Çfarë është metafora?
“Përdorimi i figurshëm i emërtimit të diçkaje për një tjetër nëpërmjet krahasimit sipas ngjashmërisë në një tipar kryesisht të jashtëm; shprehje me këtë kuptim; figurë e ndërtuar në këtë mënyrë”.
Është ky kuptimi i fjalës metaforë në fjalorin e gjuhës shqipe.
Dhe si shembuj, fjalori rendit:
bajame për “dy gjëndra në grykën e njeriut”, ditë e bardhë për “ditë e lumtur” etj..
Metafora si fjalë mund të jetë emër, mbiemër, folje, ose edhe një shprehje e përbërë nga një grup fjalësh. Në metaforë, fjala zëvendëson kuptimin e saj të parë, me një mori kuptimesh të tjera që kapërcejnë kufizimet e kohës dhe të hapësirës. Metafora që në antikitet është quajtur si mbretëreshë e figurave.
A përdor edhe Zoti i Madhërishëm metaforën në Librin e Tij? Nëse po, dhe për sa kohë që metafora nuk ka kuptim të drejtpërdrejtë, pse Zoti nuk zgjedh gjuhën e drejtpërdrejtë në çdo fjalë të Tij? Po në Kuranin e Shenjtë, a ka metafora? Si mund të kuptojmë nëse një fjalë e caktuar në Kuranin e Shenjtë ka kuptimin e drejtpërdrejtë dhe një fjalë tjetër është me kuptim figurativ? Në vijim do t’u përgjigjemi këtyre pyetjeve, inshaAllah.
Hazret Mirza Bashiruddin Mahmud Ahmedi r.a., Kalifi i Dytë i Xhematit Musliman Ahmedia, mbajti një fjalim kuptimplotë rreth kësaj teme, më 28 dhjetor 1936, në Xhelsa Salanën e Kadijanit, që në fakt ishte në vazhdë të fjalimeve të tjera rreth temës “Epërsitë e Kuranit të Shenjtë”, të cilat më vonë do të botoheshin në formë libri të titulluar “Fadailul-Kur’an”. Pjesën më të madhe e kësaj trajtese, kam marrë pikërisht nga ky fjalim i Hazret Kalifit të Dytë të Xhematit Musliman Ahmedia, Allahu e mëshiroftë.
A ka metaforë edhe në Librat e Shenjtë?
Metafora ose gjuha e figurshme ka peshë dhe rëndësi kaq të madhe, që ato nuk mund të zëvendësohen me fjalët që kanë kuptime të drejtpërdrejta. Përveç kësaj, metaforat zbukurojnë edhe temën. Për këtë arsye, metaforat janë përdorur edhe në Librat e Shenjtë dhe me këtë praktikë, edhe ata treguan rëndësinë dhe nevojën e tyre.
Vështirësitë që njerëzit hasin në Librin e Zoti kur lexojnë një metaforë
Hazret Kalifi i Dytë i Mesihut të Premtuar a.s. thotë:
Librat e Shenjtë ngaqë gëzojnë rëndësi më të madhe sesa librat e tjerë, ndjekësit e tyre këmbëngulin deri në maksimum te ajo çka thuhet në fjalët e tyre. Për shkak të metaforës, ata që priren të gabojnë, kalojnë në njërin prej dy ekstremeve.
Ka nga ata që zgjedhin njërin skaj, të cilët refuzojnë metaforën dhe insistojnë që fjala të ketë kuptimin e drejtpërdrejtë. Pra, nëse Kurani flet për “dorën e Zotit”, ata duan të gjejnë një dorë, e cila fizikisht të jetë e ngjashme si kjo e jona, me mish e me lëkurë, me gishta e me thonj. Kur u thua se dora e Zotit nënkupton fuqinë e Tij, ata të thonë:
Me çfarë të drejte guxon ta interpretosh ti fjalën e Allahut?
Dhe kur bën një interpretim tjetër të figurave të tilla, ata të pandehin për blasfemi ndaj Zotit.
Karshi tyre, ka nga ata të cilët kalojnë në skajin tjetër. Te ta nuk është dashuria ajo që flet, por filozofia. Këta kur shohin se në Librin e Zotit, fjalët “dora e Zotit”, “syri i Zotit” etj., nuk kanë kuptime të drejtpërdrejta, por kanë kuptime të tjera, kalojnë në një ekstrem duke e quajtur gjithë Kuranin si metaforë.
… Njerëzit e tillë bëhen tërësisht sofistikë në arsyetimet e tyre. Thuhet se një njeri i tillë shkoi te mbreti dhe i tha:
– Madhëri! Gjithçka është vetëm iluzion.
Mbreti e la atë të qëndronte në oborrin e kështjellës dhe lëshoi një elefant të egërsuar. Por bëri edhe kujdesin, duke lënë një palë shkallë aty në një cep të oborrit, në mënyrë që, në rast rreziku, ai t’i ngjitej shkallës. Në momentin kur elefanti iu vërsul, ai me të vërtetë vrapoi drejt shkallëve dhe filloi të ngjitej lart. Mbreti i tha:
– Ku po shkon? Nuk ka asnjë elefant aty, dhe është vetëm iluzion!
Edhe ai ishte mjaft i zgjuar. I ktheu mbretit përgjigje flakë për flakë duke thënë:
– Askush nuk po vrapon?! Çdo gjë është iluzion!
Kështu që, ka edhe nga ata të cilët e çojnë metaforën deri në atë ekstrem, saqë për ta nuk ka fjali pa metaforë. Për ta, Zoti është sinonimi i një fuqie, engjëjt janë morale, xheneti dhe xhehenemi janë zhvillimi dhe rënia e një populli, dhe sipas tyre, të gjitha adhurimet, me’adhaAllah, janë sa për qetësinë e zemrës.
(“Envarul-‘Ulum”, vëll. 14, “Fadailul-Kur’an nr. 6”,
Kadijan, 2008, f. 361 – 364)
Nevoja e metaforës në Librin e Zotit
Shtrohet pyetja: Derisa metaforat sjellkan kaq shumë devijime, Librat e Shenjtë pse i përdorin ato? Sepse devijimet bëhen ose nga kufizimi i metaforës në kuptimin statik të fjalës, ose nga zgjerimi i saj duke kaluar çdo kufi. Çfarë të keqe kishte nëse nuk do të përdoreshin fare metaforat në Librat e Shenjtë?
Përgjigjja e kësaj pyetjeje është vetë nevoja e metaforës.
Disa arsye pse janë përdorur metafora edhe në Kuranin e Shenjtë?
Duhet të dimë që në Librin e Zotit ka të dyja llojet e temave. Ka edhe tema që janë themelore, ku gjuha e Kuranit është e drejtpërdrejtë. Gjithashtu, ka edhe tema që janë të vështira, të cilat mund të krijojnë mëdyshje ose paqartësi dhe Zoti për këto tema ka përdorur metafora. Për shembull, për të treguar limitin e mbarimit të syfyrit, Zoti tha
“Hani e pini, derisa prej sabahut, t’ju dallohet fija e bardhë nga fija e zezë.” (El-Bekare 2:188)
Vetë Profeti Muhammed s.a.v.s. sqaroi se këtu fija e bardhë është bardhësia e ditës, kurse fija e zezë është errësira e natës. Pse e përdori këtu metaforën? Një arsye mund të jetë sepse në atë kohë njerëzit nuk kanë pasur orën ose edhe sot që nuk ndjekin dot ndonjë orë, të mos kenë vështirësi në llogaritjen e kohës së syfyrit. Gjithashtu, lindja dhe perëndimi i diellit ndryshon nga muaji në muaj, nga një vend në një vend tjetër. Nga ana tjetër, po të përdoreshin fjalët “bardhësia e ditës” dhe “errësira e natës”, do të kishte rrezik që besimtarët ose do ta çonin syfyrin deri në bardhësinë e ditës, ose do të hiqnin dorë nga ai gjatë natës. Pra, me një metaforë, ligjërimi arriti të kapërcejë paqartësinë që mund të lindte nëse do të përmendej ora e saktë. Metafora “fija e bardhë” dhe “fija e zezë” i ra në fije kësaj pike.
Pra, arsyeja e parë e përdorimit të metaforës është shpjegimi i një teme të vështirë.
Arsyeja tjetër e metaforës është shkurtimi i ligjërimit, ose siç thuhet në gjuhësi, ekonomia e fjalës. Për shembull, duke përshkruar Zotin e Madhërishëm, Kurani thotë:
فَالِقُ الۡاِصۡبَاحِ
Ai i shpërthen agimet. (El-En’am 6:97)
Në këtë ajet, Zoti përdori në shumës fjalën “agim”. Janë vetëm 2 fjalë në këtë ajet (në arabisht), por nëse thellohemi, kuptojmë që njeriu gjatë jetës së tij herë pas here përfshihet në lloj-lloj errësirash. Për t’i larguar ato, ai bën përpjekje të shumta. Dhe më në fund, Zoti i Madhërishëm bën që, atij t’i zbardhet çështja. Një inxhinier nganjëherë has një vështirësi të tillë në jetë, saqë nuk sheh asnjë dritë në fund të tunelit. Por duke duruar dhe duke punuar, i largohet pengesa. Kjo atij me të vërtetë i duket dalje nga errësira, pra një agim i ri. Kështu ndodh me një mjek, ose me ndonjë profesionist tjetër, ose në jetën tonë të përditshme. Nëse Kurani do të thoshte “Zoti e largon vështirësinë”, kjo fjali nuk e përshkruante gjithë enigmën ose gjendjen e vështirë të njeriut.
Ndiqni videon: Çfarë janë xhindët? Si e ndihmonin xhindët Hazret Sulejmanin a.s.?
Arsyeja e tjetër e përdorimit të metaforës është shpjegimi i një teme të largët në një kohë të afërt. Hazret Jusufi a.s. pa në ëndërr diellin, hënën dhe yjet. Dhe ne dimë që vetë Kurani na tregon zbërthimin e këtyre metaforave për rastin në fjalë duke thënë se dielli dhe hëna ishin prindërit, kurse yjet vëllezërit e tij.
Këto metafora do të zbardhnin se ëndrra kishte një kuptim madhështor, që do të realizohej shumë vonë. Pra, duke mos përdorur drejtpërdrejt fjalën vëllezër, por yjet, Zoti i tregoi Hazret Jusufit a.s. që vëllezërit e tij që edhe pse ishin kundërshtarë të përbetuar ndaj tij, edhe veprat i kishin jo të mira, Zoti ka për t’i përmirësuar ata, madje, prej pasardhësve të tyre do të dilnin njerëz që porsi yjet do të udhëzonin një popull të tërë. E gjithë kjo temë u tha vetëm në fjalën “yjet”.
Një tjetër rol i metaforës është që ajo përdoret për të treguar një gamë ndodhish në një fjalë të vetme. Zoti thotë në Kuran:
“Dora e Allahut është mbi dorën e tyre” (El-Fet’h 48:11)
Pra, Dora e Allahut është mbi dorën e sahabëve, të cilët dhanë dorën në dorën e Profetit.
Tani, a duhet të nisemi për të përfytyruar dorën e Zotit, me’adhAllah, prej mishi dhe kockash?! Por dora këtu shpjegon mbështetjen e vazhdueshme që sahabët kanë pasur duke ndjekur Profetin s.a.v.s..
Në një ajet tjetër, Allahu i Madhërishëm thotë:
“Ai që është i verbër në këtë (botë), do të jetë i verbër edhe në ahiret”. (El-Isra 17:73)
Duke sqaruar se çfarë kuptimi ka kjo verbëri, vetë Zoti i Madhërishëm e shpjegon:
Ai që shmanget nga përkujtimi Im, do të ketë jetë të ngushtë dhe, ditën e kiametit, atë do ta ngremë të verbër. Ai do të thotë: O Zoti im! Përse më ngrite të verbër, edhe pse kam pasur shikimin? (Zoti) do të thotë: Kështu ndodhi. Ty të vinin shenjat e Mia, por ti i harroje. Andaj, sot edhe ti do të harrohesh. (Ta.Ha. 20:125-127)
Në të vërtetë, disa tema nuk mund të realizohen pa përdorur metafora.
Thamë për ëndrrën e Hazret Jusufit a.s. Realisht, çdo ëndërr e vërtetë pjesën më të madhe e ka me metafora. Edhe ata që thonë se ëndrra vjen nga vetë truri i njeriut dhe asnjëherë nga Zoti, bëjnë psikanalizën e saj dhe zbërthejnë shenjat e saj duke i marrë ato si metafora. Po kështu, edhe Zoti na ka treguar se në ëndërr, metafora është një gjë normale.
Ta lëmë botën shpirtërore, njerëzit në jetën e tyre të përditshme përditë përdorin metafora, dhe çdoherë kur dikush përdor një metaforë të qëlluar, njihet si i mençur, fjala e tij mban peshë. Kur thua për dikë se ai kërcënon, ulërin dhe zhvat të tjerët, nuk kuptohet aq qartë sa kuptohet me metaforën “ai është çakall”. Ose thonë, “ujku do mjegull.” Këto metafora nuk mund të zëvendësojnë fjalë të tjera. Marrim një shprehje të bukur.
Bukë e kripë e zemër e mirë, thonë në Shqipëri. Nëse thua “Shqiptarët janë mikpritës”, ose “njerëzit e mirë bëjnë mikpritje”, këto fjali nuk e kanë atë peshë, që ka shprehja “bukë e kripë e zemër e mirë”, për shkak të metaforës. Unë këtë shprehje çdokujt që i kam thënë në ndonjë vend tjetër jashtë Shqipërisë, duke treguar se shqiptarët thonë se po i pate këto 3 përbërës, mund t’i bësh mikpritje, gjithkush ngeli i mahnitur. Disa më kërkuan t’ua jepja me shkrim që të mos e harronin. Por ne të gjithë e dimë se në asnjë rast nuk e presim mikun vetëm me bukë dhe kripë, sado zemërmirë qofshim.
Nëse metafora ka një peshë kaq të madhe që fjalët e drejtpërdrejta nuk e kanë, pse nuk duhet ta përdorte atë Libri i Zotit, sidomos ai Libër, për të cilin Zoti thotë se është përfundimtar dhe do të jetë në fuqi deri në fund të kësaj bote?!
Cilët janë mjetet që largojnë keqkuptimet që mund të dalin nga metaforat?
Dikush mund të thotë, çfarë është zgjidhja që të dimë se cila është metaforë, dhe cila fjalë ka kuptimin e drejtpërdrejtë?
Duke parë praktikën e Zotit ndër fe të ndryshme, vërejmë 2 zgjidhje të kësaj problematike. Zgjidhja e parë është që Zoti herë pas here dërgon Profetë të ndryshëm, të cilët sqarojnë domethënien e Librit.
Për shembull, në Dhiatën e Vjetër gjendet premtimi se Mesihu i hebrenjve nuk do të vijë, pa zbritur prej qiellit Profeti Elijah. Pra, së pari do të zbriste prej qiellit Profeti Elijah (Iljasi) a.s., e pastaj do të shfaqej Mesihu. Por ndodhi që pa zbritur ende Elijah prej qiellit, erdhi Jezusi si Mesih i Premtuar i hebrenjve. Është përmendur në Dhiatën e Re që hebrenjtë e pyetën Jezusin pikërisht për këtë gjë. Ku është Elijah? Ai nuk ka zbritur akoma? Si paske ardhur ti përpara atij?
Jezusi, pra Hazret Isai a.s., e interpretoi këtë profeci, pra tregoi se ajo ishte një metaforë dhe tha se Gjoni ose Jahja a.s. është Elijah. Jezusi u tha:
Në daçi ta pranoni, ai është Elia, që duhej të vijë. Kush ka veshë për të dëgjuar, le të dëgjojë!” (Mateu 11:15)
Pra, zgjidhja e zbërthimit të kësaj metafore erdhi me ardhjen e një Profeti të Zotit, i cili ua shpjegoi besimtarëve domethënien e saj. Ata që deshën, e pranuan, ata që s’deshën, nuk e pranuan. Prej hebrenjve, ata që nuk e pranuan interpretimin e Jezusit a.s., deri më sot po presin Elijanë që të vijë prej qiellit, sepse sipas tyre, vetëm pas tij duhet të vijë Mesihu.
Zgjidhja e dytë është që vetë Libri i Zotit në vargje ose ajete të tjera tregon domethënien e metaforave që përdor. Këtë e thotë vetë Kurani i Shenjtë në suren e tretë.
Është Ai që të zbriti librin në të cilin ka ajete të vendosura, që janë ama e librit, dhe ka të tjera që janë të figurshme. Ata që kanë shtrembëri në zemrat e tyre, i ndjekin të figurshmet, duke dashur çrregullimin dhe duke kërkuar interpretimin e tyre. Kurse interpretimin e tyre nuk e di askush, përveç Allahut dhe të thelluarve në dije (që) thonë: “E besuam; gjithçka është prej Zotit tonë”. Askush nuk përfiton nga këshilla, përveç të mençurve. (Ali-Imran 3:8)
Duke shpjeguar këtë ajet, Hazret Mirza Bashiruddin Mahmud Ahmedi, Kalif i Dytë i Xhematit Musliman Ahmedia, në të njëjtin fjalim, thotë:
Nga temat e Kuranit disa janë themelore, të cilat nuk kanë metafora, por ka disa tema a ajete që kanë metafora. Pra, aty fjalët nuk kanë kuptim të drejtpërdrejtë. Për shembull, diku njerëz të caktuar janë cilësuar si majmunë dhe derra.
Dhe Zoti thotë: ata që duan shtrembërinë, këmbëngulin te ajetet që kanë metafora dhe thonë se kuptimi është i drejtpërdrejtë. Nëse për disa hebrenj thuhet në Kuran se Zoti i Madhërishëm i bëri majmunë dhe derra, ata thonë se Zoti me të vërtetë ua shtrembëroi fytyrën dhe gjithë trupin dhe i ktheu në majmunë dhe derra prej të vërteti.
Po kështu, kur thuhet se Zoti u vendos në Arsh, ata thonë se Zoti me të vërtetë ka gju e këmbë dhe është në një fron fizik. Qëllimi i tyre nga ky qëndrim është të shkaktojnë fitne dhe të duan “te’vilin” e ajetit. Fjalët që thonë “duan te’vilin e tij” do të thotë se e bëjnë për ta larguar temën nga realiteti. Te’vil do të thotë të largohesh ose të lëvizësh. Gjuhësisht, kjo lëvizje mund të bëhet edhe për t’u larguar nga e vërteta, ose edhe për t’iu afruar së vërtetës. Por në këtë ajet, është kuptimi i parë. Dhe kuptimi është që ata e cilësojnë metaforën si diçka reale, dhe kështu i largojnë të tjerët nga e vërteta, ndërkohë që ajo është një metaforë. Dhe ngaqë ajo është metaforë, vetëm Zoti mund t’jua shpjegojë domethënien e saj, sepse Ai është i i Dijshmi i së padukshmes, dhe ju vetë nuk mund ta kuptoni dot atë.
Nëse pyetni: Atëherë, si mund të kuptojmë domethëniet e metaforave të ndryshme? Përgjigjen ju jep Zoti. Domethënien e tyre Zoti i ka përmendur në Kuran dhe të thelluarit në dije të dyja llojet e ajeteve i nxjerrin përpara, si ato që kanë metaforën, ashtu edhe ato që nuk e kanë dhe që janë reale, dhe ata pohojnë:
gjithçka është prej Zotit: edhe ajeti që ka metaforë është prej Zotit, edhe ajeti që e shpjegon metaforën, është prej Zotit dhe është e pamundur që këto dy ajete të kenë përplasje.
Për shembull, nëse themi se “Zejdi është gomar” dhe diku tjetër themi “Zejdi kopjoi librin në fletore”. Në këtë rast, nëse ngrihet një tjetër dhe ngre pyetjen: “Zejdi, a është ndonjë kafshë prej vërteti?”, atij do t’i duhet ta mohojë ose ta refuzojë pohimin e dytë që Zejdi di të kopjojë një libër në fletore. Por nëse themi se të dyja pohimet janë të vërteta, atëherë detyrimisht metafora duhet të kuptohet si metaforë dhe realja si reale.
Në të njëjtën mënyrë, Allahu i Madhërishëm pohon: të thelluarit në dije thonë: “gjithçka është prej Zotit tonë”. Pra, ata thonë: O njerëz “të zgjuar” që ngulni këmbë që metafora të ketë kuptimin real, a nuk dini që me këtë qëndrim tuajin, do t’ju duhet të mohoni disa ajete të tjera të Kuranit të Shenjtë, sepse ato nuk mund të kuptohen si të vërteta, derisa metaforën ta fusni patjetër në kategorinë e metaforës?! Sepse të dyja ajetet janë prej Zotit, dhe si të tilla, të dyja janë të vërteta, vetëm se njëri shpreh kuptimin real dhe tjetri ka kuptimin figurativ. Më pas, në fund të këtij ajeti, Zoti thotë:
“Askush nuk përfiton nga këshilla, përveç të mençurve.”
Mund të paraqes plot shembuj në lidhje me këtë. Një shembull i thjeshtë është ai i ringjalljes së të vdekurve. Kurani Famëlartë pohon se Hazret Isai a.s. ringjallte të vdekurit, kurse në një ajet tjetër Kurani thotë se shpirti i të vdekurit nuk kthehet më në këtë botë. Tani, nëse tek Isai a.s. besojmë se bëhet fjalë për ringjalljen e të vdekurve fizikë, me’adhaAllah, detyrohemi të besojmë se njëri prej dy ajeteve e ka gabim. Por nëse besojmë se bëhet fjalë për ringjalljen e atyre njerëzve që shpirtërisht ishin të vdekur, të dyja ajete do të qëndrojnë të drejta. Për këtë arsye, Allahu i Madhërishëm nga njëra anë porositi Hazret Isain a.s. të ringjallte të vdekurit, dhe nga ana tjetër pohoi që të vdekurit nuk kthehen në këtë botë. Në këtë mënyrë, metafora solli dobinë e vet dhe ajeti që ka kuptimin real, e largoi dëmin që mund të shkaktohej nga keqkuptimi. Zoti tregoi edhe gjerësinë e temës që mund të kishte ajeti vetëm me fjalët “ringjallja e të vdekurve”, dhe largoi edhe rrezikun se muslimanët naivë mund ta cilësonin Isain a.s. si Zot.
(“Envarul-‘Ulum”, vëll. 14, “Fadailul-Kur’an nr. 6”,
Kadijan, 2008, f. 371 – 373)
Më tutje, në të njëjtin fjalim, pasi shpjegon domethënien e metaforave që janë përdorur në Kuranin e Shenjtë në lidhje me Hazret Davudin, Hazret Sulejmanin, Hazret Isain, paqja qoftë mbi ta, Hazret Kalifi i Dytë i Mesihut të Premtuar r.a. thotë:
Unë gjithmonë çuditem nga dijetarët e sotëm të cilët kur lexojnë ajetet Kuranore rreth Hazret Davudit ose Hazret Sulejmanit ose Hazret Isait, paqja qoftë mbi të gjithë ata, këmbëngulin kuptimin e drejtpërdrejtë, dhe për të njëjtin lloj ajetesh kur janë për Profetin Muhammed s.a.v.s., nxjerrin një kuptim tjetër.
Rreth Hazret Davudit a.s. Allahu i Madhërishëm thotë “malet madhëronin Allahun bashkë me Davudin”. Atëherë dijetarët e sotëm thonë: se me të vërtetë malet thoshin “Subhanallah! Subhanallah!” E kur Allahu i Madhërishëm rreth Hazret Profetit Muhammed s.a.v.s. thotë “Për ty Ne nënshtruam tokën dhe qiellin” [dhe se jo vetëm malet, por gjithçka që ekziston në qiej e në tokë, madhëron Allahun], thonë se ka kuptimin figurativ.
Po kështu, për Profetin Muhammed s.a.v.s. është thënë në Kuran se ai ringjalli të vdekurit, këta ulema thonë se bëhet fjalë për të vdekurit shpirtërorë, por këto fjalë kur thuhen për Hazret Isain a.s., nuk do t’ju lënë derisa të pohoni edhe ju që Hazret Isai a.s. i ringjallte të vdekurit duke fryrë në hundën e tyre.
(“Envarul-‘Ulum”, vëll. 14, “Fadailul-Kur’an nr. 6”,
Kadijan, 2008, f. 381)Ndiqni videon: Historia e Hazret Sulejmanit a.s. Komentim i Sures En-Neml Pj. II
Kështu që, Kurani Famëlartë vetë e pohon praninë e metaforave në Kuran dhe vetë e tregon edhe mënyrën se si duhet t’i zbërthejmë ato. Nëse lexuesi anon nga krijimtaria e imagjinatës së tij, do të gabojë në rrugën për t’i kuptuar metaforat e Kuranit, madje praktikisht atij do t’i duhet t’u dalë kundër ajeteve themelore të Kuranit. Por nëse do t’i përsiatë ato me ajetet themelore të Kuranit, do ta kuptojë domethënien e tyre.