الفَاتِحَة

Allah është emri i Zotit, i Qenies Supreme. Ai është i Vetmi që zotëron të gjitha cilësitë e përsosura, dhe është i pastër dhe i lirë nga të gjitha dobësitë e imagjinueshme. Në gjuhën arabe, fjala Allah nuk përdoret kurrë për ndonjë gjë a qenie tjetër. Emrat e Zotit që gjenden në gjuhë të tjera shënojnë ndonjë ose disa tipare të Zotit, dhe shpesh ata përdoren edhe në shumës, kurse emri Allah nuk përdoret kurrë në numrin shumës. Allah është fjalë e parme, e thjeshtë, jo e prejardhur dhe nuk përdoret kurrë si fjalë cilësuese.

Folja rab-be do të thotë, ai administroi një çështje, rriti dikë, zhvilloi e përmirësoi dikë, çoi deri në fund një punë të caktuar, mbajti dikë dhe u kujdes për të. Kështu rab do të thotë, (a) Zot, Mjeshtër, Krijues; (b) Ai që mbështet dhe zhvillon; (c) Ai që krijon diçka dhe e çon shkallë-shkallë drejt përsosmërisë (Mufredat). Në varësi të kontekstit, kjo fjalë përdoret edhe për persona ose qenie të tjera përveç Zotit.

Fjala el-’ālemīn është shumësi i ālem (botë). Rrjedh prej fjalës ilm, që do të thotë dije. Çdo gjë që vjen në dijeni, përfshihet në ālem. Po kështu, të gjitha qeniet a sendet, me anë të të cilave njeriu mund të njohë Krijuesin, përfshihet në kuptimin e kësaj fjale (Akrab). Shumësi i kësaj fjale nënkupton jo vetëm të gjitha llojet e qenieve ose sendeve të krijuara, por edhe klasat ose kategoritë e tyre. Kur dikush thotë alemul-ins, do të thotë bota e njerëzve, alemul-hajavan do të thotë bota e kafshëve. Fjala ālemīn përfshin jo vetëm Tokën, por të gjithë trupat qiellorë, galaktikat dhe çdo gjë e universit që vjen në dijeninë e njeriut.

Veç kësaj, fjala ālemīn përfshin të gjithë popujt dhe kombet, të gjitha epokat dhe kohët. Zoti e nisi Kuranin e Shenjtë me këtë ajet edhe për të hedhur poshtë besimin e gabuar të atyre popujve, të cilët e monopolizojnë kujdestarinë e Zotit vetëm për popullin e vet, duke përjashtuar popujt e tjerë nga ndikimi i këtij atributi të Tij, sikur ata të mos jenë fare krijesa të Tij, ose gjoja Ai, pasi i krijoi, t’i ketë lënë përjetësisht në harresë.

Ky ajet hedh dritë edhe mbi evolucionin. Allahu është Rab i të gjitha botëve, do të thotë se Ai i krijon ato, e më pas i shpie shkallë-shkallë drejt përsosmërisë. Pra, sipas Kuranit, koncepti i evolucionit nuk bie ndesh me besimin në Zot, por përkundrazi. Megjithatë, koncepti që paraqet ky ajet nuk është identik i njëjtë me teorinë e evolucionit që kuptohet nga shumë njerëz sot në botë. Sipas Kuranit, evolucioni e ka një Zot dhe është Ai që krijon dhe bën seleksionimin (28:69), kurse sipas teorisë që paraqesin evolucionistët, krijimin dhe seleksionimin e bën rastësia. Këtë të fundit, ajeti e hedh poshtë duke pohuar se edhe krijimi, edhe seleksionimi po e lavdërojnë Zotin (Rabbin) me anë të përsosurisë së tyre. Ky ajet gjithashtu pohon se njeriu është krijuar për të pasur progres të pambarim, gjë që e tregon kuptimi thelbësor i emrit Rab – që zhvillon diçka shkallë-shkallë drejt përsosmërisë.

Në ajetin “Bismil-lah…” atributet Err-Rrahman (mëshirë e përgjithshme, që vjen pa kërkuar) dhe Err-Rrahim (mëshirë për ata që punojnë dhe e kërkojnë) shërbejnë si çelës për të kuptuar gjithë suren, po kështu edhe suret e tjera të Kuranit. I Dërguari i Allahut ^s.a.v.s. tha: “Err-Rrahman është mëshira ndaj botës. Err-Rrahim është mëshira ndaj ahiretit” (Ebu Hajjani, vëll. I, fq. 125). Kurse përmendja e këtyre dy emrave këtu ka një funksion shtesë, lidhjen mes atributeve “Rabbil-ālemīn” dhe “Māliki jeumiddīn”.

Fjala “din” ka shumë kuptime: shpërblim, shpagim, gjykim, llogaridhënie, sundim, bindje; fe, etj. (Lane). Këto katër atribute të Zotit, pra, Zoti i botëve, i Gjithëmëshirshmi, Mëshirëbërësi dhe Sunduesi i Ditës së Gjykimit janë atribute themelore. Atributet e tjera të Zotit janë shpjeguese të këtyre katër atributeve, të cilat janë si katër shtylla të Arshit (Fronit) të Tij. Renditja e këtyre katër atributeve hedh dritë mbi mënyrën se si Zoti ia shfaq njeriut cilësitë e Tij. Atributi Rabbil-ālemīn (Zoti i të gjitha botëve) nënkupton se Zoti krijoi njeriun, gjithashtu edhe mjedisin e nevojshëm për përparimin dhe zhvillimin e tij. Më pas vepron atributi, Err-Rrahman (i Gjithmëshirshmi), nëpërmjet të cilit, Zoti i dhuron njeriut të gjitha mjetet dhe aftësitë e nevojshme për përparimin e tij moral dhe shpirtëror. Dhe kur njeriu fillon t’i përdorë këto mjete dhe aftësi, të dhuruara prej Zotit, fillon të veprojë atributi Err-Rrahim (Mëshirëbërësi) për të shpërblyer veprat e njeriut. Së fundi, atributi Māliki jeumiddīn (Sunduesi i Ditës së Gjykimit) shkakton rezultatet përfundimtare dhe kolektive të punës së njeriut. Ndonëse llogaria përfundimtare dhe e përsosur do të bëhet në Ditën e Gjykimit, procesi i shpërblimit dhe i ndëshkimit vazhdon edhe në këtë jetë, me ndryshimin që në këtë botë veprimet njerëzore shpesh gjykohen dhe shpërblehen edhe nga njerëz të tjerë, mbretër, sundimtarë, shtete, etj., prandaj këtu gjithmonë ekziston mundësia e gabimit dhe e padrejtësisë. Kurse në Ditën e Gjykimit, Sundimi në mënyrë ekskluzive dhe absolute do të jetë vetëm i Zotit dhe shpërblimi dhe ndëshkimi do të jenë tërësisht në dorën e Tij. Aty nuk do të ketë asnjë gabim, askujt nuk do t’i bëhet padrejtësi dhe çdokush do të shpërblehet më shumë sesa ka punuar. Fjala “Sundues” gjithashtu tregon faktin se Zoti nuk është thjesht një gjykatës që është i detyruar të japë gjykimin e tij në mënyrë rigoroze në përputhje me një ligj të përcaktuar. Duke qenë Sundues, në Ditën e Gjykimit, Ai mund të falë kë të dojë, dhe të ndëshkojë kë të dojë, ku do të mbizotërojë edhe falja, edhe parimi që askujt nuk do t’i bëhet padrejtësi aspak.

Forma e kohës së kryer të thjeshtë të fjalës na’budu është abede (adhuroi). Sipas fjalorit: “abede Allahe do të thotë iu nënshtrua Allahut, uli kokën përpara Tij, i shërbeu, zbatoi me rregullsi porositë e fesë së Tij dhe pranoi njëshmërinë e Tij” (Akrab). Një kuptim tjetër i fjalës abd është të ndjekësh gjurmët e tjetrit. Në arabisht thuhet tarikun muabbedun [muabbedun vjen nga abd], d.m.th. një rrugë është shkelur kaq shumë saqë është sheshuar nga gjurmët e këmbëve (Lisan el-Arab, zëri: abd). Kështu, ibadet do të thotë që njeriu të largojë çdolloj shtrembësie dhe të rrafshojë “tokën” e zemrës aq pastër, siç e rrafshon dhe e pastron bujku tokën e tij. Pra, edhe robi ka nevojë të pastrojë “tokën” e zemrës nga gurët, të sheshojë vendet e ngritura, dhe ta pastrojë aq shumë, saqë aty të mbetet vetëm shpirti. Ky është procesi i ibadetit për shpirtin. Po këtë pastrim kur i bën pasqyrës, aty sheh fytyrën tënde në mënyrë të pastër. Kur ia bën tokës, ajo lulëzon dhe nxjerr fruta të shumëllojshme. Andaj, edhe njeriu nëse ia bën këtë pastrim zemrës së tij, duke hequr çdo “gur” të panevojshëm, duke rregulluar çdo shtrembësi të saj dhe duke sheshuar çdo ulje-ngritje, ai do të arrijë ta shohë Zotin në pasqyrën e zemrës së tij. Një përkushtim të tillë njeriu mund ta bëjë vetëm për Qenien që zotëron katër atributet e përmendura më lart. Ky është një nga kuptimet e të qenit rob (abd) i Allahut, sepse prej kësaj fjale vjen edhe fjala abd, që në shqip zakonisht e përkthejmë rob. Pra, abdullah: rob i Allahut. Andaj lexuesi duhet të ketë parasysh se rob i Allahut nuk është në kuptimin e të qenit skllav, por në kuptimin që ka fjala ibadet.

Fjalët, vetëm Ty të adhurojmë, janë vendosur përpara fjalëve, vetëm Ty të kërkojmë ndihmë. Kjo sepse njeriu, pasi të njihet me cilësitë madhore të Zotit, në mënyrë të vetvetishme do të dojë ta adhurojë Atë. Por, siç u tha në komentin e mëparshëm, adhurimi është një proces gjithëpërfshirës dhe jo i lehtë, andaj, ai ka nevojë për ndihmën e Zotit gjatë këtij rrugëtimi.

Përdorimi i numrit shumës në këtë ajet na tërheq vëmendjen te disa pika: (a) se njeriu nuk është i vetëm në këtë botë, por është pjesë përbërëse e shoqërisë që e rrethon, andaj, ai duhet të ketë dëshirë të rrugëtojë drejt Zotit jo thjesht vetëm, por të marrë edhe familjen, shoqërinë etj., dhe për këtë t’i lutet Zotit; (b) derisa njeriu nuk e reformon mjedisin dhe gjithë shoqërinë e tij, ai nuk është i sigurt.

Kjo lutje mbulon të gjitha nevojat e njeriut – materiale dhe shpirtërore, të tashmen dhe të ardhmen e tij. Besimtari lut Zotin që Ai t’i prijë në rrugën e drejtë, në rrugën më të sigurt dhe më të shkurtër. Ka raste kur atij që i tregon rrugën e saktë, ai nuk shkon drejt saj, ose nuk arrin t’i përmbahet dhe e ndërpret rrugëtimin në mes. Kjo lutje e nxit besimtarin që ai të mos kënaqet vetëm duke e parë rrugën e drejtë, por të tregohet këmbëngulës për t’iu drejtuar asaj dhe për të arritur deri në destinacion. Ky pikërisht është kuptimi i fjalës arabe ihdina (na udhëzo), që, siç e tregon vetë Kurani, do të thotë tregoj rrugën (90:11), i prij rrugën dikujt (29:70) dhe e mundësoj dikë të ndjekë rrugën e drejtë (7:44) (Mufredat dhe Beka). Realisht, njeriu në çdo hap dhe në çdo moment ka nevojë për ndihmën e Zotit, andaj, është e nevojshme që ai t’i përmbahet kësaj lutjeje. Gjithashtu, fjala mustekim do të thotë edhe i qëndrueshëm. Andaj, ne duhet t’i kërkojmë Zotit qëndrueshmëri në rrugëtimin tonë drejt Tij dhe se rruga e drejtë është rruga më e qëndrueshme. Në hadithe janë përmendur shumë bekime të sures El-Fatiha. I Dërguari i Allahut ^s.a.v.s. tha: “Një sure të tillë si Ummul-Kur’an (Suren El-Fatiha) Zoti i Madhërishëm nuk e ka zbritur as në Teurat e as në Inxhil. Ajo gjithashtu është shtatëvargëshi i përsëritur dhe rreth saj, Zoti më tha mua: Ajo është e ndarë në mënyrë të barabartë midis Meje dhe robit Tim, dhe çfarëdo lutjeje që të bëjë robi Im përmes saj, do t’i pranohet.” (Nesai, nr. 914). Nuk do të thotë se do t’ju pranohet çfarëdo lutjeje që të bëni përmes sures El-Fatiha, kjo dihet. Por, nëse përdorni mjetet ose parimet që janë përmendur në këtë sure për pranimin e lutjes, lutja juaj do të pranohet patjetër.

1) Besimtari i vërtetë nuk mjaftohet vetëm duke ardhur në rrugën e drejtë ose duke bërë disa vepra të mira. Ai ka synimin shumë më të lartë se kaq. Ai përpiqet të arrijë një pozicion, ku Zoti e bekon atë. Andaj, ai shikon shembujt e bekimeve Hyjnore që u janë dhënë të zgjedhurve të Zotit dhe inkurajohet prej tyre. Madje, ai nuk ndalet as me kaq, por përpiqet shumë dhe lutet, që të përfshihet në mesin e atyre që i ka bekuar Zoti. Këta të bekuarit janë përmendur në 4:70.

2) Fraza gajril-magdubi alejhim ve led-dal-lin është shpjegim plotësues (بدل) i frazës paraardhëse en’amte alejhim. Andaj, kuptimi është – na trego rrugën e të bekuarve, të cilët nuk shkaktuan zemërimin (Tënd) dhe që nuk devijuan (nga rruga e drejtë). Por dihet që të bekuarit nuk mund t’i përkasin asnjërës prej dy kategorive që janë përmendur këtu. Atëherë çfarë kuptimi mund të ketë lutja? Përgjigjja është që konteksti na tregon se kjo lutje është kolektive, pra për gjithë popullin. Një popull që fiton bekimet e Zotit, pas një kohe të caktuar, edhe mund të shkaktojë zemërimin e Zotit ose edhe mund të bëhet i devijuar, ose të dyja bashkë. Andaj, El-Fatiha na mëson të lutemi që ne të kemi bekimet e Zotit edhe në fillim, edhe në fund, dhe të mos ndodhë që me kalimin e kohës, nga populli i bekuar të kthehemi në njerëz që shkaktojnë zemërimin e Zotit ose që devijojnë nga rruga e drejtë. Pra, nuk është fjala thjesht për një individ, por siç e tregon edhe vetë lutja që është në shumës, bëhet fjalë për të gjithë ne si popull musliman. Si e tillë, kjo lutje do të ishte pikërisht për kohën pas Profetit ^s.a.v.s. dhe pas sahabëve të tij. Edhe vetë Hazret Profeti Muhammed ^s.a.v.s. kështu e shpjegoi, kur e pyetën – o i Dërguari i Allahut, cilët janë ata që tërhoqën zemërimin dhe ata që devijuan, dhe Profeti iu përgjigj – hebrenjtë dhe të krishterët. Ai gjithashtu tha – Ashtu siç këpuca i ngjan këpucës tjetër, edhe populli im patjetër do t’u përngjajë popujve të mëparshëm (Tirmidhi, nr. 2641). Shkurt, Profeti Muhammed ^s.a.v.s. e ka treguar se ata që tërhoqën zemërimin dhe ata që devijuan, ishte një profeci që do të ndodhte jo në kohën e tij, por pas tij, në kohën e rënies së muslimanëve. Kjo lutje natyrisht që paralajmëroi rrezikun, megjithatë, solli edhe shpresën, sepse lutja bëhet për diçka që mund të ndodhë dhe jo për diçka të pamundur. Aq më tepër një lutje e Kuranit, që kurrë nuk mund të jetë për diçka të pamundur. Andaj, lutja është edhe shpresëdhënëse se në një kohë kur muslimanët do të pësonin rënie, dhe një grup prej tyre nëse përpiqet të mos bëhet nga ata që tërhoqën zemërimin, e as nga ata që devijuan, përpjekja dhe lutja e tyre me ndihmën e Zotit do t’u sjellë sukses. Dhe kjo është shpresë e madhe për muslimanët.

Për të lexuar më gjerësisht komentim të kësaj sureje të bekuar, mund të lexoni librin “Komentim i Sures El-Fatiha”, nga Hazret Mirza Bashiruddin Mahmud Ahmed ^r.a., botuar në Tiranë, 2018.