(Komentimi i Kuranit)
إِنَّ اللَّـهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ ۚ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
“Në të vërtetë, Allahu urdhëron drejtësinë, mirësinë dhe dashamirësinë si ajo që u tregohet të afërmve, si dhe ndalon imoralitetin, veprat e shëmtuara dhe dhunën. Ai ju këshillon, në mënyrë që ju të kuptoni”. [1]
Në ajetin e mëparshëm, Kurani Famëlartë bën deklaratën:
وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَىٰ لِلْمُسْلِمِينَ
“Ne ta zbritëm ty librin si shpjegim për çdo gjë, si udhërrëfyes, si mëshirë dhe si lajm të gëzueshëm për të bindurit”.[2]
Katër veçoritë e Kuranit Famëlartë
Kurani Famëlartë ka këto katër veçori: (1) ai është shpjegim për çdo gjë, (2) është udhërrëfyes, (3) është mëshirë dhe (4) është lajm i gëzueshëm për të bindurit. Ndërsa në ajetin që po komentojmë si dhe në ajetet që janë në vijim, paraqiten dëshmi që Kurani Famëlartë i ka këto katër cilësi dhe në bazë të kësaj, nuk mund të dyshohet nëse ky libër është i suksesshëm.
Dëshminë e parë e jep pikërisht ky ajet, madje, sipas meje, i vetëm ky ajet siguron mjaftueshëm prova për të katër veçoritë.
Në këtë ajet, janë porositur tri gjëra dhe po ashtu, tri gjëra janë ndaluar. Ndalimi nga gjërat e këqija ndryshe quhet mëshirë dhe porosia për gjërat e mira quhet udhërrëfim. Sërish, në këtë ajet janë përmbledhur të gjitha nivelet e moraleve, gjë që e bën të përsosur dhe në këtë mënyrë ai bëhet shembull i veçorisë, shpjegim për çdo gjë. Pastaj ajeti përfundon me fjalët “në mënyrë që ju të kuptoni”. Fjala tedhekur vjen nga folja dhekera, e cila ka kuptimin “kujtoj”, ose përkujtoj madhështinë e Zotit. Pra do të thotë “në mënyrë që ju t’i kujtoni detyrimet që keni ndaj Zotit të Lartësuar dhe ndaj robërve të Tij”, ose “në mënyrë që ju ta përkujtoni lavdërimin dhe madhështinë e Zotit”. Në fakt, këto janë dy qëllimet, për të cilat është krijuar njeriu, prandaj ky ajet përmban edhe lajmin e gëzueshëm që nëse do ta ndiqni, do ta gjeni qëllimin e krijimit tuaj.
Shikoni sesa i shkurtër është ky ajet, por që hedh dritë mbi të gjitha ato gjëra, të cilat janë treguar si veçoritë e Kuranit Famëlartë. Asnjë libër tjetër nuk na sjell një shpjegim të tillë, me kaq pak fjalë. Asgjë nuk është e fshehur apo e pakuptimtë. Tema është shumë e qartë dhe e kuptueshme për çdo të mençur.
Tani, do ta shpjegoj pak më hollësisht temën e këtij ajeti. Dihet që në botë çdo gjë ka dy anë: pozitive dhe negative. Asgjë nuk mund të përsoset, derisa nuk plotësohen të dyja anët e saj. Domethënë një gjë e caktuar duhet të ketë të gjitha gjërat që janë të nevojshme për përsosmërinë e saj dhe njëkohësisht të jetë e pastër nga çdo e metë.
Kriteret e një mësimi të përsosur
Kur flasim për fenë, për një mësim të përsosur, janë të nevojshme këto gjëra:
Së pari, mësimi që pretendon të jetë i përsosur duhet të porosisë për ato gjëra, që e çojnë spiritualitetin e njeriut drejt përsosmërisë dhe t’i ndalojë ato që e pengojnë spiritualitetin e tij të shkojë drejt së përkryemes.
Së dyti, ai mësim të paraqesë një kod, i cili të mos jetë i kufizuar vetëm te një njeri, apo te një popull, por të jetë për shumë njerëz dhe shumë popuj. Pra, ai duhet të mbulojë nevojat e njerëzve të çdo natyre. Mësimet e tij të jenë të tilla që çdokush, sipas aftësive të tij, t’i ndjekë ato.
Së treti, ai mësim të japë porosi që duhet të jenë të zbatueshme nga njerëzit. Pra, të mos shkaktohet ndonjë çrregullim nga ai, as në fe e as në moral, as në mendjen e as në kulturën e njeriut.
Tri nivelet e mirësisë dhe tri nivelet e ligësisë
Zoti i Lartësuar i ka përmbledhur të tria këto veçori në këtë ajet të vetëm. Vëreni se sa i shkurtër është ky ajet, por me çfarë mjeshtërie përmbledh të dy faktorët (pozitivin e negativin) e përsosmërisë. Ajeti porosit për tri gjëra, që janë: drejtësia (edl), mirësia (ihsan) dhe dashamirësia si ajo që ka një i afërm (itaidhil kurba). Po ashtu, ai ndalon tri gjëra: imoralitetiin (fahsha-në), veprën e shëmtuar(munker-in) dhe dhunën (beg’ji-n).
Edli do të thotë barazim, njeriu të sillet me tjetrin ashtu siç duhet. Nëse atij i bëhet padrejtësi, atëherë ai ka të drejtë të marrë hakun, por vetëm aq sa i ishte bërë padrejtësi, e jo më shumë. Po ashtu, nëse dikush i bën ndonjë nder, atëherë edhe ai ka për detyrë t’ia kthejë nderin me nder, që duhet të jetë të paktën i barabartë me favorin e bërë nga tjetri.
Kur bëhet fjalë që të bësh drejtësi me Zotin e Lartësuar, do të thotë që ashtu siç Zoti është sjellë me mirësi me njeriun, edhe njeriu t’i për-mbushë detyrimet që ka ndaj Tij dhe të mos lërë ndonjë mangësi në to. Po ashtu, të mos ia japë të drejtën e Zotit dikujt tjetër, pra të mos bëjë shirk, sepse edhe shirkukëtë kuptim ka: të drejtën që i takon Zotit, t’ia japësh dikujt tjetër. Kjo është padrejtësi. Për këtë arsye në Kuranin Famëlartë shirku është konsideruar si padrejtësi. Pra-ndaj, t’i caktosh bashkëshorte e bijë Zotit të Lartësuar, apo t’i shoqërosh dikë duke bërë shirk, nuk mund të jetë drejtësi, por përkundrazi, është padrejtësi me Zotin. Në të njëjtën mënyrë, t’ia etiketosh atributet e tjera të Zotit ve-tes gjithashtu është padrejtësi. Nëse njeriu do të bëjë drejtësi me Zotin e Lartësuar, në të gjitha çështjet, atëherëshirku, mohimi, mosbindja etj., të gjitha këto do të zhduken nga bota.
Pas drejtësisë vjen shkalla e mirësisë apo e favorit (ihsan). Ihsani do të thotë që nuk duhet të kesh parasysh se si sillet tjetri me ty. Madje, ai edhe nëse sillet keq, ti duhet t’ia kthesh me të mirë. Dihet që kjo shkallë është më e lartë sesa ajo e para. Falja dhe anashkalimi i gabimeve të të tjerëve, dhënia e ndihmave dhe lëmoshave, shërbimet kombëtare apo shoqërore etj., të gjitha këto virtyte hyjnë në kategorinë e Ihsanit. Përveç këtyre, lëvrimi dhe studimi i shkencave të ndryshme gjithashtu bëjnë pjesë në mirësi, sepse nëpërmjet tyre, njeriu u sjell dobi dhe mirësi, materialisht dhe shpirtërisht, njerëzve të tjerë, të cilët mund të jenë të afërmit e tij, por mund të jenë edhe të panjohur.
Shkalla e tretë është e itaidhil kurbasë, që do të thotë “të dhënit ndaj të afërmve” apo “të dhënit e të afërmve”, dhe kuptimi i ajetit është që njeriu t’u shërbejë njerëzve të tjerë, ashtu siç u shërben të afërmve të tij. Kjo sjellje nuk është vetëm si sjellja me mirësi, siç u përmend më lart. Kjo është ajo sjellje që buron nga dashuria natyrore, e cila rrjedh pa pritur ndonjë shpërblim. Njeriu kur i bën dikujt ndonjë nder, normalisht merr parasysh edhe favoret e tjetrit dhe, duke u nisur nga kjo, dëshiron t’i bëjë diçka më shumë, në mënyrë që ai të jetë mirënjohës. Po kështu, kur i fal ndonjë gabim dikujt, ai kujton se nga ky veprim, tjetri do të pastrohet nga çdolloj urrejtjeje apo pakënaqësie nëse ushqente diçka të tillë ndaj tij dhe kështu do të bëhet mik i ngushtë, dhe pse jo, i shtohet edhe forca në këtë mënyrë. Por, një nënë kur e do fëmijën e saj ose edhe kur sakrifikon për të, kurrsesi nuk pret ndonjë grimë shpërblimi. Për një grua që nuk ka fëmijë, dëshira për ta pasur një nuk buron nga shpresa për shpërblim. Përkundrazi, kjo dëshirë buron nga nevoja për t’i shërbyer këtij fëmije, për ta ushqyer, për ta rritur, për ta veshur; ta martojë e më pas të rrisë edhe nipërit e mbesat që do të vijnë përmes tij. Pra, nëna që dëshiron trashëgimtar, nuk pret aspak me shpresë që fëmija më vonë t’i shërbejë asaj, por ajo mban një dëshirë të zjarrtë për t’i shërbyer fëmijës. Dashuria e saj ndaj fëmijës bazohet në sakrificat e saj. Kjo është pikërisht ndjenja më e lartë e mirësisë që njeriu mund të arrijë, dhe vetëm atëherë morali i tij përsoset. Zoti i Lartësuar, në Kuranin Famëlartë thotë që pasi të keni arritur shkallën e dytë, atë të mirësisë dhe të favorit, duhet të përparoni akoma më shumë për të arritur edhe atë shkallë, në të cilën, ju më shumë dëshirë do të keni për të dhënë sesa për të marrë; kur të gjithë njerëzit t’i shihni me një ndjenjë amënore; kur dëshirën për t’u shërbyer atyre ta keni ashtu të fortë, siç mund ta ketë një nënë për t’i shërbyer fëmijës së vet.
Mësimi që u përmend më lart, trajton anën pozitive dhe me fjalë shumë të shkurtra mbledh të gjitha nivelet e moralit. Edhe një gjë tjetër që duhet të dihet këtu është se detyrimet që ka njeriu ndaj Zotit të Lartësuar shkojnë deri në shkallën e drejtësisë, pasi askush nuk mund t’i bëjë Zotit favor apo mirësi amënore. Por, për sa u përket marrëdhënieve me njerëzit, Kurani ia porosit njeriut të tria mësimet: drejtësinë, mirësinë dhe dashamirësinë amënore. Pra, dy të fundit kanë lidhje vetëm me detyrimet që njeriu ka ndaj krijesave të tjera. Kjo nënkupton që për të arritur te Zoti i Lartësuar dhe për të gjetur kënaqësinë e Tij, shërbimi ndaj njerëzimit është i domosdoshëm, thënë ndryshe, dy nivelet e fundit janë dy shkallët që ia mundësojnë njeriut afrimin me Zotit.
Pasi përmendi këtë mësim pohues, Kurani Famëlartë trajton edhe anën negative, të cilën gjithashtu e ndan në tri shkallë. Pra, ai na ndalon nga tri gjëra: fahsha’, munkeri dhe bagji. Gjëja e parë që Kurani e ndalon është imoraliteti (fahsha’). Kur fjala fahsha’ pason edhe fjalën munker, ajo nënkupton vetëm atë të keqe, që mund ta dijë vetëm vepruesi dhe jo dikush tjetër.
Pastaj, Kurani ndalon veprën e shëmtuar (munker-in), e cila përfshin të keqen që mund ta shohin edhe të tjerët, ndaj së cilës ata shprehin edhe pakënaqësi, edhe pse ajo thuajse nuk ndikon mbi të drejtat e tyre. Për shembull: sharjet, gënjeshtrat, etj., të gjitha këto përfshihen në fjalën munker. Pra, Kurani ndalon munker-in, sepse ai shkakton dëmtime dhe trauma psikologjike te të tjerët.
Gjëja e tretë, të cilën Kurani e ndalon është dhuna (beg’ji), që do të thotë t’i rrëmbesh të drejtën dikujt. Njerëzit jo vetëm që e ndiejnë këtë të keqe, por edhe dëmtohen nga kjo.
Të këqijat që ekzistojnë në botë, që të gjitha përfshihen në këto tri kategori. E keqja ose mund të jetë e fshehtë, që njerëzit e tjerë nuk e dallojnë dot; ose atë mund ta dallojnë të tjerët, por përveç ndonjë dëmtimi psikologjik ata nuk pësojnë drejtpërdrejt ndonjë dëm nga ajo; ose ajo mund të jetë kaq e rëndë, saqë njerëzit e tjerë sfiliten nga ajo. Kurani Famëlartë, në këtë ajet, na ndalon nga të tria llojet e të këqijave.
Siç e kam shprehur më lart, mësimi i përsosur që përfshin të gjitha nevojat, duhet të ketë në konsideratë njerëzit e të gjitha natyrave. Mësimi që është dhënë në këtë ajet e ka edhe këtë veçori. Sepse, në botë ka njerëz që përfshihen në mëkate, të cilat hyjnë në kategorinë fahsha, edhe pse, atyre në asnjë mënyrë nuk u pëlqen padrejtësia. Po ashtu, ka shumë të atillë që mizorisht u marrin paratë të tjerëve, por e urrejnë gënjeshtrën. Ka edhe shumë të tillë që nuk u marrin të drejtat të tjerëve, por përfshihen në shumë të këqija të tjera, që Kurani i kategorizon në ato mëkate, të cilat cenojnë formimin personal të njeriut, si për shembull: të kesh mëri ndaj dikujt, të përgojosh apo të spiunosh dikë etj. Allahu i Lartësuar, duke përdorur tri fjalë të duhura, i kategorizoi të gjitha llojet e të këqijave, cilësdo natyre njerëzore t’i përkasin ato.
Në të njëjtën mënyrë, edhe për të mirat, Allahu i Lartësuar i përmbledh të gjitha natyrat njerëzore: drejtësinë; mirësinë; dhe mirësinë me ndjenjë amënore.
Përveç kësaj, në këtë formulim të shkurtër, Ai ka treguar se cila është mënyra për t’iu larguar të këqijave dhe cila është mënyra për të përvetësuar të mirat. Kështu që, duke kategorizuar të mirat, Ai përmend tri shkallë, nga më e ulëta deri te më e larta. Edhe tri kategoritë e të këqijave kështu i ndan: nga më e vogla deri te më e madhja. Me këtë hierarki, Zoti i tregon njeriut mënyrën më të natyrshme për të përvetësuar të mirat dhe për të hequr dorë nga të këqijat. Një njeri që dëshiron të përparojë drejt të mirave, më së pari ai duhet të përvetësojë drejtësinë, pastaj mirësinë e pastaj mirësinë me ndjenja amënore. Kurse për të këqijat njeriu duhet të qëndrojë larg nga e keqja më e madhe deri tek ajo më e vogla: së pari të heqë dorë nga dhuna (beg’ji), pastaj nga vepra e shëmtuar (munkeri) dhe pastaj ngaimoraliteti (fahsha). Përveç kësaj, Zoti lajmëron se cila është shkalla, nga e cila mund të biesh nga mirësia e lartë në një mirësi më të ulët. Njeriu që qëndron në shkallën e tretë të të mirave, pra në shkallën e mirësisë më të sinqertë, ai duhet të tregohet i qëndrueshëm, përndryshe rrezikon të bjerë në shkallën e dytë, e cila është ajo e mirësisë si favor. Ndërsa ai që qëndron në shkallën e dytë të mirësisë, edhe ai duhet të tregohet i paluhatshëm në sjelljen e tij, përndryshe rrezikon të bjerë në shkallën më të vogël që është ajo e drejtësisë. Duke u nisur nga kjo ide, njeriu që gjendet në shkallën më të vogël të të këqijave, pra të imoraliteteve, nuk duhet të gëzohet duke kujtuar se ai është një njeri i pastër, sepse duke bërë mëkatet e kësaj kategorie, ka mundësi të bjerë në kategorinë e dytë të të këqijave te veprat e shëmtuara (munker) dhe nga atje radhazi të bjerë në kategorinë e fundit të mëkateve, në dhunë (beg’ji). Kjo renditje u shëmbëllen shkallëve. Ai që dëshiron t’i ngjitet godinës së mirësisë, fillon nga shkalla e parë dhe duke u ngjitur do të gjendet në katin e fundit të saj. Ndërsa ai që aktualisht qëndron në godinën e mëkateve dhe dëshiron të zbresë e të heqë dorë nga ajo, duhet të zbresë gradualisht nga lart deri poshtë.
Siç e kam thënë më lart, veçoria e tretë e një mësimi të përsosur është ajo e të qenët i zbatueshëm për të gjithë. Në ajetin që po komentojmë e gjejmë edhe këtë veçori, sepse ky ajet, në njërën anë, përbën një mësim të shkëlqyer, e në anën tjetër, ai është i zbatueshëm për njerëzit e çdo shtrese dhe çdo niveli. Ai nuk mëson vetëm një moral të thjeshtë, që nuk arrin t’i shuajë etjen dikujt që kërkon nivelet më të larta, e as nuk përmend vetëm shkallën më të lartë të virtyteve, që të dobëtit të privoheshin nga veprat e mira. Madje, ai përmend të gjitha nivelet, edhe të mirësisë edhe të ligësisë, në mënyrë që t’i nxitë të ligët të heqin dorë nga ligësitë dhe t’i ndihmojë të mirët që të përparojnë akoma më shumë në mirësi. Nëse një njeriu të zhytur në ligësi do t’i thoshit që të bëhej aq i mirë në sjellje, sa të shndërrohej në nënë për gjithë njerëzimin, do të ishte po aq e padobishme sa t’i jepnit leksionet e nivelit master, atij që ka nevojë të mësojë abetaren. Po ashtu, edhe atij që është një njeri i mirë i një shkalle të lartë, nëse i thoni që të mos ia marrë të drejtat dikujt, të mos bëjë mizori apo padrejtësi, gjithashtu është kotësi. Njeriu që është skajshmërisht i lig, mund të përmirësohet vetëm nëse së pari heq dorë nga ligësitë e mëdha, ndërsa ai që përparon drejt mirësive, atij nuk i duhen këshilla për t’u larguar nga mëkatet e mëdha, pasi ai gjendet larg atyre rrugëve. Pra, të gjitha këto veçori gjenden në këtë ajet. Ai tregon edhe rrugët e mirësive të larta, por edhe rrugët e mirësive të vogla; po ashtu, ai largon njeriun edhe nga ligësitë e mëdha, edhe nga ato të vogla. Çdo njeri, çfarëdo natyre të ketë, jo vetëm që mund ta kuptojë këtë mësim, por edhe mund ta zbatojë atë.
Edhe një gjë që duhet të përmendim këtu është se ky ajet përmend tri nivele të ligësisë dhe tri nivele të mirësisë. Shohim që edhe në natyrë vepron ky ligj, ku çdo gjë, para se të përsoset kalon përmes gjashtë etapave. Në këtë mënyrë, ky ajet përbën gjithë planin mësimor të përsosmërisë shpirtërore, me ndjekjen e të cilit, njeriu mund të arrijë në nivelin e shtatë, ku zhvillimi i tij përsoset. Njerëzit që janë të zhytur në llumin e ligësive të kategorisë dhunë, duke u munduar kalojnë në baltën e veprës së shëmtuar. Pastaj nga atje, nëse përpiqen mund të dalin për të kaluar në pluhurat e imoraliteteve. Kur pastrohen edhe nga ato, do të gjenden në stepën e drejtësisë. Kur ecin më lart, dalin në lëndinën emirësisë dhe, nëse përparojnë akoma më shumë, do të mbërrijnë në mirësinë amënore, në një kopsht ku rrjedhin lumenj dhe burime. Më tej shtrihet vetëm xheneti. Me këtë kuptim Profeti Muhammed s.a.. kishte thënë: “Xheneti gjendet nën këmbët e nënave”. Edhe në ajetin që interpretojmë, itai dhilkurba e cila është një mirësi që bëhet me ndjenjë amënore, është quajtur shkalla më e lartë e përsosmërisë dhe njëkohësisht pozita fillestare e xhenetit. Ai që gjendet në këtë pozitë i këshillon të tjerët, duke u zhytur në dashurinë ndaj Zotit të Lartësuar aq shumë, saqë Zoti e merr si fron zemrën e tij dhe në këtë mënyrë, i dashuri dhe i dashuruari bashkohen në një lidhje të pashkëputshme.
Ky ajet recitohet në pjesën e dytë të fjalimit që mbahet çdo të premte nga predikuesi në xhami, praktikë e cila ishte nisur nga Kalifi Ameui, Umer ibni Abdul Aziz, gjë që tregon se muslimanët që në krye të herës e kuptonin rëndësinë e këtij ajeti.
(E përmbledhur nga “Tefsir-e-Kebir” (Komentimi i Kuranit Famëlartë, nga Hazret Mirza Mahmud Ahmedi r.a., Kalifi i Dytë i Mesihut të Premtuar), vëll. 4, f. 219-224)
- Kurani Famëlartë 16:91
- Kurani Famëlartë 16:90