Nga: Asif M Basit, Qendra Ahmediane e Arkivit dhe Kërkimit
Kuptimi i termit “antisemitizëm” është zgjeruar gjatë dekadave të fundit dhe tani çdo deklaratë, shprehje apo edhe një gjest, që potencialisht mund të nxisë urrejtje ndaj komunitetit hebre etiketohet si antisemist.
Terma të tjerë konceptualë, si islamofobia, gjithashtu kanë parë gjenezën dhe evolucionin e tyre gjatë dy dekadave të fundit, por nuk kanë fituar vrullin (si dhe popullaritetin dhe pranimin e përgjithshëm) siç ka fituar termi antisemitizëm. Ndërsa terma të tjerë të natyrës së ngjashme mbeten nën ombrellën e diskriminimit, racizmit apo seksizmit, antisemitizmi dallohet dhe fton për një analizë të hollësishme.
Në atmosferën aktuale, Hamasi dhe forcat izraelite po kacafyten keqas edhe një herë dhe dhuna dhe shkatërrimet po dëshmohen nga të dyja palët. Në skenarin aktual, një pyetje që shtrohet shpesh, është shfaqur sërish: A është Islami në thelb antisemit?
Të kuptojmë pyetjen
Pyetja është se a nxisin Kurani i Shenjtë dhe hadithet urrejtje kundër hebrenjve. Apo, për ta thënë thjesht, a i urrejnë Allahu dhe Profeti Muhammed s.a.v.s. hebrenjtë?
Një përgjigje e shkurtër e kësaj pyetjeje është: Jo! Allahu i Plotfuqishëm i quan hebrenjtë si Ehl el-kitāb (ithtarë të Librit). Ashtu siç Kurani përshkruan virtytet dhe cilësitë e hebrenjve, ai gjithashtu përmend disa vese dhe veprime të këqija, të cilat i kishte kryer një pjesë prej tyre, në kohën kur u kishte ardhur, Muhammedi s.a.v.s. si vulë e të gjithë profetëve me mesazhin përfundimtar të Zotit, njësoj siç kishte ardhur për popujt e tjerë të botës.
Para se të ndalemi te qëndrimi i Islamit ndaj hebrenjve, është e udhës që të kuptojmë se si Kurani i Shenjtë i kategorizon ata e pastaj të shohim se si i pasqyron dhe përshkruan vetitë, dukuritë dhe lidhjet e këtyre klasave.
Hebrenjtë në Kuranin e Shenjtë
Kurani i Shenjtë u referohet hebrenjve me një sërë termash: Bijtë e Izraelit (benu Israil), hebrenjtë (al-Jehud), dhe Ithtarët e Librit (ehl el-kitāb). Me termin e fundit, Kurani u referohet në mënyrë të përbashkët, edhe hebrenjve edhe të krishterëve.
Në shumicën e rasteve, kur Kurani u referohet atyre si bijtë e Izraelit, ai është përqendruar në favoret dhe dhuntitë e Zotit ndaj tyre (ato që e lartësuan statusin e tyre mbi të gjithë popujt e tjerë të botës).[1] Ajetet e tilla përshkruajnë historinë e hebrenjve, duke vënë në dukje në njërën anë ngjashmëritë me tregimet biblike dhe në anën tjetër ofrojnë pikëpamjen dhe interpretimin unik të Kuranit.
Referenca ehl el-kitāb (ithtarët e Librit) sillet kryesisht rreth mesazhit që ata fillimisht kishin marrë përmes profetëve dhe shkrimeve të shenjta, dhe lajmëron vazhdimësinë e atij udhëzimi hyjnor përmes mesazhit që tashmë u kishte sjellë Profeti i Islamit s.a.v.s.. Referenca të tilla hedhin dritë gjithashtu mbi baza të përbashkëta midis Islamit dhe besimeve të tjera abrahamike (judaizmit dhe krishterimit), por njëherazi përgënjeshtrimin e tyre të mesazhit të premtuar kur ai i mbërriti.
Referenca të tilla, të cilat flasin për devijimin e tyre nga mësimet themelore dhe për përbuzjen dhe nënçmimin e tyre ndaj mesazhit përfundimtar të Zotit, vënë në dukje disa dënime, të cilat ata do të pësonin nga Allahu. Për shembull, surja el-Bejjine hapet duke përmendur mosbesimin e tyre (کَفَرُوۡا), edhe pse u kishin ardhur shenja të qarta (حَتَّىٰ تَأْتِيَهُمُ الْبَيِّنَةُ).[2] Mbani mend veçanërisht pjesën e fundit të këtij ajeti, pasi do t’i kthehemi më vonë. Një tjetër ajet i kësaj sureje u referohet atyre si ithtarë të Librit (ehl el-kitāb), edhe pse ata mohuan të pranonin vazhdimësinë e të njëjtit mesazh hyjnor në të cilin besonin. Kjo sjellje i bashkon ata me idhujtarët (mushrikun), dhe si pasojë janë të destinuar për të hyrë në zjarrin e xhehenemit, që do të jetë vendbanimi i tyre për një kohë të gjatë (خَالِدِينَ فِيهَا). Prandaj, meqë nuk besuan mesazhin përfundimtar hyjnor, ata nga ithtarët e Librit, janë klasifikuar si “ndër krijesat më të këqija” (شَرُّ الْبَرِيَّةِ).[3]
Atë që lexuesit duhet ta mbajnë parasysh këtu është se në çështjet e besimit ose të mosbesimit, Allahu vetë merr përsipër ndëshkimin apo qortimin e hebrenjve ose të pasuesve të çfarëdo feje tjetër, dhe asnjë individ apo grup njerëzish nuk do të ketë të drejtë të ushtrojë masat ndëshkuese ndaj dikujt në tokë, në emër të Zotit.
Disa ajete të tjera, për shembull, 69 e 70 të sures el-Maidah gjithashtu e këshillojnë Profetin s.a.v.s. të mos pikëllohet për ata që rebelohen (طُغْيَانًا) dhe nuk besojnë nga mesi i ehl el-kitāb-it, edhe pse ai u ka përcjellë mesazhin e fundit të Zotit.[4] Arsyet, për të mos u hidhëruar për gjendjen e tyre të rebelimit dhe mosbesimit, mund të kuptohen nga ajeti vijues, i cili thotë:
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئُونَ وَالنَّصَارَىٰ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ
“Sigurisht, ata që besuan, ata që janë hebrenj, sabi’inët, të krishterët, cilido prej tyre që besoi Allahun dhe Ditën e Ahiretit dhe bëri të mira, nuk do të ketë as frikë dhe as nuk do të pikëllohet”.[5]
Edhe një herë, Zoti tregon në mënyrë të qartë dhe absolute se vetëm Ai posedon të drejtën për t’i qortuar ata për mosbesimin e tyre. Por, në të njëjtën kohë, Ai e siguron të Dërguarin e Tij s.a.v.s. se njerëzit e drejtë prej ithtarëve të Librit gjersa besojnë në Zot, Ditën e Ahiretit dhe bëjnë vepra të mira, nuk kanë pse të pikëllohen e të frikësohen në botën e përtejme.
Një ajet i ngjashëm tregon mundësinë e shpëtimit të ithtarëve të Librit me këto fjalë:
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَىٰ وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ
“Sigurisht, ata që besuan, ata që janë hebrenj, të krishterët, sabi’inët, cilido prej tyre që besoi Allahun dhe Ditën e Fundit dhe bëri të mira, e ka shpërblimin te Zoti i tij. Të tillët nuk do të kenë as frikë e as nuk do të pikëllohen.”[6]
Këto dy ajete që lidhen me mundësinë e shpëtimit të njerëzve, mufesirët (komentuesit e Kuranit) i kanë kuptuar në mënyra të ndryshme. Megjithatë, ata pajtohen pothuaj plotësisht se gjersa njeriu nuk beson në Profetin e Shenjtës.a.v.s, atij nuk i mbetet asnjë mundësi shpëtimi. Disa komentues, si el-Tabarsi (1073-1153), me autoritetin e Ibn Abbasit, e cilëson këtë ajet (2:63) si të shfuqizuar nga ajeti i mëposhtëm:
وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ
“Kushdo që kërkon ndonjë fe tjetër përveç Islamit, kurrsesi nuk do të pranohet prej tij. Edhe në ahiret, ai do të jetë ndër të humburit”.[7]
Por çuditërisht, ajeti i 70-të i sures el-Maida, ishte zbritur pas shpalljes së ajetit të mësipërm dhe mbështet shprehimisht temën e ajetit 63 të sures el-Bekare. Në këtë mënyrë, debati i ajeteve shfuqizuese dhe të shfuqizuara (en-nasih uel mensuh) bie poshtë.
Në grupet e mbetura të komentuesve, gjejmë dy shkolla kryesore: një që kufizon zbatimin e këtij ajeti vetëm mbi ata ithtarë të Librit, të cilët kanë jetuar para ardhjes së Islamit. Shkolla tjetër mbështet natyrën universale të këtij ajeti, dhe beson se ajeti përfshin të gjitha kohët, të kaluarën, të tashmen si dhe të ardhmen. Megjithatë, sipas tyre, besimi në të Dërguarin e Allahut është kushti i pandashëm i besimit në Allah, kështu sipas tyre, shpëtimi vlen vetëm për ata ithtarë të Librit, të cilët do të përqafojnë Islamin. Por, siç po duket, në këtë rast, elementi i universalitetit (përtej kohës dhe hapësirë) të këtij ajeti, zbatohet vetëm pjesërisht.
Koncepti i shpëtimit në Islam dhe qëndrimi i Xhematit Musliman Ahmedia
Përkundër mendimit të shumicës së muslimanëve, Xhemati Musliman Ahmedia beson fuqimisht në paprekshmërinë e Kuranit, që nënkupton ai nuk përmban asnjë ajet që është gjoja i shfuqizuar apo që mund të shfuqizohet (potencialisht) ndonjëherë. Ne e bazojmë besimin tonë në faktin e thjeshtë se Zoti është i Gjithëdijshëm, dhe Ai nuk ndryshon urdhëresat e Tij nga natyra impulsive. Nëse pranohet koncepti i pranisë së ajeteve shfuqizuese apo të shfuqizuara në Kuran, do të vihet në pikëpyetje edhe atributi i Zotit se është i Gjithëdijshëm.
Xhemati Musliman Ahmedia gjithashtu beson se Zoti ka zbritur Kuranin e Shenjtë si libri i fundit hyjnor për udhëzimin e mbarë njerëzimit dhe si i tillë do të mbetet i zbatueshëm dhe relevant deri në përjetësi. Në këtë mënyrë, ajeti në fjalë përfshin të gjithë ithtarët e Librit, që kanë jetuar ndonjëherë në tokë dhe Kurani mbetet burimi i udhëzimit për të gjithë.
Prandaj, sipas botëkuptimit të Xhematit Musliman Ahmedia, tema e këtij ajeti prefshin çdo ithtar të Librit dhe ne zbulojmë që kuptimi dhe përmbajtja e këtij ajeti janë po aq gjithëpërfshirëse sa edhe unike.
Themeluesi i Xhematit Musliman Ahmedia Hazret Mirza Ghulam Ahmedi a.s. shtron një rregull për t’i kuptuar ajetet që quhen “muhkemat” (të vendosura, të qarta) dhe “muteshabihat” (të figurshme, alegorike)[8]. Ai shkruan:
“Praktika e ndjekur nga Zoti në Kuranin e Shenjtë tregon se në disa vende Ai flet me qartësi dhe në disa raste, Ai përdor gjuhën alegorike. Tani është detyra e lexuesit, t’i interpretojë ajetet figurative në një mënyrë të tillë që ato të mos u kundërvihen ajteve të vendosura e të qarta. Për shembull, Zoti i Lartësuar ka shprehur qartë se Ai nuk do të falë kurrë shirkun[9]. Megjithatë, ajeti kuranor إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا (Sigurisht, Allahu fal të gjitha mëkatet. Përkth.)[10] duket se bie ndesh me ajetin që thotë se shirku nuk do të falet. Prandaj, interpretimi i këtij ajeti në një mënyrë të tillë, që u kundërvihet ajeteve të qarta e të vendosura (Muhkemat), do të konsiderohet herezi”.[11]
Kjo do të thotë se “muhkemat” janë ato ajete, përmbajtja dhe mesazhi i të cilave është plotësisht i qartë, i prerë dhe në mënyrë kategorike, ndërsa “muteshabihat” u përgjigjen atyre ajeteve, të cilat shtjellojnë ato të parat. Hazret Ahmedia.s. ka klasifikuar ajetin në fjalë (Kurani 3:86) në “muteshabihat” (të figurshme) dhe ka treguar se kuptimi i plotë i këtij ajeti duhet të bazohet në ajetin muhkemat. P.sh. Allahu thotë:
إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَيُرِيدُونَ أَن يُفَرِّقُوا بَيْنَ اللَّهِ وَرُسُلِهِ وَيَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَكْفُرُ بِبَعْضٍ وَيُرِيدُونَ أَن يَتَّخِذُوا بَيْنَ ذَٰلِكَ سَبِيلًا۞ أُولَٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ حَقًّا ۚ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا۞
“Sigurisht, ata që mohojnë Allahun dhe të dërguarit e Tij dhe dëshirojnë të bëjnë ndarje midis Allahut dhe të Dërguarve të Tij dhe thonë: ‘Disa i pranojmë dhe disa i mohojmë’ dhe dëshirojnë të marrin një rrugë në mes kësaj, pikërisht ata janë mohues të vërtetë. Ne kemi përgatitur ndëshkim poshtërues për mohuesit”.[12]
Nëse i shqyrtojmë këto dy ajete, duke i kundërvënë ato, na bëhet e qartë se edhe këtu, Allahu e ka ruajtur të drejtën e ndëshkimit ekskluzivisht për veten. Megjithatë, Mesihu i Premtuara.s. ka qartësuar subjektin e këtij ajeti në kontekstin e disa rrethanave specifike. Nëse i është përcjellë dikujt mesazhi i të Dërguarit të Allahut s.a.v.s. në mënyrë të qartë e të argumentuar, atëherë refuzimi dhe përgënjeshtrimi i mesazhit nga ana e tij, do të përbënte aktin e mosbesimit (كفر), gjendje kjo që e privon atë nga shpëtimi. Por, kujt i është përcjellë mesazhi në mënyrë të qartë e të prerë, dhe kujt jo, këtë e di vetëm Allahu.
Në anën tjetër, vihet re gjithashtu qëndrimi i shumicës së komentuesve të Kuranit, të cilët besojnë se detyra për të përhapur mesazhin e Muhammedit s.a.v.s. në mënyrë të drejtë e të logjikshme, i takon vetëm “thirrësit”. Megjithatë, Hazret Ahmedi a.s. ka shtruar një pikë të jashtëzakonshme, duke e marrë si kriter aftësinë mendore të njeriut, të cilit i është përcjellë mesazhi. Ai thotë:
“…Meqë njerëzit kategorizohen në bazë të aftësive dhe botëkuptimeve të ndryshme, logjika kërkon që përfundimi i të argumentuarit të mos jetë i njëjtë. Prandaj, ata njerëz, të cilët për shkak të aftësive të tyre intelektuale, mund të kuptojnë me shumë lehtësi, argumentet dhe shenjat e Zotit dhe mund t’i njohin dobitë e fesë, nëse të tillë njerëzish përgënjeshtrojnë të dërguarit e Zotit, ata do të qëndrojnë në krye të kategorisë së parë të mosbesimit. Ndërkohë, ata që nuk gëzojnë një arsye dhe aftësi të tillë, megjithatë, atyre u janë dhënë argumente të mjaftueshme sipas aftësive të tyre, edhe atyre do t’u kërkohet llogari për refuzimin e tyre ndaj të dërguarit, por ata do të gjenden në një shkallë më të ulët se kategoria e mohuesve të parë”.[13]
Hazret Ahmedi përmbledh këtë diskutim dhe përqendrohet në aspektin njerëzor në çështjen e shpëtimit dhe shkruan:
“Nuk është e drejta jonë të marrim në hetim çdo individ dhe ta pyesim për mosbesimin e tij dhe a i janë dhënë argumente dhe prova të mjaftueshme. Kjo e drejtë i takon vetëm Atij që është njohës i së padukshmes”.[14]
Në lidhje me shpëtimin e vërtetë, Hazret Ahmedi a.s. mbështetet dhe arsyetohet plotësisht në Kuranin Famëlartë. Ai argumenton që edhe nëse një individ nuk e ka marrë mesazhin në mënyrën e duhur dhe bindëse, apo aftësitë e tij mendore dhe intelektuale e pengojnë atë ta shqyrtojë, analizojë e ta kuptojë mesazhin, ai do të përkufizohet si kafir (mohues). Por, ai gjithashtu shkruan:
“Nëse në vlerësimin e Zotit, një individ nuk e ka marrë mesazhin në mënyrën e duhur e bindëse, dhe sheriati (i cili bazohet në dukuri të jashtme) e quan atë mohues (kafir) dhe ne duke iu bindur sheriatit, e quajmë atë individ si mohues, ai prapëseprapë nuk do të konsiderohet fajtor në vlerësimin e Zotit, bazuar në ajetin:
لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا
(Allahu nuk ngarkon asnjë shpirt përtej fuqisë që ka[15]).”[16]
Qëndrimi i kalifëve ahmedianë për çështjen e shpëtimit
Pas vdekjes së Hazret Ahmedita.s. është themeluar sistemi i udhëheqjes shpirtërore të kalifatit në Xhematin Musliman Ahmedia, i cili mbështet kuptimin e drejtë të Kuranit dhe interpretimin e tij të saktë sipas kërkesave të çdo epoke.
Në rastin e këtij ajeti, kalifët e tij e kanë shtjelluar atë për një qartësi më të madhe. Hazret Mirza Bashiruddin Mahmud Ahmedir.a., Kalifi II i Hazret Ahmedit, pasi ka nënvizuar kushtin e pranimit të thirrjes së Profetit Muhammeds.a.v.s. për shpëtim, ka zbërthyer më hollësisht këtë aspekt përjashtues. Ai shkruan:
“Ne besojmë se xhehenemi do të jetë vendbanimi i atyre të cilët e mohojnë qëllimisht të vërtetën dhe veprojnë me dinakëri. Dëshmia gojore e sjell njeriun një hap më pranë të vërtetës. Por, nëse një njeri i mohon të dërguarit e Zotit dhe shkrimet e shenjta, por është i ndershëm në refuzimin e tij, pasi nuk ka gjetur prova të mjaftueshme (itmam el-huxhe); sipas mendimit tonë, ky njeri meriton mëshirën e Allahut.
Allahu i Plotfuqishëm deklaron kategorikisht në Kuranin e Shenjtë se
وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ
‘…mëshira Ime përfshin çdo gjë’[17]. Pastaj thotëوَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ
‘Unë i kam krijuar njerëzit vetëm që të më ngjajnë mua dhe të bëhen robërit e Mi’.[18]Si dhe në një vend tjetër thotë:
فَادْخُلِي فِي عِبَادِي۞ وَادْخُلِي جَنَّتِي۞
‘Cilido që hyn te robërit e Mi, hyn në xhenetin Tim!’[19]Nëse të gjithë të tjerët do të përfundonin përgjithmonë në xhehenem, atëherë çfarë kuptohet nga ajeti وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ? Çfarë kuptimi do të mbetej nga وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ. Kjo do të thoshte humbja e Zotit para shejtanit… Ne besojmë se Zoti është i Gjithëmëshirshmi dhe Mëshirëbërësi dhe asnjë njeri nuk mund të pengojë mëshirën e Tij”.[20]
Në një rast tjetër, Kalifi i II r.a. e ka shpjeguar këtë çështje si më poshtë:
“Njeriu nuk mund të meritojë xhenetin vetëm me anë të shprehjes gojore të besimit. Xheneti fitohet duke përmbushur një sërë detyrash. Në mënyrë të ngjashme, edhe xhehenemi nuk është thjesht rezultat i mohimit gojor (kufr), por edhe ai është lidhur me një mori kushtesh. Askush nuk mund të hyjë në ferr, gjersa nuk i janë dhënë të gjitha provat (itmam el-huxhe), edhe nëse ai pohon të vërtetat më të madhe…”.[21]
Hazret Mirza Tahir Ahmedir.a., kalifi IV i Hazret Ahmedit, ka shpjeguar gjithashtu kuptimin e gjerë të këtij ajeti. Në veprën e tij “Përgjigja e Islamit ndaj çështjeve bashkëkohore”, ai vendos titullin “Shpëtimi nuk mund të monopolizohet nga një fe e vetme” dhe hedh poshtë deklaratën që bëhet nga pjesëtari i çdo feje, se vetëm ajo është rruga e shpëtimit. Ai shkruan:
“Një çështje e thjeshtë siç është shpëtimi i vërtetë i njeriut, nganjëherë paraqet rrezik për paqen botërore. Çfarë mund të presim përveç pështjellimit, nëse dikush mëton pa të drejtë se të gjithë do të qëndrojnë përjetësisht në xhehenem gjersa nuk ndjekin një fe të caktuar për t’iu shmangur djallit dhe për të gjetur shpëtimin. Është tjetër të quash një fe mjetin e shpëtimit dhe të çlirimit nga mëkati, por është krejtësisht tjetër të pretendosh se çdokush që nuk e pranon atë fe, do të përfundojë përjetësisht në xhehenem. Me fjalë të tjera, kjo nënkupton se pavarësisht se çfarë përpjekjesh bëjnë ndjekësit e feve të tjera për të fituar pëlqimin e Zotit, dhe pavarësisht sa e duan Krijuesin e tyre dhe me çfarë përzemërsie sillen me krijesën e Tij, dhe pavarësisht sa e ndershme dhe e dëlirë është jeta e tyre, ata prapëseprapë do të dergjen në xhehenem.
Kur një pikëpamje e tillë e ngurtë, mendje-ngushtë dhe fyese shprehet në një gjuhë provokuese, siç bëhet përgjithësisht nga fanatikët fetarë, dihet se ka prodhuar trazira të dhunshme.
Por më lejoni të siguroj lexuesit e mi se atribuimi i një pikëpamjeje fanatike dhe të ngushtë ndaj Islamit nuk ka asnjë justifikim. Kurani i Shenjtë na tregon një pikëpamje krejtësisht tjetër dhe sipas tij, shpëtimi nuk mund të monopolizohet nga një fe e vetme. Edhe nëse shpallen të vërteta të reja dhe zbardhen epokat e reja të ndriçimit, ata njerëz, të cilët jetojnë në paudhësi, jo për fajin e tyre, dhe kanë trashëguar doktrina të rreme nga pasardhësit e tyre, megjithatë përpiqen të kalojnë jetën e tyre në përgjithësi me sinqeritet dhe ndershmëri, atyre nuk do t’u mohohet shpëtimi i Zotit. Ajetet e mëposhtme nga Kurani i Shenjtë e qartësojnë më tej këtë çështje:
لِّكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكًا هُمْ نَاسِكُوهُ ۖ فَلَا يُنَازِعُنَّكَ فِي الْأَمْرِ ۚ وَادْعُ إِلَىٰ رَبِّكَ ۖ إِنَّكَ لَعَلَىٰ هُدًى مُّسْتَقِيمٍ۞
‘Për çdo popull kemi bërë një mënyrë sakrifikimi, sipas së cilës ata sakrifikojnë. Andaj, ata nuk duhet të grinden me ty në këtë çështje dhe ti thirri drejt Zotit tënd. Pa dyshim, ti je në rrugë të drejtë’”[22].[23]
Për të mbështetur argumentin e tij, ai citon një tjetër ajet nga Kurani, i cili flet rreth ithtarëve të Librit:
لَيْسُوا سَوَاءً ۗ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ ۞ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُولَٰئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ۞ وَمَا يَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَلَن يُكْفَرُوهُ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ۞
“Ata nuk janë të gjithë njëlloj. Ka një grup prej ithtarëve të Librit, që është i qëndrueshëm (në parimet e drejta). Ata recitojnë ajetet e Allahut gjatë orëve të natës dhe bëjnë sexhde. Ata besojnë në Allah dhe në Ditën e Ahiretit, urdhërojnë për të drejtën dhe ndalojnë nga ligësia dhe garojnë në mirësi. E pikërisht këta janë të dëlirë. Çfarëdo mirësie që të bëjnë ata, në asnjë mënyrë nuk do t’u mohohet. Allahu është i Gjithëdijshëm për ata që kanë druajtje.”[24]
Periudha e kalifatit të Hazret Mirza Tahir Ahmedit shtrihet nga 1982 deri në vitin 2003. Ai kishte qenë dëshmitar i ngjarjeve më të përgjakshme, që u zhvilluan në Lindjen e Mesme, kryesisht si pasojë e konfliktit Izrael-Palestinë. Ai mbajti një seri fjalimesh mbi dinamikën e gjeopolitikës globale rreth kësaj çështjeje. Ai vëzhgoi këtë konflikt me një interes të madh, që shfaqet edhe në qëndrimin e tij në lidhje me shpëtimin. Ai tha:
“Ka një keqkuptim të madh sot, të shpikur nga armiqësitë e fundit politike midis hebrenjve dhe muslimanëve, se sipas Islamit, të gjithë hebrenjtë do të hyjnë në xhehenem. Kjo është krejtësisht e rreme në bazë të asaj që ju kam cituar nga Kurani i Shenjtë dhe nën dritën e ajetit të mëposhtëm, kjo akuzë është krejtësisht e rreme.
وَمِن قَوْمِ مُوسَىٰ أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ۞
‘Edhe në popullin e Musait ishin njerëz (që) udhëzonin me të vërtetën dhe përmes saj bënin drejtësi’”.[25],[26]
Hazret Hakim Maulvi Nurudinr.a., kalifi I i Hazret Ahmedit, ka shpjeguar ajetin e cituar më sipër (3:116) me këto fjalë:
“Meqenëse vetëm Allahu e di se kush ka më shumë druajtje (takva) ndaj Tij, çështja e tyre është në duart e Tij dhe ne nuk kemi të drejtë të hamendësojmë”.[27] Megjithatë, ai shton se druajtja e vërtetë ndaj Zotit, në rrethana ideale, nxit njeriun në pranimin e besimit të vërtetë me anë të Islamit.
Hazret Mirza Masrur Ahmedi, kalifi V i Hazret Ahmedit, gjithashtu e qartëson çështjen e shpëtimit në të njëjtën linjë me atë të Hazret Ahmedit. Ai shprehet:
“Allahu i Plotfuqishëm e ka dërguar Profetin e Tij s.a.v.s. për mbarë njerëzimin, dhe ka urdhëruar që çdo njeri duhet t’i përgjigjet thirrjes së tij, dhe vetëm nëpërmjet bindjes ndaj Allahut dhe pranimit të Profetit s.a.v.s. shpëtimi është i mundur. Megjithatë, nëse dikush nuk është ballafaquar me të gjitha provat, dhe gjersa Allahu nuk e ngarkon askënd përtej fuqisë së tij, njeriu i tillë gjithashtu nuk do të mbartë përgjegjësi”.[28]
I gjithë debati më sipër tregon qartë se Xhemati Musliman Ahmedia, ndonëse e konsideron të domosdoshëm pranimin e mesazhit të Profetit Muhammed s.a.v.s., ai pranon gjithashtu faktin se do të ketë gjithmonë përjashtime në këtë çështje, ashtu siç ka për çdo rregull dhe ligj në këtë botë. Për ta përmbledhur këtë debat mund të themi se sipas Xhematit Musliman Ahmedia, Islami nuk e monopolizon shpëtimin.
Tani i kthehemi temës kryesore të këtij shkrimi, ku diskutojmë se si hebrenjtë përshkruhen nga Kurani i Shenjtë.
Skenari politik i Islamit të hershëm
Që nga koha e Islamit të hershëm e deri në botën moderne, shohim se fërkimet midis hebrenjve dhe muslimanëve janë rrotulluar rreth çështjeve politike. Aty ku Kurani i Shenjtë përmend shkeljet e tyre në çështjet e besimit, ndëshkimin e merr përsipër vetë Allahu. Por, në çështjet që kanë të bëjnë me këtë botë, veçanërisht në kontekstin e politikës së atëhershme të Medinës dhe pjesës tjetër të Arabisë, Profeti Muhammed s.a.v.s. këshillohet të ndërmarrë hapa të nevojshëm.
Lexuesit duhet të kujtojnë se Profeti Muhammed s.a.v.s., në pjesën e fundit të misionit së tij profetik, ishte jo vetëm një profet por edhe një burrë shteti, që sundonte dhe drejtonte të gjitha çështjet e shtetit të Medinës. Disa veprime të caktuara që ai ndërmori, duhet të kuptohen në esencën e tyre politike dhe jo të përshkruhen detyrimisht si urdhrat profetikë apo si pjesë e principeve ideologjike.
Ne e dimë nga burimet historike se i Dërguari i Allahut s.a.v.s. kishte lidhje miqësore me hebrenjtë, veçanërisht në kohën kur ai vendosi të migronte (bënte hixhret) në Medinë. Fiset kundërshtare të Ausit dhe Hazrexhit, që shërbenin si aleatet e fiseve të ndryshme hebreje, e kishin ftuar Profetins.a.v.s të shpërngulej nga Meka dhe të vendosej në Medinë si arbitër në mosmarrëveshjet e tyre të vjetra.
Pas mbërritjes në Medinë, i Dërguari i Allahuts.a.v.s. ndërmori hapa të menjëhershëm për të themeluar një shtet, që mund të siguronte paqen dhe rendin në shoqëri, një shtet ku fiset e banuara të mos përlesheshin me njëri-tjetrin, një shtet ku asnjë fis të mos luftonte dhe derdhte gjakun e fisit tjetër, por të përdorte mjetet paqësore për të zgjidhur mosmarrëveshjet.
Kjo përpjekje u kristalizua në Sahife, e cila njihet gjerësisht si Karta e Medinës (mithak el-Medina). Sahifa u nënshkrua nga muslimanët e shpërngulur dhe fiset lokale hebreje, si dhe nga të gjitha fiset e tjera që banonin në Medinë.[29]
Sipas burimeve historike, në fillim, shpërnguljen e muslimanëve nga Meka dhe vendosjen e tyre në Medinë, fisi Kurejsh i Mekës e shikonte me skepticizëm. Por, kur mësuan se muslimanët mekas jetonin në paqe dhe ishin integruar mirë në jetën shoqërore e politike të Medinës, ata nisën të komplotonin kundër tyre. Humbja në betejën e Bedrit, i kishte lënduar në sedër, dhe ata nisën të kërkonin mënyra për të ndezur një luftë civile në Medinë dhe për të trazuar bashkëjetesën midis muslimanëve, hebrenjve dhe idhujtarëve.
Meqenëse fitorja në Bedër u kishte dhënë të Dërguarit të Allahut s.a.v.s. dhe muslimanëve një pozitë superiore, disa qarqe hebraike në Medinë, duke lënë mënjanë marrëveshjet e tyre të paqes me muslimanët, i kërcënuan ata me luftë. Qëllimi kryesor pas këtyre provokimeve ishte të provonin epërsinë e tyre dhe të rifitonin autoritetin në çështjet e Medinës.[30]
Kjo fushatë, baskë me faktorë të ngjashëm, çoi në trazira me Benu Kejnukanë dhe rrjedhimisht luftën e përgjakshme me ta, duke e bërë atë fisin e parë hebre që shkeli traktatin e paqes të nënshkruar me muslimanët.[31]
Duhet t’u kujtojmë lexuesve këtu se të gjitha fiset e Medinës, përfshirë edhe ato hebraike, ishin pajtuar për pozitën e Profetit Muhammed s.a.v.s. si arbitër i tyre kryesor dhe udhëheqësi de facto i shtetit të Medinës. Kryengritja e Benu Kejnukaut, dhe ato të fiseve të tjera hebraike më vonë, ishte pandehur si një tradhti e hapur kundër shtetit dhe jo si pasoja e mosmarrëveshjeve fetare apo teologjike me hebrenjtë. I njëjti parim vlen edhe për individët si Esma bint Mervani dhe Ka’b ibn Eshrefi, të cilët u ndëshkuan jo për përkatësinë e tyre fetare, por për nxitjen e rebelimit kundër Shtetit.[32]
Për shkak të propagandës së disa qarqeve radikale islamike, vrasja e pjesëtarëve të fisit Benu Kajnuka paraqitet me paturpësi si një precedent për të mbështetur dhe justifikuar vrasjen e kujtdo që kryen blasfemi kundër Profetit Muhammed s.a.v.s.. Propagandistët anti-islam kanë përfituar nga ky qëndrim radikal i keqinterpretuar dhe i keqparaqitur i muslimanëve për ta përdorur atë kundër Islamit. Megjithatë, një shqyrtim i drejtë i rastit të këtyre dy individëve, na tregon përfshirjen e tyre në nxitjen e tradhtisë, rebelizmit dhe anarkisë kundër shtetit dhe assesi në blasfemi. Këto ngjarje nuk mund të paraqiten si provë për të sugjeruar që Islami të ketë prirje antisemite.
Ngjarjet që çuan në luftë me Benu Nedirin[33] dhe Benu Kurejdhen tregojnë se si kurejshët e Mekës i kishin ftuar për t’u bashkuar në një aleancë kundër shtetit të Medinës dhe ata të dy kishin rënë pre. Luftërat që u zhvilluan me fiset hebre si pasojë e një kryengritjeje kundër shtetit dhe për shkak të tradhtisë dhe shkeljes së traktatit të paqes prej tyre.
Ndonëse, njeriu mund të bëjë debate dhe mund të argumentojë si mjaft orientalistë se a vallë vendimi për fiset hebreje ishte i drejtë apo jo, fakti mbetet i pamohueshëm, për të cilin pajtohen njëzëri të gjithë historianët, muslimanët apo jo-muslimanë, se Profeti Muhammed s.a.v.s. ndërmori masat ndëshkuese ndaj fiseve hebreje të sipërpërmendura sepse kishin shkelur tradhtisht traktin e paqes me shtetin dhe kishin nxitur njerëzit për rebelim kundër pushtetit.
Ne e mbyllim këtë pjesë duke theksuar, edhe një herë, se Kurani i Shenjtë ia cakton ndëshkimin, për çështje të besimit ose të mosbesimit, që do të jepej në botën tjetër, në mënyrë eksplicite Allahut. Por, në çështjet shoqërore e politike, Profeti Muhammed s.a.v.s. ishte porositur t’i ndëshkonte ata që komplotuan kundër shtetit të Medinës, ashtu siç do të kishte të drejtë çdo shtet apo sistem i tij gjyqësor, edhe në botën moderne.
Ky dallim është i rëndësishëm për të kuptuar se Islami nuk mëson urrejtje apo dhunë kundër asnjë feje a besimi vetëm për shkak të besimit apo edhe mosbesimit të tyre dhe hebrenjtë nuk bëjnë assesi përjashtim.
Hebrenjtë në eskatologjinë islame
Eskatlogjia (nga greq. Εσχατολογία, es’hato – i fundit, e fundme + logia – kuptim, mësim) është një degë e teologjisë dhe filozofisë që merret me studimin e ngjarjeve që do të zhvillohen në fund të botës.
Pas sqarimit të çështjes se besimi i çdo individi i përket Zotit, dhe vetëm Ai ka të drejtë për të ndëshkuar apo për të falur në çështje të tilla, bëhet më i lehtë zbërthimi i antisemitizmit të lidhur me Islamin, sidomos në kuptimin e atyre haditheve, të cilat flasin për ngjarjet që do të ndodhin para kijametit. Për ta mos ndërlikuar çështjen dhe për ta bërë më të thjeshtë për lexuesin, marrim vetëm dy shembuj nga hadithet e tilla:
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ “ لاَ تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّى يُقَاتِلَ الْمُسْلِمُونَ الْيَهُودَ فَيَقْتُلُهُمُ الْمُسْلِمُونَ حَتَّى يَخْتَبِئَ الْيَهُودِيُّ مِنْ وَرَاءِ الْحَجَرِ وَالشَّجَرِ فَيَقُولُ الْحَجَرُ أَوِ الشَّجَرُ يَا مُسْلِمُ يَا عَبْدَ اللَّهِ هَذَا يَهُودِيٌّ خَلْفِي فَتَعَالَ فَاقْتُلْهُ . إِلاَّ الْغَرْقَدَ فَإِنَّهُ مِنْ شَجَرِ الْيَهُودِ ” .
- Hazret Ebu Hurejra a. ka përcjellë se i Dërguari i Allahut s.a.v.s. ka thënë:“Nuk do të vijë ora (e fundit), derisa muslimanët nuk do të luftonin kundër hebrenjve. Muslimanët do t’i vrisnin ata, derisa hebrenjtë do të fshiheshin pas një guri e një peme. Guri apo pema do të thotë: O musliman ose o robi i Allahut! Pas meje ka një hebre. Eja dhe vrite atë.[34]
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ ـ رضى الله عنه ـ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ “ لاَ تَقُومُ السَّاعَةُ حَتَّى تُقَاتِلُوا الْيَهُودَ حَتَّى يَقُولَ الْحَجَرُ وَرَاءَهُ الْيَهُودِيُّ يَا مُسْلِمُ، هَذَا يَهُودِيٌّ وَرَائِي فَاقْتُلْهُ ”.
- Hazret Ebu Hurejra a. ka përcjellë nga i Dërguari i Allahut s.a.v.s. i cili ka thënë:“Nuk do të vijë ora (e fundit), derisa ju nuk luftoni kundër hebrenjve dhe gjersa do të flasë edhe guri, mbrapa të cilit fshihet hebreu se o musliman! Vrite këtë hebre (që është fshehur) mbrapa meje.[35]
Arsyeja pse zgjodha t’i citoja këto dy hadithe të ngjashme është që të nxjerr në pah natyrën alegorike të përmbajtjes së tyre. Hadithet që merren me shenjat e ditëve të fundit, me ardhjen e dexhallit, me daljen e jexhuxhëve e mexhuxhëve dhe çështjet e tjera eskatologjike, kanë një gjuhë alegorike.
P.sh. edhe pse subjekti i këtyre haditheve flet për luftën midis muslimanëve dhe hebrenjve, është interesante prania e elementeve pemë/gur që flasin në gjuhën njerëzore dhe tregojnë vendin ku fshihen hebrenjtë. Objektet jofrymore sikur pema dhe guri nuk mund të kallëzojnë sekretet duke komunikuar nëpërmjet atyre mjeteve gjuhësore që përdorin njerëzit, prandaj përmendja e tyre në hadith, mund të simbolizojë mjetet e sofistikuara luftarake ose pajisjet e tjera të teknologjisë së vëzhgimit. Hebreu që fshihet pas gurit, për t’u mbrojtur nga sulmuesit muslimanë, mund të interpretohet gjithashtu si simboli i popujve apo individëve të cilët e kishin tradhtuar të Dërguarin e Allahut s.a.v.s.. Këta njerëz mund t’i përkasin çfarëdo besimi, ose, siç sugjeron rritja e ateizmit në botë, ai mund të jetë shëmbëllesa e atyre njerëzve që nuk kanë asnjë bindje fetare dhe që qëndrojnë si pengesë në rrugën e vendosjes së mbretërisë së Allahut në tokë.
Megjithatë, askush nuk mund të thotë me siguri se si do të shfaqet skenari i haditheve në të ardhmen dhe vetëm Allahu e di më së miri. Ne e dimë se mund të kemi arsye për të pasur mosmarrëveshje, por derisa bazohemi në Kuran, nuk kemi të drejtë të përkrahim çfarëdo lloj antisemitizmi, pasi Kurani nuk nxit dhunë a urrejtje ndaj asnjë populli apo individi, vetëm për shkak të dallimeve në çështjet e besimit.
Për të përfunduar, dua të nënvizoj se ashtu sikur në kohën e hershme të Islamit, kur mosmarrëveshjet dhe konfliktet midis hebrenjve dhe muslimanëve kishin natyrën politike, edhe sot vihet re e njëjta gjë në mjedise të ndryshme gjeopolitike. Ka mjaft vende, ku muslimanët dhe hebrenjtë bashkëjetojnë në harmoni në shoqëri. Ajo që dëshmojmë sot në rastin e konfliktit Palestinë-Izrael, nuk është domosdoshmërisht një konflikt musliman-hebre, por një luftë e ashpër arabo-sioniste, së cilës po i jepet padrejtësisht ngjyrimi i konfliktit fetar, ndërsa ajo bazohet rrënjësisht në interesat gjeopolitike.
Redaktor gjuhësor: Sali Beja
Referencat
[1] Kurani i Shenjtë 2:48 “O bijtë e Izraelit! Kujtojeni bekimin Tim që ju kam dhënë dhe që ju kam ngritur mbi botët.“
[2] Kurani i Shenjtë 98:2 “Prej ithtarëve të Librit dhe idhujtarëve, ata që mohuan, kurrsesi nuk do të ndalonin, gjersa u erdhi shenja e qartë”.
[3] Kurani i Shenjtë 98:7 “Sigurisht, prej ithtarëve të Librit dhe idhujtarëve, ata që mohuan, do të jenë në zjarrin e xhehenemit, në të cilin do të mbesin gjatë. Pikërisht këta janë krijesat më të këqija.”
[4] Kurani i Shenjtë 5:69 “Thuaju: O ithtarët e Librit! Nuk qëndroni mbi asgjë derisa nuk zbatoni Teuratin, Inxhilin dhe atë që ju është zbritur prej Zotit tuaj. Ajo që të është zbritur ty prej Zotit tënd, do t’i shtojë shumicës prej tyre vetëm rebelimin dhe mohimin. Prandaj, mos të të vijë keq për popullin mohues.”
[5] Kurani i Shenjtë 5:70.
[6] Kurani i Shenjtë 2:63.
[7] Kurani i Shenjtë 3:86.
[8] Disa nga ajetet e Kuranit janë të vendosura (muhkemat) në kuptimin që janë të qarta dhe nuk kanë vend për keqkuptime. Por ka disa ajete që janë të figurshme (muteshabihat), ku një lexues mund të gabojë në interpretimin e tyre. Por lexuesi i tillë kur u referohet ajeteve të vendosura, do ta kuptojë gabimin. Në këtë mënyrë, ajetet e vendosura janë quajtur gjithashtu nëna ose baza e Librit. Ajetet e vendosura në përgjithësi trajtojnë ligjin dhe doktrinat e besimit, ndërsa të figurshmet trajtojnë në përgjithësi elemente dytësore të ligjeve, ose përshkruajnë incidente të jetës së Profetëve apo të popujve të ndryshëm në atë mënyrë që ato të shërbejnë edhe si profeci për të ardhmen dhe, si të tilla, shpesh ato kanë edhe idioma dhe gjuhë konotative. Ata që kanë shtrembëri në zemrat, kur i lexojnë historitë e përmendura nga Kurani e që janë përmendur edhe në Librat e mëparshëm, tentojnë t’i kuptojnë duke u bazuar nga ajo që është mitizuar në të kaluarën, duke i harruar ajetet e vendosura të Kuranit, dhe në këtë mënyrë e fshehin meritën e Kuranit, i cili ka treguar të vërtetën e atyre historive. Andaj, ajetet e tilla, pra të figurshmet, nuk duhet t’i interpretoni në atë mënyrë që ato të bien ndesh me ajetet e vendosura. Duhet thënë se prania e gjuhës konotative, ose e metaforave, në ajetet e figurshme duket si në Kuranin e Shenjtë, ashtu edhe në Librat e mëparshëm Hyjnorë. Gjuha e figurshme është domosdoshmëri për të siguruar shumëkuptimësinë me sa më pak fjalë, për t’i shtuar bukurinë dhe elokuencën ligjërimit dhe gjithashtu, siç pohohet edhe në këtë ajet, për t’i vënë në provë njerëzit si nevojë e zhvillimit dhe e përsosjes së tyre shpirtërore.
[9] Shirku: Sipas kuptimit etimologjik fjala “Shirk” do të thotë bashkimi i dy gjërave dhe në terminologjinë fetare shirku nënkupton shoqërimin e partnerit/ortakut me Allahun në sundimin e Tij absolut (Rububijeh), në adhurimin e Tij (Uluhijjeh) ose në atributet e Tij.
[10] Kurani i Shenjtë 39:54.
[11] Hazrat Mirza Ghulam Ahmed, “Hakikatul-Wahi”, Ruhani Khazain, vëll. 22, f. 209.
[12] Kurani i Shenjtë 4:151,152.
[13] Hazrat Mirza Ghulam Ahmed, “Hakikatul-Wahi”, Ruhani Khazain, vëll. 22, f. 185.
[14] Si më lartë.
[15] Kurani i Shenjtë 2:287.
[16] Hazrat Mirza Ghulam Ahmed, “Hakikatul-Wahi”, Ruhani Khazain, vëll. 22, f. 186.
[17] Kurani i Shenjtë 7:157.
[18] Kurani i Shenjtë 51:57 “Unë i kam krijuar xhindët dhe njerëzit vetëm të Më adhurojnë”.
[19] Kurani i Shenjtë 89:30-31.
[20] Hazret Mirza Bashiruddin Mahmud Ahmedir.a., “Mesla Vahi o Nebuvat ke mutalik Islami Nezeria”, (Qëndrimi i Islamit ndaj çështjes së shpalljes dhe profetësisë) Envar-ul-‘Ulum, vëll. XXIII, f. 351-352.
[21] Hazret Mirza Bashiruddin Mahmud Ahmedr.a., “Ahmediat ka pejgam” (Mesazhi i Ahmediatit), Envar-ul-‘Ulum, vëll. XX, f. 569.
[22] Kurani i Shenjtë 22:68.
[23] Hazret Mirza Tahir Ahmedr.a., “Islam’s Response to Contemporary Issues”, f. 21.
[24] Kurani i Shentjë 3:114-116.
[25] Kurani i Shenjtë 3:160.
[26] Hazret Mirza Tahir Ahmedr.a., “Islam’s Response to Contemporary Issues”, f. 26.
[27] Hazret Hakim Maulvi Nurudinr.a., “Hakaik ul-Furkan”, vëll. I, f. 523.
[28] Hazret Mirza Masrur Ahmed, Fjalimi i së premtes, më 29 maj 2009.
[29] R. B. Serjeant, “Kushtetuta e Medinës”, botuar në The Islamic Quarterly, nr. 8 [Jan-Qer 1964], f. 3; “M Watt “Muhammad at Medina”, f. 225.
[30] Sunen Ebu Daud, kitab: el-Khiraxh, bab: Kejfe kane Ikhraxh ul-Jehud; Ibn Hishami.
[31] Ibn Sa‘d.
[32] Për më shumë, shikoni Sahihun e Buhariut, kitab: el-Meghazi, bab: Katlu Ka’b ibn el-Eshrefit, Sunen Ebu Daud, kitab: kejfe kane ikhraxh ul-jehudi minel Medineti.
[33] Sahihu i Buhariut, kitab: el-Meghazi, bab: Hadithi beni en-Nediri.
[34] Sahihu i Muslimit, Libri: 54 el-Fiten ve Eshrat es-Sa’ah, hadith nr. 6985 (Sunnah.com aksesuar më 20/11/2023).
[35] Sahihu i Buhariut, kitab: el-Xhihadi ves-Sijeri, bab: Kital el-Jehudi, hadith nr. 2926, (Sunnah.com aksesuar më 20/11/2023).