(Pas fjalimit, shumë pyetje iu paraqitën kumtuesit dhe si vijon janë përgjigjet e disa prej tyre. Fatkeqësisht, siç do të vihet re, disa pyetje nuk janë regjistruar siç duhet, por përgjigjet diktojnë se për çfarë ishin pyetjet)
P: A ka një hutim në botën perëndimore mbi Sheriatin?
PËR: Faleminderit për këtë pyetje të goditur. Por mendoja se pyetje të tilla ishin jashtë lëmit të diskutimit.
Çka ne po diskutojmë është nëse është e mundur të adoptohet ligji fetar si ligji i një vendi, në cilindo vend e nga cilado fe.
Unë besoj se nuk është e mundur. Nuk është e mundur edhe nëse dëshironi pastërtisht dhe me zell, në emër të Zotit. Ne i jemi larguar aq shumë fesë. Ne jemi bërë hipokritë. Mbarë shoqëria njerëzore është bërë hipokrite. Ka hipokrizi në politikë dhe në shoqëri, kudo. Dhe hipokrizia nuk e lejon ndershmërinë të lulëzojë. Ajo nuk e lejon fjalën e Zotit të zërë rrënjë. Ky është problemi kryesor.
P: Unë mendoj se nuk mundemi ta aplikojmë në të vërtetë një ligj që ka ardhur prej kohërave të hershme për kohët e sotshme. Mund të na shpjegoni ju lutem?
PËR. E kam studiuar këtë çështje me thellësi. Besoj se feja mund të jetë e përhershme dhe universale, për sa kohë që parimet e saj janë të rrënjosura thellë në psikikën njerëzore. Psikika njerëzore është e pandryshueshme. Kjo është saktësisht ajo çka pohon Kurani i Shenjtë. Ai thotë se Kurani është “Dinul-fitrah”, domethënë, besim ose rend i bazuar në natyrën njerëzore. Gjithashtu, ai thotë:
“Nuk ka ndryshim në krijimin e Allahut” (Kurani Famëlartë 30:31)
Pra, krijimi i Zotit dhe gjithçka që Zoti ka krijuar brenda jush, tagërdhënia, rendimet, etj. dhe prirja bazë për të bërë apo jo diçka, të gjitha këto ngelen të njëjtat.
Rrjedhimisht, çdo ligj që është i rrënjosur në psikikën njerëzore, duhet të jetë gjithashtu universal dhe i përhershëm. Por, Kurani i Shenjtë nuk ndalet këtu. Ai nuk e monopolizon të vërtetën. Ai vazhdon duke thënë se të gjitha fetë, në fazat e tyre fillestare dhe zhvillimore, në thelb ishin të njëjta dhe që të gjitha mbartnin të vërteta bazë të tilla, që lidhen me natyrën njerëzore. Kjo është gjithashtu e përmendur në Kuran si “Dinul-kejim”. Thuhet se çdo mësim fetar ka tri tipare themelore:
Së pari, të kujdesesh për marrëdhëniet e tua me Zotin, të jesh i ndershëm dhe i dhënë pas Tij.
Së dyti, ta adhurosh Atë. Në kuptimin kuranor, adhurim nuk do të thotë ta përnderosh me fjalë boshe; por të përpiqesh t’i përftosh brenda vetes vetitë e Zotit.
E së treti, t’i shërbesh njerëzimit dhe të shpenzosh për nevojat e nevojtarëve.
Sipas Kuranit të Shenjtë, këto janë tri degë themelore, të cilat janë të përbashkëta për të gjitha fetë. Megjithatë, me kalimin e kohës dhe përmes ndërhyrjeve njerëzore, ato u ndryshuan. Pra, ajo çka nevojitet është një ndreqje e ndryshimit. Jo një besim i ri. Dhe pikërisht kjo është ajo që ka ndodhur me ardhjen e çdo profeti.
Pra, kjo është një çështje mjaft e ndërlikuar dhe, gjithashtu, jo drejtpërdrejt e lidhur me çështjen që ne po diskutojmë. Shpresoj që kjo përgjigje të jetë e mjaftueshme.
Sa i përket çështjes nëse mund të imponohet apo jo ligji i Islamit apo ndonjë ligj tjetër fetar, unë them jo. Sepse është kundër frymës së vetë feve. Kurani i Shenjtë thotë:
“Nuk ka imponim në fe!” (Kurani Famëlartë 2:257)
Kjo është një shpallje e Kuranit të Shenjtë, s’ka dyshim, por është një shpallje universale që nuk mund të ndryshojë kurrë. Ky është një shembull që tregon se si ligjet mund të bëhen të përhershme dhe universale. Kurani pohon se nuk ka shtrëngim në besim ose në çështjet e besimit. Asnjë shtrëngim nuk është i mundur dhe asnjë shtrëngim nuk është i lejueshëm. Pra, këtu lind pyetja: Nëse një fe vendos ligjin e saj në një shoqëri, ku jetojnë edhe njerëz të feve e të bashkësive të tjera, si do të qëndrojë ky ajet përball përpjekjeve tuaja për imponim? Jo vetëm në raport me njerëzit e besimeve të tjera, por gjithashtu edhe në raport me njerëzit e së njëjtës fe, të cilët nuk janë të gatshëm për një ligj të tillë.
Pra, kjo është pyetja themelore. Andaj, përfundimi është që imponimi nuk ekziston si mjet në fe, nuk është një mjet i lejueshëm në fe.
I vetmi autoritet i Islamit, të cilit mund t’i ishte dhënë pastërtisht tagri për imponim, ishte Profeti i Islamit, Profeti Muhammed (paqja dhe bekimet e Zotit qofshin mbi të). Pse? Sepse ai ishte modeli i gjallë i Islamit dhe sepse kur e pyetnin për karakterin e tij, gruaja e tij e dëlirë, Hazret Ajshja thoshte se ai ishte Kurani për së gjalli.
Pra, i vetmi njeri të cilit mund t’i besohej besimi i të tjerëve dhe t’i lejohej të ushtronte edhe imponim, ku ai ndjente se ndreqja duhej bërë me forcë, ishte Profeti i Shenjtë.
Megjithatë, duke iu drejtuar atij, Zoti thotë në Kuran:
“Ti je vetëm këshillues. Nuk je i ngarkuar për t’i detyruar ata.” (Kurani Famëlartë 88:22-23)
Pra, Kurani i thotë Profetit s.a.v.s.: Ti je vetëm një paralajmërues. Jo më shumë. Ty nuk të është dhënë asnjë tagër për të detyruar. Ti nuk je një inspektor policie. Musejtir është tamam një inspektor policie.
Pra, për këtë arsye them se imponimi as nuk është i mundshëm, e as i lejuar nga Zoti. Përveç kësaj, çka e ndalon një musliman nga të ndjekurit ligjin musliman? Pse duhet të presë ai që mbarë legjislacioni të ndryshohet?
Shumica e Islamit, e Krishtërimit dhe e Hinduizmit mund të ushtrohen pa pasur nevojë që ato të jenë ligji i vendit. Për më tepër, është pranuar si parim i përgjithshëm nga mendimtarët e politikës moderne që feja nuk duhet të ndërhyjë në politikë dhe politika nuk duhet të ndërhyjë në fe.
E kam fjalën për ndërhyrjen, jo për bashkëpunimin. Bashkëpunimi është pjesa e dytë e së njëjtës temë. Pra, nëse shoqëria është lejuar të jetojë sipas aspiratave të tyre fetare, pse duhet që ligji i një feje të caktuar të bëhet ligji i vendit?
Po citoj një shembull se si ligji i Sheriatit ka dështuar tashmë në Pakistan. Gjatë periudhës së fundit të regjimit të Gjeneralit Zia, ishin themeluar edhe Gjykatat Muslimane të Sheriatit. Zgjedhja i ishte lënë policisë që, të akuzuarin për krim ta dërgonte drejt Gjykatës Muslimane të Sheriatit ose drejt gjykatës së zakonshme. E dini se cili qe përfundimi? Zor se ndonjë rast u gjykua nga Gjykata Muslimane e Sheriatit, sepse policia kishte rritur hiset e ryshfetit dhe kërcënonin këdo që nëse nuk do të paguanin dyfishin e ryshfetit të zakonshëm, ata do t’i shpinin për te Gjykata e Sheriatit.
Ky ishte rezultati neto. Dhe ju do të habiteni duke mësuar që ndër mijëra e mijëra zgjedhje të mundshme, thuajse dy ose tri ishin rastet që u drejtuan për kah Gjykata e Sheriatit, edhe ato në saje të trysnisë politike. Sepse disa parti politike donin të ndëshkonin armiqtë e tyre dhe donin që ato raste të trajtoheshin nga Gjykata e Sheriatit.
Pra ky është realiteti i jetës. Si mund ta ndryshojmë atë?
P. Atëherë, përse ndryshojnë ligjet me ardhjen e profetëve të rinj?
PËR: Fillimisht lejomëni të them që ky përgjithësim është mbase tepër i sforcuar. Sepse kur studioni historinë e fesë, nuk është e thënë që çdo profet i ri ka ardhur për të ndryshuar ligjin e shpalljes së profetit pararendës.
Më së shumti, profetët erdhën për të përforcuar dhe riaftësuar ligjin ekzistues, sesa për ta ndryshuar.
Për shembull, nëse studioni historinë e Judaizmit, do të habiteni kur të gjeni që edhe deri te Jezusi (paqja qoftë mbi të), asnjë ligj i ri as nuk u prezantua e as nuk hyri në fuqi.
Ligjet u ndryshuan dhe u braktisën nga njerëzit dhe profetët bënë përpjekje për t’i riaftësuar njerëzit t’i praktikonin dhe t’i interpretonin sërish në dritën e zanafillës.
Pra, historia e fesë siç ne e dimë nga studimi i feve të mëdha të botës, kumton një realitet krejt të ndryshëm. Shohim Kinën, për shembull. Taoizmi erdhi si mësim. Asnjë grimë nga ai mësim nuk u ndryshua nga Konfuci. Ishte saktësisht i njëjti mësim që u përforcua dhe u interpretua sërish nga ky i fundit.
Por jam dakord që Kurani i Shenjtë gjithashtu thotë se ndonjëherë, ligjet edhe ndryshojnë. Por pyetja shtrohet se nëse ato ndryshojnë në themel apo në syprinë? Dhe si ndryshojnë? Nëse u duhet ndryshim i mëtejshëm apo jo, kjo po ashtu është pyetje shumë e rëndësishme dhe thelbësore për mua që duhet t’i përgjigjem.
Tani, do të përmend tre shembuj nga historia, të ndryshimit të ligjit natyror, duke përfunduar në vendimin përfundimtar të Islamit.
Në Judaizëm, për shkak të një historie të gjatë shtypjeje të izraelitëve prej faraonëve, izraelitët kishin humbur cilësitë njerëzore të kurajës dhe të mosbindjes, edhe kur ata kishin të drejtë. Ishte përtej fuqisë dhe forcës së tyre që ta merrnin hakun e tyre të ligjshëm, sepse kanë qenë të shkelur për shumë kohë. Kjo është e ngjashme me çka ndodh ndonjëherë me kashmirët në Indi: ata që u trajtuan mizorisht dhe pas njëfarë kohe, nisën të thoshin: “Në rregull, ne e falim armikun tonë të fuqishëm, por jo armikun tonë të dobët”.
Pra, kur shfaqen shtrembërime të tilla, atëherë vjen një ligj i përkohshëm për ta ndrequr gabimin e bërë. Kjo pikërisht është ajo që ndodhi në lidhje me ligjin e hakmarrjes të Moisiut: “Dhëmb për dhëmb; sy për sy”. Dhe, u theksua aq shumë, sikur nuk kishte vend për falje.
Ai ligj u zbatua për një kohë të gjatë. Pastaj erdhi Jezu Krishti (paqja qoftë mbi të). Deri atëherë hebrenjtë e kishin harruar vetë fjalën falje. Mjafton të lexoni Shajlokun e Shekspirit për të ditur si ishin bërë ata. Dhe, nëse edhe Jezusi (paqja qoftë mbi të) do t’i kishte lejuar ata të vijonin hakmarrjen, njerëz, të cilëve zemra u ishte ngurtësuar, kurrë nuk do të mësoheshin me falje. Për të qetësuar angështinë e tyre, ata do të thoshin: “Falja është e lejueshme; pse të mos marrim hak?”
Pra, Jezusi ua hoqi të drejtën e hakmarrjes. Por ky vendim nuk mund të ishte i përhershëm.
Këto janë fushat ku, ndonjëherë shpallen mësime sipërfaqësore, por vetëm për periudha dhe kohë të caktuara dhe jo përherë.
Pastaj vjen Kurani i Shenjtë. Ligji në lidhje me çështjen në fjalë në Kuranin e Shenjtë përmendet:
“Dënimi i së keqes është aq sa është e keqja. Por ai që e fal dhe bën përmirësim, shpërblimi i tij është tek Allahu”. (Kurani Famëlartë 42:41)
Pra, ju keni të drejtë të merrni hak. Ajeti i plotë thotë se ju keni të drejtën të merrni hak kur dikush ju dëmton, por jo tej masës së dëmit. Ky është parimi i parë. Së dyti, ju mundeni gjithashtu të falni, por jo pa kushte. Ju mundeni të falni, nëse falja juaj sjell përmirësimin. Nëse ajo e nxit krimin, atëherë ju nuk duhet ta falni.
Tani, ky është versioni i Kuranit që qëndron në kulmin e zhvillimit të të njëjtit mendim. Kam takuar disa miq Bahai dhe disa dijetarë të tjerë nga vende të ndryshme të botës; kam udhëtuar shumë, dhe ua kam shtruar këtë problem duke thënë: Ju lutem, përpiquni ta ndryshoni këtë ligj, sipas normave të reja të kohës.
Deri më tani, nuk kam takuar asnjë person që mund të më propozojë ndonjë ndryshim për këtë ligj përfundimtar.
Pra, nëse ligjet janë elastike, të përshtatshme dhe të bazuara mbi parime dhe po ashtu të rrënjosura në psikikën njerëzore, unë nuk mendoj se ato të ndryshohen. Por përsëri, ky është një diskutim jashtë diskutimit kryesor. Kështu që ju lutem, shpresoj që kjo të mjaftojë dhe do t’u kthehemi të ftuarve të tjerë për pyetje të tjera, nëse duan të bëjnë.
P. Ju lutem të shpjegoni dallimin mes “Sheriatit” dhe “Dinit”?
PËR. Faleminderit. Shikoni, din është një fjalë që aplikohet mbi çdo filozofi, çdo -izëm, çdo gjë që ju përvetësoni si mënyrë sjelljeje. Për shembull, sipas disa dijetarëve muslimanë, idhujtarët nuk kishin ndonjë “din” dhe këtyre dijetarëve mund t’u ngjallë neveri vetëm ideja që idhujtarët të kenë din. Megjithatë, duke iu referuar pikërisht idhujtarëve, Kurani i Shenjtë kumton:
Ju keni besimin (dinin) tuaj dhe unë kam besimin (dinin) tim. (Kurani Famëlartë 109:7)
Në ajetin:
“Nuk ka imponim në fe (din)!” (Kurani 2:257), fjala din përmbledh çdo rrugë që njerëzit adoptojnë si kod të jetës së tyre. Pra, ajo nuk do të thotë vetëm besimi në Zot. Edhe mohimi i Zotit mund të jetë din.
Kurse Sheriati është themeluar në konceptin e Zotit. Pra, ku një din është themeluar në besimin se:
(i) ka një Zot:
(ii) i cili shfaq dëshirat e Tij se si njeriu të mbrujë fatin e vet, dhe
(iii) ku vullneti i Tij është i përkufizuar në formën e ligjeve ose parimeve të caktuara. Ky quhet Sheriat. Jo domosdoshmërish ai i Islamit. Çdo besim ka Sheriatin e vet.
Tani, pyetja është nëse Sheriati mund të adoptohet apo jo, edhe pse nuk është pjesë e ligjit të vendit? Ne mund të përmendim si shembull Xhematin tonë që kjo nuk është aspak e pamundur.
Në fakt, gati çdo vend në botë lejon anëtarët e shoqërisë së vet që të zgjidhin mosmarrëveshjet e tyre përmes arbitrimit. Dhe në shumicën e vendeve, sipas dijenisë sime, arbitrimi respektohet aq shumë nga ligji saqë, nëse të dyja palët firmosin për arbitrim të pakthyeshëm, edhe Gjykata e Lartë nuk mund ta anulojë vendimin e tyre.
Ne kemi krijuar një bord gjykimi dhe kadinjsh në Xhematin Musliman Ahmedia. Të gjithë ahmedianët që nuk duan t’i drejtohen gjykatës së zakonshme për të zgjidhur mosmarrëveshjet dhe problemet e tyre, vijnë te ky bord që quhet “kada”, duke firmosur një dokument që pohon “ne vullnetarisht dhe pa imponim, ju kërkojmë për ta zgjidhur çështjen tonë sipas ligjit të Kuranit”.
Në raste të tilla, asnjë qeveri nuk ka ndërhyrë ndonjëherë. Asnjë qeveri nuk e ka penguar ndonjëherë këtë metodë, madje ajo vazhdon qetësisht.
Në të njëjtën mënyrë, sa i përket adhurimit, edhe ai vazhdon kudo. Çdokush është i lirë ta adhurojë Zotin siç dëshiron, ose duhet të jetë i lirë. Përveç rastit të Pakistanit, ku ahmedianët nuk e gëzojnë këtë të drejtë. Por kjo është një çështje tjetër. Përndryshe, nuk ka absolutisht asnjë përpjekje të bërë nga ndonjë ligj për të ndaluar rrugëtimin e adhurimit.
Përgjithësisht, mund të themi se në shumicën e fushave të jetës, Sheriati mund të praktikohet pa u miratuar si ligj.
P. Ju keni thënë në ligjëratën tuaj, që kryeministri i Pakistanit, Navaz Sherif (Nawaz Sharif), ka vendosur që Sheriati të bëhet ligji i Pakistanit, pa përcaktuar rregulla dhe norma, por duke iu referuar Kuranit të Shenjtë. Megjithatë, ju vlerësoni se kjo nuk është një rrugë praktike. Kam vënë re se ju e keni studiuar këtë temë imtësisht. Kështu, dua t’ju pyes se ç’mendim keni lidhur me llojin e legjislacionit që një vend duhet të adoptojë. A duhet refuzuar Sheriati? A duhet modifikuar ai? A duhet një lloj legjislacioni të shekullarizuar? Cila mendoni se është zgjidhja?
PËR. Ju falënderoj shumë për këtë pyetje, të cilën duhet ta kisha trajtuar në kumtesën time. Në të vërtetë, para se të vazhdojmë më tej, duhet zgjidhur koncepti i qeverisë në Islam, që është një çështje shumë e rëndësishme.
E kam studiuar këtë çështje në thellësi. Kam studiuar dijetarët muslimanë të shekullit të kaluar, të cilët kanë folur dhe kanë shkruar shumëçka mbi këtë çështje dhe të cilët, megjithatë, nuk kanë arritur ta zgjidhnin si duhet. Nëse Islami propozon një qeveri që është përfaqësuese e Zotit, atëherë çështja duhet parë nga një kënd krejtësisht tjetër.
Nëse, nga ana tjetër, Islami propozon një sistem qeverisjeje që është i përbashkët për shumë bashkësi fetare dhe popuj të ndryshëm, shfaqet një pikëpamje krejt tjetër.
Sipas opinionit tim, rasti i parë nuk është ai që synohet. Sepse Islami synon qeverisjen sekulare, më shumë se çdo fe tjetër dhe më shumë se çdo sistem tjetër politik.
Tani, kjo mund të duket e habitshme për dikë. Por unë mund të citoj nga Kurani i Shenjtë dhe mund ta provojë këtë. Vetë thelbi i shekullarizimit është që të zbatohet drejtësia absolute, pavarësisht nga dallimet në besim, fe, ngjyrë, dhe grup.
Ky, në thelb, është përkufizimi i vërtetë i shekullarizimit. Dhe kjo është pikërisht ajo që Kurani i Shenjtë na udhëzon që të bëjmë në çështjet e shtetit, se si gjërat duhet të bëhen dhe se si shteti duhet të drejtohet. Kurani i Shenjtë kumton:
“Sigurisht, Allahu urdhëron drejtësinë”. (Kurani Famëlartë 16:91)
Pra, Zoti ju urdhëron të bëni gjithmonë drejtësinë. Ai e shtjellon temën duke thënë:
Nuk duhet t’ju nxisë armiqësia e ndonjë populli, që ju të mos bëni drejtësi. Bëni drejtësi! Kjo është më afër druajtjes dhe kini druajtje ndaj Allahut! (Kurani Famëlartë 5:9)
Kur të përmbushni përgjegjësinë tuaj si qeveri, duhet ta përmbushni atë me drejtësinë absolute. Kur drejtësia absolute vendoset si bërthama e një qeverisjeje, si mund ta imponojmë ligjin islamik mbi jo muslimanët? Sepse do të ishte kundër drejtësisë. Dhe do të dalin shumë kontradikta të tjera.
Kështu, nëse studioni këtë temë më me thellësi, do të habiteni duke kuptuar se interpretimi që unë po i jap kësaj çështjeje ose që unë mendoj se ky është interpretimi i drejtë për këtë çështje, është i njëjti interpretim që dëshmohet edhe nga praktika e Profetit të Shenjtë të Islamit, paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të.
Në Medinë, ku ai u vendos pas Hixhretit, ai ra në kontakt me hebrenjtë dhe njerëzit e bashkësive të tjera, të cilët nuk e pranuan atë si prijësin e tyre fetar, por e pranuan si prijës politik. Ata ranë në ujdi që ta pranonin vendimin e tij si vendim përfundimtar për të zgjidhur të gjitha mosmarrëveshjet që do të lindnin mes grupeve të ndryshme. Kjo u quajt “Karta e Medinës”.
Ligji islamik ishte shpallur deri atëherë. Sa herë që hebrenjtë shkuan tek ai për të kërkuar udhëzim ose vendim, pa gabuar, çdo herë ai i pyeti: Doni t’ju zgjidhim mosmarrëveshjen sipas ligjit hebre apo sipas ligjit islamik apo sipas arbitrimit?
Pa përjashtim, ai kurrë nuk ia imponoi ligjin islamik një pale që nuk ishte dakord, që nuk i përkiste besimit të tij.
Kjo është ajo që unë quaj drejtësi absolute. Pra, drejtësia absolute duhet të zbatohet nga një qeveri e vërtetë islamike, nëse ajo ëndërron ta quajë veten “qeveri islamike”. Dhe kjo me fjalë të tjera është një qeveri shekullare.
P. Nëse doni të keni një legjislacion të ndryshëm; një legjislacion për hindutë, një për të krishterët e me radhë, mendoj se do të ishte tepër shqetësuese për shoqërinë.
PËR. Pikërisht, këtë po them. Unë nuk propozoj që çdo qeveri politike duhet të ketë një takëm legjislacioni për të aplikuar mbi fe të ndryshme. Nuk është e mundshme dhe nuk është praktike.
KOMENTET MBYLLËSE TË KRYETARIT
Ne këtu po punojmë së bashku. Kemi bashkësi fetare të ndryshme: të krishterët, hindutë, muslimanët dhe me sa duket po punojmë në baza të shëndosha, në bashkëpunim të ndërsjellë, pa ndërhyrë në çështjet e brendshme të asnjërës. Në emër të të gjitha organizatave, sinqerisht ju falënderoj dhe shpresoj që kur të lini vendin tonë, Surinamin, ta lini me mendime dhe kujtime të mira dhe, gjithashtu, duke lënë shumë miq këtu!
Ju uroj udhëtim të mbarë!