(Në vijim ju sjellim një nga kapitujt e librit të jashtëzakonshëm të Hazret Mirza Tahir Ahmedit, Kalifit të Katërt të Xhematit Musliman Ahmedia, të titulluar “Revelation, Rationality, Knowledge & Truth” (Zbulesa, arsyeja, dija dhe e vërteta), të botuar për herë të parë në vitin 1998.)
BOTËKUPTIMI ISLAM mund të paraqitet nga dy këndvështrime të ndryshme: së pari, duke analizuar punën e mendimtarëve të ndryshëm muslimanë, dhe së dyti, duke u përpjekur të paraqesim drejtpërdrejt qëndrimin e Kuranit në dritën e Sunetit, i cili përfshin si thëniet ashtu edhe praktikën e Profetit të Shenjtë s.a.v.s.. Autenticiteti i të kuptuarit të Islamit me metodën e parë, po bëhet gjithnjë e më i dyshimtë me kalimin e kohës. Kjo për arsye se mendimtarët muslimanë janë të prirur të bëhen gjithnjë e më tepër më dogmatikë në përfundimet e tyre, të cilat jo domosdoshmërisht mund të jenë të arsyeshme e të justifikuara. Ajo çka ata quajnë islam, bazohet në studimet që vetë ata bëjnë mbi parimet e Islamit. Kurse ata që nxjerrin konkluzionet e tyre nga Kurani dhe Suneti, njëherësh duke iu përmbajtur rreptësisht edhe parimit të racionalitetit, mund t’i veçojmë në një kategori më vete. Një studim të tillë analitik të çështjeve kryesore do ta gjeni në një kapitull tjetër të këtij libri.
Tani për tani, le t’i kthejmë vëmendjen metodës së parë, dhe të diskutojmë mbi proceset e mendimit të studiuesve, të mendimtarëve dhe të filozofëve të hershëm muslimanë, të epokës që ndikoi në formimin e shumë shkollave të ndryshme të mendimit islam. Dy ndikime dalluese zotëruan skenën gjatë periudhës së hershme të historisë islame:
- Ndikimi më i fuqishëm dhe mbizotërues ishte ai i Kuranit dhe i Sunetit, i cili kishte revolucionarizuar konceptin e dijes dhe kishte zgjeruar horizontin e studimit dhe të hulumtimit në përmasa të pafundme.
- Interes në rritje për filozofinë dhe shkencat greke, si dhe studimi i filozofisë klasike të Indisë, të Persisë dhe të Kinës, pati gjithashtu një rol në zhvillimin e mendimit musliman. Kjo hapi rrugën që filozofë të ndryshëm të huaj të vinin në qendër të vëmendjes së muslimanëve, në mënyrë të pavarur ose duke pasur lidhje me mësimet islame.
Për shkak të këtij interesi për filozofi të ndryshme të huaja dhe prej dëshirës për t’i ndërlidhur ato me shpalljet Kuranore, u formuan shkolla të reja të mendimit. Këto shkolla janë quajtur islame për arsyen e thjeshtë se ato zunë fill me mendimin, edukimin dhe besimet islame. Kështu që, filozofitë e huaja për Islamin filluan të ndërthureshin me studimet e bazuara vetëm mbi Kuranin. Pavarësisht nga fakti se këta studiues të mëdhenj për shkak të qëndrimeve të tyre të lira, u quajtën jo muslimanë nga disa dijetarë mendjengushtë, nuk ka pikë dyshimi se në thelb ata ishin muslimanë. Shoqërimi i tyre me degët laike të dijes rrallëherë mund t’i ketë penguar ata në besimin e tyre. Në këtë drejtim, çdokush ka të drejtë të vendosë vetë, pas një studimi të denjë të Kuranit të Shenjtë dhe të Sunetit, se nëse një këndvështrim filozofik i paraqitur nga mendimtarë të tillë duhet të pranohet si islam apo jo. Sidoqoftë, përfundimet që ata nxirrin gjithmonë mbeten të hapura për diskutim. Disa mund t’i gjejnë ato në përputhje me mësimet islame dhe disa jo. Megjithatë, kjo nuk i jep të drejtë askujt të dyshojë në synimet e tyre. Është e drejta e çdo kërmimtari të së vërtetës që të ketë përfundimet e veta pasi të përpiqet me sinqeritet për të kuptuar Kuranin dhe Sunetin deri në thellësi. Po kështu, është gjithashtu e drejta e të tjerëve të mos pajtohen me të. Por asnjëri nuk ka autoritetin ta ndalojë tjetrin nga e drejta e tij themelore për të besuar në çfarëdo qoftë dhe për të besuar për veten e tij se është në rrugën e vërtetë.
Tani do të prezantojmë shkurtimisht disa nga shkollat e larmishme të mendimit islam, të cilat u ngritën për shkak të përfundimeve të ndryshme që ata nxorën nga studimi i të njëjtave burime. Sidoqoftë, duhet të kemi parasysh se çdo shkollë që pretendon se bazohet në Kuranin e Shenjtë dhe në Sunetin, të vlerësohet me kujdes duke iu referuar drejtpërdrejt provave që ajo jep në mbështetje të saj. Nga ideologjitë dhe këndvështrimet e ndryshme që lindën në epokën e sundimit musliman, jo të gjitha mund të përshkruheshin si islamike në karakter. Disa prej tyre ishin pjesërisht kontradiktore apo edhe diametralisht të kundërta me njëra-tjetrën. Megjithatë, kjo nuk u heq atyre të drejtën për t’u vetëquajtur si islamike nga përkrahësit e tyre.
Shkolla Esh’arite
Shkolla e mendimit esh’arite i detyrohet Imam Abul Hassan ‘Ali Bin Isma’il El-Esh’áriut (260-330 hixhri) për stilin e saj të veçantë në mesin e shkollave të tjera kryesore të mendimit. Gjatë kësaj periudhe disa disa studiues muslimanë po përkrahnin me shpejtësi racionalizmin, kështu që u ndje nevoja për të reaguar kundër kësaj tendence. Në krye të kësaj lëvizjeje reaksionare ishte i famshmi Imam Isma’il El-Esh’ári. Për ironi të fatit mësuesi i vetë El-Esh’áriut, El-Xhubbai (vdiq në 303 hixhri), ishte një nga studiuesit kryesorë racionalistë të kohës. Imam El-Esh’ariu jo vetëm që shprehu mospajtimin e tij me racionalistët, por gjithashtu tregoi fuqishëm papërshtatshmërinë e çdo sistemi që mbështetet tërësisht në racionalitet për të kërkuar të vërtetën.
Për esh’aritët, racionaliteti nuk çon as në përvetësimin e dijeve të bindshme dhe as në të vërtetën absolute, përkundrazi ata mendonin se ajo çon në dyshime dhe kontradikta të mëdha. Shkolla esh’arite theksoi se i vetmi mjet për të arritur dijen e vërtetë dhe absolute është njohja dhe pranimi i shpalljes, sepse burimi i përjetshëm i së vërtetës është Vetë Zoti. Prandaj mënyra e vetme për ta arritur atë është përmes shpalljes Hyjnore.
Në reagimin e tyre kundër racionalitetit, disa esha’ri shkuan në ekstreme të tilla, aq sa refuzuan çdo shpjegim të ajeteve Kuranore të mbështetur në logjikën njerëzore. Mohuan plotësisht çdo interpretim figurativ të Kuranit të Shenjtë. Vetë Imam Esh’ariu ishte një logjicien i aftë. Është interesante sesi argumentet që ai solli kundër përdorimit të racionalitetit bazoheshin në racionalitet. Kjo spikatet në një nga debatet e tij të famshme publike që bëri kundër vetë mësuesit të tij, Alame El-Xhubbai.
– Cili është qëndrimi juaj rreth shpëtimit të tre vëllezërve, ndër të cilët njëri është besimtar, tjetri jo besimtar dhe i treti fëmijë?, pyeti Esh’ariu El-Xhubbain.
– Besimtari do të shkojë në xhenet, jo besimtari në xhehenem, kurse fëmija nuk do të shkojë as në xhenet e as në xhehenem, sepse asnjë nga veprat e tij nuk është e denjë për shpërblim a ndëshkim, iu përgjigj El-Xhubbai.
Esh’ariu komentoi duke thënë, – Fëmija mund të argumentojë me Zotin: “Nëse do të më kishe dhënë ca kohë, o Zot, do të kisha bërë disa vepra të mira. E përse duhet të privohem nga xheneti?”
Xhubbai iu përgjigj – Zoti mund t’i përgjigjet: “Unë e dija që nëse do të rriteshe, do të bëje vepra të këqija, prandaj vdekja jote në moshë të re është vërtet një mirësi për ty, sepse kështu ke shpëtuar nga xhehenemi”.
Esh’ariu iu kundërpërgjigj – Në këtë moment jo besimtari do të ndërhyjë dhe do ta fajësojë Zotin për padrejtësi që nuk i dha edhe atij vdekjen në fëmijëri duke e shpëtuar edhe atë nga veprat e këqija.
Vlen të theksohet se gjatë argumentimit kundër racionalitetit, Esh’ariu përdorte të gjitha armët e racionalistëve. Prandaj, nuk është e drejtë të thuhet se ai ishte plotësisht kundër racionalitetit. Pasuesit e kësaj shkolle të mendimit, si Imam Ghazali dhe Imam Raziu, u mbështetën shumë në argumente racionale për të zgjidhur problemet e tyre dhe për të vendosur besimet e tyre. Ndoshta reagimi i tepruar kundër racionalizmit ishte për shkak të frikës se filozofitë e reja, me të cilat po njiheshin muslimanët, mund të rrezikonin pikëpamjen islame. Dyshohej se përdorimi i arsyes mund të çonte në krijimin e lëvizjeve që përfundimisht do të devijonin nga Islami i vërtetë. Prandaj, të gjitha lëvizjet me prirje racionaliste u quajtën ilhadi ose risi të gabuara, që është një term poshtërues sepse nënkupton devijimin nga rruga e drejtë. Shqetësimi i dijetarëve ekstremistë u pasqyrua në termat që ithtarët e tyre përdorën për të përshkruar themeluesit e lëvizjeve racionaliste. Ata iu referuan atyre si Mu’tezilitë ose ata që ishin larguar nga rruga e vërtetë dhe ishin bërë ilhadi.
Një grup tjetër i njohur si Maturiditë besonin se së pari zbulesa duhet të pranohet si e tillë dhe më pas duhen kërkuar shpjegime të logjikshme për ta mbështetur atë. Ata besuan se shpallja forconte besimin, ndërsa shpjegimet logjike mundësojnë qetësinë e mëtejshme për atë besim. Shkolla esh’arite nuk i refuzoi plotësisht shpjegimet logjike, por i konsideroi ato të panevojshme; nëse ato do të ishin të disponueshme, shumë mirë, përndryshe gjithçka që erdhi përmes shpalljes ishte krejt e mjaftueshme, madje edhe pa mbështetje të logjikës dhe të racionalitetit.
Si krahu i djathtë i lëvizjes esh’arite, u krijua një sekt tjetër i njohur si Selef (pasuesit e verbër të dijetarëve të hershëm dhe të famshëm). Sipas tyre, zbulesa ose shpallja duhet të pranohet pa diskutim dhe se asnjë shpjegim filozofik ose logjik nuk lejohej të pranohej, pasi ata kishin frikë se kjo do të çonte në devijim nga rruga e drejtë.
Shkolla Mu’tezilite
Mu’tezilitët nga ana e tyre nuk e hodhën poshtë shpalljen si instrumentin më të besueshëm për të shkuar drejt së vërtetës. Sidoqoftë, ata theksuan se mesazhi i vërtetë i shpalljes nuk mund të kuptohet siç duhet pa përdorimin e arsyes. Kështu, ata i dhanë përparësi arsyes ndaj shpalljes vetëm atëherë kur këto përplasen me njëra-tjetrën dhe mirëkuptimi racionalist duhet të mbizotërojë jo si një alternative e shpalljes, por si sqarim i mirëfilltë i mesazhit që ka ardhur përmes shpalljes. Ata kishin pikëpamjen se është shumë e vështirë të arrish tek e vërteta e Kuranit të Shenjtë dhe e Sunetit, pa deshifruar në mënyrë racionale figurat, metaforat dhe simbolet e ndryshme që janë përdorur gjerësisht në ta. Për shembull, ata vunë në dukje se shprehjet si: dora dhe fytyra e Zotit, duhet të interpretohen për të nënkuptuar fuqinë dhe bukurinë e Tij, etj.
Esh’aritët nga ana tjetër theksuan se referenca të tilla në Kuran përfaqësojnë cilësi reale të Zotit, natyra e saktë e të cilave nuk dihet, megjithëse ata pranuan që me terma të tillë nuk nënkuptohet ndonjë tipar fizik.
Ndonëse lëvizja mu’tezilite nga shekulli IX deri në shekullin XVII të e.s., duket se ngjan në karakter me shkollat evropiane të mendimit, ajo nuk mori kthesën ilhadi (risi e gabuar), siç kishte marrë racionalizmi evropian gjatë rënies së tij progresive. Mu’tezilitët gjithnjë iu përmbajtën burimeve origjinale të Islamit, pra Kuranit të Shenjtë dhe Sunetit, për të mbështetur argumentet e tyre, duke qëndruar fare pranë tyre dhe duke mos lejuar veten të largoheshin prej tyre.
Por sot ka shumë pak dallime të dukshme midis këndvështrimeve të mu’tezilitëve dhe të esh’aritëve. Megjithëse pasqyra historike e portretizuar më sipër ka lënë gjurmë në kërkimet e studiuesve muslimanë të brezit bashkëkohor, ndarjet e mprehta të së kaluarës nuk përcaktohen aq qartë. Studiuesit e sotëm duket se mbrojnë pikëpamjet e tyre personale më shumë sesa pikëpamjet e ndonjë shkolle të mëparshme të mendimit. Sidoqoftë, gjurmët e përfundimeve të së kaluarës janë ende të dukshme. Ato janë produkt i një kompromisi gradual që u zhvillua midis shkollave të ndryshme gjatë shekujsh.
Midis tyre janë ata që janë të vendosur me ideologjinë e tyre mesjetare, por nuk i referohen ekskluzivisht ndonjë shkolle të mëparshme për të mbështetur këndvështrimin e tyre. Ata kërcejnë nga njëri te tjetri në kërkim të ndonjë studiuesi, çfarëdo shkolle që mund t’i përkasë, që të mund ta citojnë atë në favor të tyre. Për ta kufijtë midis sekteve të ndryshme mesjetare janë zhdukur, por vetë mesjeta vazhdon të ekzistojë, duke udhëhequr rrugën e tyre. E njëjta gjë vlen deri diku për të ashtuquajturit modernistë. Kurdoherë që i përshtatet qëllimit të tyre, ata nuk hezitojnë të citojnë ndonjë prej studiuesve të mëparshëm në favor të tyre, por veten e ndiejnë të lirë të krijojnë risi në fusha të tjera të pikëpamjeve të tyre personale.
Sufizmi
Sufizmi ishte mjaft i popullarizuar në Turqi, Iran dhe në vendet në lindje të Amu Derjasë (Amu Darya), një zonë që historikisht quhet si Transoxiana (Përtej Lumit). Shumë muslimanë nga ish-BRSS ishin pasues të sufizmit, i cili ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm në mbajtjen gjallë të Islamit në vendet e tyre gjatë periudhës së Çezarit dhe në kohën e Komunizmit.
Parimi më i theksuar nga sufizmi ishte se nën formën e fesë, vepron një frymë e shpalljes, së cilës duhet t’i jepet përparësi mbi formën. Ajo që sufitë kuptuan si fryma e nëntëshme ishte thjesht qëllimi përfundimtar për të cilin të gjitha fetë përpiqen. Qëllimi përfundimtar u identifikua si dashuria e Zotit dhe komunikimi me Të. Prandaj, për ta, nëse e arrini këtë qëllim disi, me ose pa iu bashkuar formës, keni korrur sukses dhe kjo është gjithçka që ju duhet. Sidoqoftë, jo të gjithë sufitë e braktisën formën krejtësisht, madje vazhduan t’i nënshtrohen në përputhje me ligjet e Sheriatit islam siç i kuptuan ata. Megjithatë, shumicën e përpjekjeve të tyre ata bënë jo për t’u angazhuar në adhurimin formal, por për të përsëritur ditë e natë disa atribute të Zotit, me qëllim që ta përqendronin vëmendjen e tyre tërësisht në përkujtimin e Tij.
Praktika të tilla herë-herë kalonin afër ushtrimeve të jogës, që kemi diskutuar në kapitullin kushtuar hinduizmit. Ndonjëherë mënyra dhe metoda të reja të përkujtimit u shpikën nga shenjtorë të ndryshëm sufistë, të cilat, më në fund, u ndanë pothuajse tërësisht nga Suneti i mirënjohur i Profetit Muhammed s.a.v.s.. Ithtarët e sekteve të tilla sufiste iu përmbajtën atyre metodave më me pasion dhe më me zell sesa mësimit Kuranor. Kështu, shkolla të reja të sufizmit dolën në dritë në kohë të ndryshme dhe në vende të ndryshme të botës muslimane.
Qëllimi i kësaj trajtese nuk është të përshkruajnë hollësisht gjithë gamën e zhvillimit të mendimit sufist – ose të skizmave që u shfaqën midis sufive ndër shekuj – por një gjë që e dallon shumë qartë sufizmin në Islam nga të gjitha praktikat e tjera të ngjashme është besimi i patundur i sufive në vazhdimësinë e shpalljes ose në komunikimin e tyre me Zotin. Në fakt, të gjithë sufitë e shquar në Islam kanë pretenduar të ishin në komunikim të vazhdueshëm me Zotin.
Kështu, shumë nga shpalljet e tyre janë të shkruara në libra autentikë. Megjithatë, disa prej tyre i kanë prishur të gjitha lidhjet me bazat e islamit. Për ta qëllimi i fesë është vetëm ta udhëzojë njeriun drejt Zotit dhe për ata që tashmë e kanë arritur këtë qëllim, format e adhurimit janë thjesht të tepërta. Ata paraqitën disa ushtrime mendore e shpirtërore duke pretenduar se janë të mjaftueshme për të vendosur një lloj komunikimi mes njeriut dhe Zotit. Ky komunikim i tyre nganjëherë përshkruhet si një përhumbje në njësinë e Zotit. Nuk u desh shumë kohë që muzika dhe varësia ndaj drogës të gjenin rrugën e tyre në këtë shkollë të sufizmit, për t’i shkëputur ata nga realiteti dhe për t’i zhvendosur në një mirazh dhe në një botë të vetëmashtrimit. Shkurt, jo të gjitha lëvizjet sufiste e filluan udhëtimin e tyre me risi, megjithëse, shumë shpesh, me kalimin e kohës, gjatë dekadencës së tyre, ata shkuan drejt risive.
Katër sekte kryesore sufiste
Ekzistojnë katër sekte kryesore të sufizmit të vendosura mirë dhe shumë të respektuara, të cilat gjithashtu devijuan me kalimin e kohës nga rruga e Sheriatit. Megjithatë, për sa u përket themeluesve të tyre, besnikëria e tyre ndaj Kuranit të Shenjtë dhe Sunetit të Profetit s.a.v.s., qëndron e padiskutueshme dhe e pa kontestueshme. Këto sekte kryesore janë Çishti, Suhreverdi, Kaderi dhe Nakshibendi, dhe këto ndahen më tej në shumë nën-sekte të tjera. Që të gjitha theksojnë rëndësinë e përkores dhe të asketizmit për të lehtësuar arritjen e së vërtetës. Fillimisht, këto praktika nuk zëvendësonin praktikat tradicionale islame, por u shtoheshin atyre.
Gradualisht, kuptimi sufist i marrëdhënies krijesa-krijuesi filloi të ndikohej nga filozofi të tilla që ishin të huaja për Islamin. Për shembull, ndikimi i filozofisë klasike greke mund të gjurmohet në disa sekte sufiste. Nocioni grek i panteizmit [vehdetul-vuxhud] u përvetësua në një formë të modifikuar nga disa sekte sufiste, megjithëse kundërshtohej fuqimisht nga të tjerat. Kundërshtarët e tendencave panteiste theksojnë se ekziston një vijë ndarëse e qartë dhe e dalluar midis Zotit dhe krijimit të Tij. Sipas tyre, pavarësisht se krijimi mban një vulë të Krijuesit dhe e pasqyron Atë, ai nuk shkrihet në identitetin e Tij. Përkundër kësaj, disa fraksione të tjera besojnë se ngaqë i gjithë universi është një manifestim i Zotit, nuk mund të ketë dallim të qartë mes Krijuesit dhe krijimit. Për ta, krijimi nuk mund të ndahet nga Zoti, sepse cilësitë e Tij janë të pandashme nga natyra e gjithçkaje që Ai ka krijuar. Nuk mund të vendoset asnjë vijë ndarëse. Prandaj, sipas tyre, Zoti është universi dhe universi është Zoti, megjithatë, Ai ka Vullnetin e Tij të pavarur, që funksionon sikur funksionojnë tiparet e natyrës në materie.
Në pamje të parë kjo skicë e universit mund të duket tërësisht panteiste, në të cilën Zoti është gjithçka dhe gjithçka është Zoti. Por duhet theksuar një ndryshim i rëndësishëm. Nocioni panteist rreth Zotit nuk njeh një Krijues të jashtëm të Vetëdijshëm, një Qenie që komunikon me njeriun përmes zbulesës, që interesohet për sprovat, problemet dhe gëzimet e tyre dhe që u jep udhëzime. Kurse sufitë muslimanë, në kundërshtim me pikëpamjen klasike panteiste, vazhduan të besonin në identitetin e pavarur të Zotit si Krijues më vete, pavarësisht se reflektohet në krijimin e Tij.
Për sa i përket temperamentit të sufive, ata rrallë u prirën për debate dhe polemika të ashpra. Ata shpesh tregoheshin të moderuar në besimin e tyre dhe respektonin dhe toleronin pikëpamjet që u kundërviheshin pikëpamjeve të tyre. E njëjta gjë nuk mund të thuhet për mendimin ekstremist që ushqeu zilinë në mënyrë progresive. Prandaj, shumica e sekteve sufiste u detyruan të përballeshin me armiqësi të tejskajshme nga klerikët ekstremistë. Kundërveprime nga ekstremistët bëheshin shpesh. Çdo sekti sufist iu desh të ndeshej herë pas here me përvoja të ngjashme të armiqësisë ekstreme. Sufitë që i përmbaheshin konceptit panteist të Zotit, në mënyrë të veçantë u vunë në shënjestër të zemërimit nga kleri i rrymës së përgjithshme. Madje, disa herë ata u dënuan me vdekje dhe u vranë brutalisht. Protestat e tyre se filozofia e tyre panteiste në asnjë mënyrë nuk kompromentonte unitetin e Krijuesit të Vetëm dhe Suprem nuk sollën asnjë dobi, përkundrazi ata u dënuan ashpër me pretendimin se hyjnizuan veten e tyre me Zotin. Shkurt, të ashtuquajtur dijetarë ekstremistë shpesh ndërmorën fushatën e persekutimeve kundër tyre.
Rasti i sufiut të shquar, Mensur El-Hallaxh, mund të jetë një shembull i përshtatshëm se si sufitë e tillë u trajtuan me pretendimin se ata shpallnin veten si Zot. Mensur El-Hallaxhin e dënuan me varje për shkak të të bërtiturit të tij në ekstazë:
“Enel-Hakk! Enel-Hakk!” (Unë jam e Vërteta! Unë jam e Vërteta!).
Këtë dijetarët ekstremistë e kuptuan që ai po pretendonte të ishte Zoti vetë, ndërkohë që ai në ekstazën e lartë deklaronte mos ekzistencën e tij të plotë. Pra, kuptimi i kësaj thënieje ishte se ai ishte asgjë dhe gjithçka që ekziston është vetëm Ai (Zot). Mensur El-Hallaxhi u ngjit në trekëmbësh me kokën e ngritur, aspak i frikësuar nga vdekja që e priste. As thirrjet e tij nuk u mbytën dot nga lukunia e abuzimeve që iu vërsul; thirrjet e tij vetëm se u shtuan me zë akoma më të lartë dhe akoma më të qartë: “Enel-Hakk! Enel-Hakk!”, derisa shpirti i tij fluturoi drejt burimit të jetës së tij qiellor.
Një tjetër sekt sufist lindi duke ngritur çështjen nëse universi i jashtëm ishte një fakt apo thjesht një përshtypje e mendjes. Kjo, në fakt, ishte një pyetje shekullore që u adresua madje edhe nga Platoni dhe Aristoteli. Ajo nuk mund të zgjidhej as atëherë, dhe as sufitë nuk e zgjidhnin dot. Debati vijon me të njëjtin intensitet edhe midis filozofëve bashkëkohorë dhe asnjëri prej tyre nuk mund ta injorojë atë. Në të vërtetë as koha dhe as hapësira nuk mund të imagjinohen pa hyrë në lojë mendja njerëzore. Një njeriu të çmendur imagjinata e tij i duket po aq e vërtetë sa i duket një shkencëtari vëzhgimi i ligjeve të natyrës. Nga këndvështrime të tilla, këto probleme duken se janë të pazgjidhshme.
Sërish, përshtypja e çdo personi për universin e jashtëm është e ndryshme nga ajo e të tjerëve. Megjithatë, shumica e vëzhguesve prej nesh perceptojnë njëlloj disa imazhe të botës elementare që na rrethon. Për shembull, pjesa dërrmuese e njerëzve pajtohen në lidhje me përkufizimin e një artikulli aq të thjeshtë sa një karrige ose një tryezë. Por ka shumë gjëra të tjera të zakonshme për të cilat njerëzit jo domosdoshmërisht bien dakord me njëri-tjetrin. Për shembull, ngjyrat e sendeve mund të duken të ndryshme për njerëz me shikim të ndryshëm. Në të njëjtën mënyrë, aftësitë tona nuk janë njëlloj të barabarta te të gjithë. Ndjesia e nuhatjes, po kështu edhe aftësia për të ndierë të nxehtin ose të ftohtin gjithashtu ndryshojnë nga njeriu në njeri.
Përveç kësaj, një vëzhgues i vetëm krijon perceptime të ndryshme kur vëzhgon të njëjtën gjë nga pika të ndryshme. Kësaj shtojini edhe gjendje të ndryshme shpirtërore dhe gjendje të ndryshme shëndetësore. Problemi sa vjen e shumëfishohet. Asnjë e vërtetë objektive nuk duket se pajtohet plotësisht me të vërtetën subjektive që njerëzit e kuptojnë brenda trurit të tyre. Shkurt, përshtypjet subjektive nuk mund të lidhen me botën e jashtme saktësisht në të njëjtën mënyrë gjithmonë. Për këtë arsye, sipas mendimit të disa filozofëve, shikuesi asnjëherë nuk mund të pohojë me siguri të plotë se çfarë është ajo që sheh.
Aspekti i pasigurisë dhe i mosbesueshmërisë së përshtypjeve që u përmendën më lart, lindi një sekt tjetër sufist, i cili mohoi plotësisht ekzistencën e jashtme të gjërave dhe pohoi se e vërteta e përjetshme është thjesht një nocion subjektiv. Në mesin e tyre, ata që ishin më ekstremë mohuan plotësisht ekzistencën e çdo forme të jashtme fizike, duke përfshirë edhe vetveten e tyre. Kështu, një lëvizje intelektuale që kishte filluar me një përpjekje për të dalluar në mënyrë tepër të hollësishme detajet e perceptimit të realitetit të jashtëm, përfundoi në një çmenduri të plotë. Megjithatë, kishte një magji të çuditshme në këtë çmenduri, që nganjëherë i linte gojëhapur edhe logjicienët dhe akademikët më të mirë të kohës.
Përmendet një ngjarje interesante e një sufiu të shquar të këtij sekti, i cili u thirr në oborrin e mbretit për të zhvilluar një debat me disa nga studiuesit e njohur të kohës së tij. Por për habinë dhe hidhërimin e të gjithëve, rezultati i debatit doli tërësisht kundër asaj që priste paria mbretërore. Brenda pak shkëmbimeve argumentesh dhe kundër argumentesh, akademikëve të mëdhenj u shterua dija, iu mpi gjuha dhe mbetën të turpëruar. Askush nuk pati sukses përpara ndërlikimeve të logjikës eterike të sufiut në fjalë. Në këtë moment, mbretit i shkrepi një ide brilante. Ai urdhëroi rojën e kafazit të elefantëve që të nxirrte elefantin më të egër në oborrin e pallatit. Çmenduria e këtij elefanti nuk ishte më pak i ngjashëm me çmendurinë e sufiut. I vetmi ndryshim mbase ishte se në mendjen e sufiut realiteti i jashtëm nuk ekzistonte, kurse elefanti donte ta shkatërronte vetë gjithë realitetin e jashtëm. Nga njëra anë e hodhën sufiun në fushën e hapur dhe nga tjetër e lëshuan të lirë edhe elefantin. Sufiu, pa humbur kohë, filloi të vraponte për të shpëtuar jetën e vet.
Duke parë këtë, mbreti thirri nga ballkoni i pallatit: “Mos ik, o Sufi, nga ky elefant fantazmë, se është vetëm një iluzion i mendjes sate!”
“Kush po ikën?”, bërtiti përsëri Sufiu, “është vetëm një iluzion i mendjes suaj!”
Kështu sufiu doli nga situata e tij e vështirë, por jo debati. Ai është i ndezur edhe sot.
Shkolla spanjolle e mendimit islam
Kemi diskutuar më sipër debatin në lidhje me epërsinë e së vërtetës që vjen nga shpallja, përkundrejt së vërtetës së vëzhguar. Disa mendimtarë i japin përparësi shpalljes [zbulesës] mbi logjikën, dhe disa të tjerë anasjelltas. Ibni Ryshdi (i njohur në Perëndim si Averoesi), një nga mendimtarët më të mëdhenj muslimanë të të gjitha kohërave, propozoi idenë se pikëpamjet e mësipërme shprehin realitete paralele dhe duhen trajtuar veç e veç. E vërteta e shpallur duhet të pranohet si e tillë dhe dija e fituar nga vëzhgimi dhe eksperimenti duhet të pranohen ashtu siç janë. Për Ibni Ryshdin, nuk ishte e nevojshme të kërkohej një korrelacion midis të dyjave, dhe as nuk kishte nevojë për të kërkuar kontradikta dhe për të gjetur zgjidhjet e tyre.
Kjo ishte epoka kur shkencëtarët muslimanë po përparonin shpejt në Spanjë në kërkimet e tyre të njohurive shkencore. Ata e bënë këtë pa u shqetësuar nga fakti që disa studiues fetarë të shkollave të vjetra po lëshonin verdikte të ilhadit (risi) kundër tyre. Ibni Ryshdi mund të ketë menduar se ishte më mirë të mos përfshihej në polemika të tilla, që të mos pengohej përparimi i shkencës.
Ajo që ai shmangu me vetëdije ishte rreziku i shfaqjes së kontradiktave mes fesë dhe shkencës. Qëndrimi i një besimtari të vërtetë musliman, njëherësh edhe i një shkencëtari të përkushtuar ndaj së vërtetës pa paragjykime siç ishte ai, i shërbeu kauzës së fesë dhe shkencës në Spanjë në mënyrë të admirueshme për një kohë të gjatë. Rreziku i kontradiktës midis së vërtetës së shpallur dhe të vërtetës së vëzhguar kurrë nuk u ballafaqua tërësisht. Prandaj çështja e preferencave nuk u ngrit kurrë seriozisht. Kjo ‘politikë pa konflikte’ qëndroi mbizotëruese në Spanjë për shumë shekuj, kryesisht falë maturisë së Ibni Ryshdit.
Kur rishikojmë problemet e mundshme të kësaj çështjeje në dritën e ngjarjeve që pasuan, mund të themi me siguri se bota ende nuk ishte e pjekur për të adresuar çështje të tilla. Nuk mund të largohej mundësia jo vetëm e perceptimit të mangët ose të cunguar, por edhe e keqkuptimit të plotë të fakteve të vëzhguara.
Për shembull, në kohën mesjetare idetë që kishin shkencëtarët muslimanë rreth universit nuk ishin vërtet të bazuara në Kuranin e Shenjtë ose në Hadithin, por duket se ishin të ndikuara nga injoranca mbizotëruese e asaj epoke. Dijetarët e fesë, siç ndodh gjithmonë, i konsideruan pikëpamjet e tyre tërësisht islamike dhe si të tilla edhe përfundimtare, ndërkohë që për shkak të njohurive mbizotëruese mesjetare, ata e kishin të pamundur të kuptonin konceptet e vërteta Kuranore.
Për një çështje të tillë në Spanjë, nuk vërehet se ka pasur ndonjë dialog midis shkencëtarëve dhe studiuesve fetarë. Nuk kishte asnjë forum për transferimin e dijes midis këtyre dy grupeve, as nuk ngrihej ndonjë debat në lidhje me meritat krahasuese të bindjeve të tyre përkatëse. Rrjedhimisht, nuk kishte ndonjë Galileo në Spanjë që duhej të zgjidhte alternativën midis jetës dhe të vërtetës. Shkencëtarët dhe studiuesit bashkëkohorë as nuk tentuan t’u shpjegonin dijetarëve fetarë detyrimin e tyre për të quajtur të vërtetën si të vërtetë kur panë diçka të tillë, dhe as nuk e panë të nevojshme të provonin para tyre se interpretimi i tyre i Kuranit Famëlartë ishte i gabuar sepse kundërshtonte faktet e njohura shkencore të kohës.
Si rezultat, atje u zhvilluan dy lëvizje paralele, mes të cilave gradualisht hendeku u thellua më tej. Më në fund ndodhi që dituria islame mori një rrjedhë krejtësisht të ndryshme nga ajo e kanaleve të mendimit filozofik dhe shkencor, për të mos kaluar kurrë në rrugën e tyre. Ato ishin si dy përrenj që ecnin paralelisht, pa pasur lidhje me njëri-tjetrin.
Për këtë arsye, Kombi musliman i Andaluzisë (titulli i Perandorisë Muslimane në Spanjë), parakaloi vendet e tjera islamike në shumicën e fushave të kërkimit shkencor. Një tjetër avantazh përveç kësaj ishte që Spanja gëzoi një periudhë relativisht të gjatë paqeje, të sigurt nga sulmet e pushtuesve si Xhingis Hani dhe Hulagu Hani. Kjo periudhë e historisë islame në Andaluzi mund të konsiderohet me të drejtë si epoka e artë e racionalizmit. Me dëbimin e muslimanëve nga Andaluzia, edhe epoka madhështore e dominimit musliman mori fund. Të gjitha lidhjet e Islamit me popullin spanjoll u ndërprenë. Nëse ndonjëherë ka ndodhur një prapavajtje tragjike e përparimit intelektual dhe shkencor kudo në botë, ajo ka ndodhur në tokën e Andaluzisë. Ç’kthim tragjik që qe! Sapo u hapën portat në skajin jugor të Andaluzisë për eksodin e Islamit, bashkë me të dhanë lamtumirë urtësia, dija, loja e ndershme, e vërteta dhe drita në të gjitha spektrat e saj, për të mos u kthyer për shekuj. Drita nuk vërshoi më as në drejtim të muslimanëve të mërguar. Spanja u zhyt përsëri në errësirën e plotë të epokës paraislame. Bota islame në atë kohë nuk gjallërohej as diku tjetër. Atje, errësira gufonte nga brenda. Ishte errësira e paragjykimeve fetare, e fanatizmit, e mendjengushtësisë, e arrogancës, e egoizmit dhe e xhelozive të ndërsjella, që filloi të përhapej si zjarri i ferrit. Ajo filloi të ngrihej si një kolonë tymi që përhapej anekënd duke pushtuar gjithë dritën e qiellit. Kështu toka poshtë u mbulua nga hijet e errësirës që u rritën dhe u trashën me kalimin e viteve.
Për sa u përket banorëve të Evropës veriore, historia qe krejt tjetër. Ajo që humbi nga populli i Spanjës, doli të ishte fitimi i tyre. Dhe çfarë fitimi që qe ai! E njëjta Mbretëreshë Isabella dhe Mbreti Ferdinand që i dëbuan muslimanët nga vendi, nuk vonuan shumë për ta kthyer zemërimin e tyre ndaj hebrenjve, nën ndikimin gjithnjë e në rritje të një priftërie kristiane fanatike dhe despotike. Ndërsa portat jugore të Andaluzisë u hapën për dëbimin e muslimanëve, u hapën edhe portat veriore për një eksod në shkallë të gjerë të hebrenjve. Midis tyre kishte njerëz me njohuri të gjerë, studiues të mëdhenj, shkencëtarë dhe intelektualë, të cilët shkëlqyen në shumë profesione. Ata kishin zotëruar aftësi të shumta gjatë shtatë shekujve të sundimit bujar të muslimanëve. Ata kishin arritur përsosmëri në të gjitha profesionet si industria, tregtia, kërkimi shkencor, arkitektura, skulptura, kirurgjia dhe shumë fusha të tjera të tilla. Një skemë ngulmuese e mirëorganizuar e përndjekjes i dëboi hebrenjtë jashtë vendit, duke i përjashtuar nga të gjitha pronat e tyre. Ishin ata që mbajtën pishtarët e dijes gjatë gjithë rrugës nga Andaluzia muslimane deri në jug të Francës dhe më gjerë. Filozofitë e Aristotelit dhe të Platonit filluan të përhapeshin në Evropë përmes filozofëve muslimanë të Spanjës. Gjeniu shërues i Ibni Sinaut (Avicenna), mjeku më i madh i njohur ndonjëherë në botë deri në kohën e tij, si dhe mençuria e Ibni Ryshdit (Averroes) që qe një ndërthurje e filozofive dhe shkencave si laike ashtu edhe fetare, zunë të zbardhen në horizontin evropian. Falë kryesisht eksodit të hebrenjve, veprat e tyre madhështore u transferuan anekënd dhe u përkthyen në gjuhë të ndryshme evropiane nga studiuesit. Në fakt, ishin ata që hodhën themelet e një epoke të re të iluminizmit në Evropë, e njohur si Rilindja.
Gjendja e mjerueshme e botës muslimane
Kur e kthejmë vështrimin drejt epokës post-spanjolle, shohim të njëjtën pamje të zymtë dhe tragjike që ulej këmbkryq në të gjithë botën islame. Qysh atëherë e tutje, edhe vendet e tjera muslimane humbën interesin për shkencat laike si dhe zellin për kërkime dhe hulumtime, gjë që ata vetë e kishin promovuar dikur duke e çuar në nivele kaq të larta të përsosmërisë.
Kjo prirje fatkeqe do të rezultonte joproduktive jo vetëm në fushën e shkencës, por edhe në vetë fushën e fesë. Umeti musliman (muslimanët si popull) u nda më tej dhe u përça në fraksione të shumta. Doktrina fisnike e unitetit të Zotit u bë viktimë e kësaj prirjeje vetëvrasëse. Çarjet filluan të shfaqeshin në imazhin e vetë Zotit. Filluan ta interpretonin Zotin kaq ndryshe, sikur të flisnin për zota të ndryshëm sesa për Zotin e Vetëm. Me një fjalë, zelli i tyre për dijen nuk u shua, vetëm se atyre iu ndryshuan preferencat.
Ata vijuan të debatonin për çështjet e së drejtës dhe të gabuarës me të njëjtën forcë si më parë, por tema e diskutimit kishte ndryshuar. Ata ngecën në disa pyetje që do t’i trazonin për shekuj me radhë. Në vend të çështjeve serioze të praktikave themelore, jurisprudenca e tyre mbeti e angazhuar në vogëlsira të tilla si, a lejohet ngrënia e mishit të sorrës apo jo. Raportohen trazira që shpërthyen për këtë çështje midis mbështetësve që kishin pikëpamje të kundërta. Polemikat që vijuan, u bënë gjithnjë e më të komplikuara dhe gjithëpërfshirëse në masë. Lavdi intelektit të tyre që ata me të vërtetë mund të ndërtonin male nga kokrat e sinapit – lavdi kjo që reflektonte mungesë të plotë të arsyes së shëndoshë. Intelektualizëm i pakuptimtë duhet të ishte emri i duhur për atë që ata bënë!
Le të shohim disa nga pyetjet e tjera të ashtuquajtura “shumë të rëndësishme”, për shkak të të cilave, atyre iu trazua mendja pa pushim dhe u flakëroi edhe gjaku deri në maksimum. Ndër të tjerave, u ngrit një pyetje banale se ç’duhej bërë në rast se një qen do të binte në një pus. Sa kovë uji do t’u duhej të hiqnin, që uji i pusit të quhej i pastër, i denjë për të marrë abdes. Qe një çështje shumë e rëndësishme që tërhoqi vëmendjen e dijetarëve të mëdhenj të asaj kohe. Pyetja nuk ngrihej vetëm për një qen. Nëse një mullah i akuzuar për herezi nga klerikët e një shkolle tjetër, të binte në pus, pyetja do të merrte përmasa akoma më të rënda. Sa kova uji do t’u duhej të hiqnin, kjo zgjidhej me një ushtrim kompleks matematikor. Shumë mund të kishin preferuar që ai pus të mbushej me dhe, për ta kthyer atë në gropën e varrit të të njëjtit mullah. E tillë ishte koha dhe të tilla ishin tregimet, të ndërtuara mbi realitetet e intolerancës së tyre të çmendur.
Sado të çuditshme mund t’ju duken, nuk mund t’i quajmë krejt të pavërteta. Kjo gjendje tregon se çfarë marrëzie kishte pësuar jurisprudenca e asaj periudhe! Ata u përfshinë në debate të tilla të pakuptimta, saqë edhe praktikën më të shenjtë fetare muslimane që është “salat” (namazi), e kthyen në diçka që do t’ju dukej qesharake.
Gjatë kryerjes së namazit, në rekatin e dytë kur qëndrojnë ulur, muslimanët gjithmonë pohojnë shehadetin, që është shtylla themelore e besimit. Gjatë pohimit të kësaj deklarate, disa ngrenë gishtin tregues, kurse disa jo. Por juristët e asaj periudhe ishin rreptësisht të ndarë për këtë çështje. Ata ishin të vendosur të ndëshkonin gishtin që cenonte ndjeshmërinë e tyre. Ai që bënte shkelje, si në rastin e ngritjes së tij, ashtu edhe në rastin e mosngritjes, vendimi i tyre unanim ishte që atij t’i pritej gishti. Ata mund të kishin mospajtim mbi gjithçka tjetër, por jo për këtë. Të shkoje në xhami të gabuar ishte me të vërtetë një rrezik i madh. Nuk qe problem hyrja në xhami, por ishte dalja ajo që paraqiste rrezikshmëri të lartë. Shkelësit e rregullit që mbahej në atë xhami, mund të dilnin me një gisht më pak nga pesë gishtat që u kishte dhuruar Allahu!
Një çështje tjetër e vogël kishte të bënte me thënien “Amin!”, e cila thuhet pas leximit të sures El-Fatihah nga imami. Pika “jetësore” në diskutim ishte nëse duhej thënë me zë të lartë apo në heshtje. Ndodhte që ata që e thoshin me zë të lartë, të rriheshin nëse kishin hyrë në një xhami ku kjo konsiderohej një krim i rëndë. Po kështu, edhe ai që thoshte “Amin” në heshtje mes atyre që e thoshin me zë të lartë, nuk konsiderohej më pak provokuese.
Një prej dallimeve më të spikatura midis këtyre doktrinave, të cilat morën përmasa vdekjeprurëse, kishte të bënte me pytjen nëse Kurani i Shenjtë është krijim apo nuk është krijim. Për mbështetësit e secilës pikëpamje, kjo mosmarrëveshje pa asnjë dyshim ishte kaq jetësore, saqë duhej të dënoheshin me vdekje ata që kishin pikëpamjen e kundërt. Por e gjithë kjo varej nga shansi, që për ta ishte shpërndarësi i madh i drejtësisë. Kur mbreti ishte në anën e atyre që besonin se Kurani nuk është krijim, ndjekësit e doktrinës së kundërt jo vetëm që u vranë, por edhe u dogjën për së gjalli në shtëpitë e tyre. Kur shansi kaloi në anën tjetër, persekutuesit u bënë të persekutuar. Shumë herë ndodhi deri në atë pikë se nuk shpëtuan dot nga dënimi as ata që kishin kohë që kishin vdekur dhe qenë varrosur. U nxorrën nga varret e tyre dhe u varën publikisht, që të gjallët të merrnin mësim prej tyre. Por çfarë mësimi mund të nxirrte dikush nga kjo pamje?! Pyetja, cila anë e lëkundëses ishte më e sigurt, mbeti pa përgjigje. Por për të gjithë ata që ziheshin me kaq seriozitet në këto çështje të parëndësishme, jeta në tokë u shndërrua në xhehenem. Pra, xhehenemi që vjen pas vdekjes dhe që kundërshtarët e tyre u thoshin se ishte i sigurt për ta, atyre nuk iu desh ta prisnin deri në vdekje.
Shekujt e errësirës së epokave mesjetare filluan të lëshonin gjithkund hijet e tyre vdekjeprurëse. Bota e Islamit që ishte shfaqur nga errësira në dritë në kohën kur dielli i Islamit u ngrit nga shkretëtirat e Arabisë, u zhyt përsëri në humnerën e injorancës. Me ndryshimin e pikëpamjes dhe të këndit të vizionit, vizioni i Islamit filloi të dridhej dhe të ndryshonte ngjyrat, sikur yjet e largëta kur shikohen në netë të errëta dhe të zymta. Imazhi i Islamit humbi shkëlqimin dhe qëndrueshmërinë e vet.
Dy kanalet kryesore të ndriçimit që mund ta shndërronin errësirën e injorancës në dije, dukej se ishin shuar përgjithmonë. Nuk mbeti as kthjelltësi ose integritet i vizionit, dhe as nuk u mbajt ndonjë shpresë nga ata për ndonjë zbulesë nga lart. Për ta, të dyja dritaret ishin të mbyllura. Sa fund tragjik që ishte ky!
Megjithatë, disa shekuj më vonë, dielli i dijes laike filloi të lindë sërish, por këtë herë nga Perëndimi. Transmetuesit e dritës nga Lindja shihnin drejt Perëndimit me shpresën për të parë ndonjë pamje të asaj që ata vetë i kishin dhuruar Perëndimit disa shekuj më parë.