«Хаатам» сөзү жана анын түпкү мааниси
ЫЙЫК КУРАНДА СҮЙҮКТҮҮ ПАЙГАМБАРЫБЫЗ МУХАММАД (саллаллааху алайхи ва саллам) ҮЧҮН КОЛДОНУЛГАН «ХААТАМ» СӨЗҮ ЖАНА АНЫН ТҮПКҮ МААНИСИ
МАА КААНА МУХАММАДУН АБАА АХАДИМ-МИР-РИЖААЛИКУМ ВАЛААКИР-РАСУУЛАЛЛААХИ ВА ХААТАМАН-НАБИЙЙИНА, ВА КААНАЛЛААХУ БИ-КУЛЛИ ШАЙ’ИН АЛИЙМАА. (33:41)
Котормосу: Мухаммад (силердей) эркектериӊердин бирөөсүнүн да атасы эмес. Жок, ал Алланын Пайгамбары жана бардык пайгамбарлардын мөөрү. Алла бардык нерселерди жакшы билүүчү. («Ал-Ахзааб» сүрөөсү: 40)
1) [خَاتَمْ] (хаатам) сөзү [تَ] («та»нын фатхасы (забары) менен болсо) «бүтүрүүчү» деген маанини билдирбейт. Себеби, бул [اسمِ فاعل] эмес, тескерисинче[اسمِ آلہ] . Мисалы, [عَالَمْ] (аалам).
[خَاتَمْ] (хаатам) сөзү «бүтүрүүчү» деген маанини билдирбейт. [اسمِ فاعل]да ع«аъйин» сөзү [مَکْسُوْر] (максуур) болот. Мисалы, [قَاتِلْ] (өтүрүүчү), [نَاصِرْ](жардамчы), [فَاعِلْ](ишчи, жумушчу) ж. б. Ал эми (хаатам) сөзүндө ع«аъйин» сөзү, тактап айтканда, [تَ] (та) [مَکْسُوْر] (максуур) эмес, тескерисинче [مَفْتُوْحْ] (мафтух).
2) Араб тилинде [خَاتَمْ] (хаатам) сөзү [تَ] «та»нын фатхасы (забары) менен) кандайдыр бир көптүк формага [مُضَافْ](таандык) болсо, мисалга, [خَاتَمُ الشُّعْرَآءِ] «хаатамуш-Шуърааи» (акындардын мыктысы), [خَاتَمُالْفُقَھَاءِ]«хаатамул-Фукахааи» (факихтердин мыктысы), [خَاتَمُ الْاَکَابِرِ]«хаатамул-Акаабири» (улуулардын мыктысы), [خَاتَمُ الْمُحَدِّثِیْنَ] «хаатамул-Мухаддисийн» (мухаддистердин мыктысы), [خَاتَمُ الْاَوْلِیَاءِ] «хаатамул-Авлиёи» (олуялардын мыктысы), [خَاتَمُ الْمُھَاجِرِیْنَ]«хаатамул-Мухаажирийн» (көчмөндөрдүн мыктысы) ж. б., анда ал ар дайым өзүнөн кийин келе тургандардын «мыктысы» дегенди билдирет.
Биз каршылаштарыбызды ачык мелдешүүгө чакырабыз: алар [خَاتَمْ] (хаатам) сөзү көптүк формага [مُضَافْ](таандык) болуп, «бүтүрүүчү» деген маанини билдире турган араб тилинде колдонулуучу кандайдыр бир сөз бирикмесин мисал келтирсин-чи?
Биздин билдирүүбүз боюнча ушул сөз бул ыкмада ар дайым «абзел» жана «мыкты» деген маанини туюнтат. Сүйүктүү Пайгамбарыбыз Мухаммад (саллаллааху алайхи ва саллам) да дал ушул мааниде колдонгон:
ИТМАИННА ЙАА АММИ ФА-ИННАКА ХААТАМУЛ-МУХААЖИРИЙНА ФИЛ-ХИЖРАТИ КАМАА АНА ХААТАМУН-НАБИЙЙИНА ФИН-НУБУВВАТИ. («КАНЗУЛ-УММААЛ», 2-ТОМ, 178-БЕТ, «АЪЙИН» ТАМГАСЫ, АББААСТЫ ЭСКЕРҮҮ)
Котормосу: Эй, байкем (Аббаас (разияллааху анху)! Сиз канааттаныңыз, кудум мен пайгамбарлыкта Хаатамун-Набиййин болгон сыяктуу сиз хижратта (көчүү) Хаатамул-Мухаажирийнсиз.
Эми, Азирети Аббаас (разияллааху анху)дан кийин эч бир мухаажир (көчмөн) болгон эмеспи? Азирети Мавлавий Рахматуллаах Сахиб Мухаажир Маккийден тышкары бүгүнкү күнгө чейин миңдеген адамдар хижрат кылган.
1916-жылда канчалаган ата-бабаларыбыз Кытайга хижрат кылууга аргасыз болушкан.
Далилдер көрсөткөндөй, ушул жерде Сүйүктүү Пайгамбарыбыз Мухаммад (саллаллааху алайхи ва саллам) Азирети Аббаас (разияллааху анху)ну төмөнкү мааниде «Хаатамул-Мухаажирийн» деп айткан экен: андан кийин анын деңгээлиндеги эч бир мухаажир (көчмөн) болбойт.
АНА ХААТАМУЛ-АНБИЁИ ВА АНТА ЙАА АЛИЙЙУ ХААТАМУЛ-АУСИЁИ. («КУНУУЗУЛ-ХАКААИК ФИЙ АХААДИЙСИ ХАЙРУЛ-ХАЛААИК», «ЖААМИЪУС-САГИЙР МИСРИЙ», ТҮШҮНДҮРМӨСҮ, 1-ТОМ, 80-БЕТ)
Котормосу: Мен Хаатамул-Анбиямын жана эй, Али! Сен Хаатамул-Авсиясың.
Азирети Али (разияллааху анху)дан кийин бирөө «мусий» (осуятчы) жана «васий» болушу мүмкүн эмеспи?
АНА ХААТАМУЛ-АНБИЁИ ВА АНТА ЙАА АЛИЙЙУ ХААТАМУЛ-АУЛИЁИ. («ТАФСИРИ СААФИЙ», «ХААТАМУН-НАБИЙЙИН» АЯТЫНЫН МААНИСИ, «АЛ-АХЗААБ» СҮРӨӨСҮ)
Котормосу: Мен Хаатамул-Анбиямын жана эй, Али! Сен Хаатамул-Авлиясын.
Азирети Имам Раазий (рахимахуллаах) мындай деп айтат:
ИНДА ХААЗИД-ДАРАЖАТИ ФААЗУУ БИЛ-ХИЛАЪИЛ-АРБАЪАТИЛ-ВАЖУУДИ ВАЛ-ХАЯТИ ВАЛ-КУДРАТИ ВАЛ-АКЛИ ФАЛ-АКЛУ ХААТАМУЛ КУЛЛИ. ВАЛ-ХААТАМУ ЯЖИБУ АН-ЯКУУНА АФЗАЛА АЛАА ТАРАА АННА РАСУУЛАНАА САЛЛАЛЛААХУ АЛАЙХИ ВА САЛЛАМА ЛАММАА КААНА ХААТАМАН-НАБИЙЙИНА КААНА АФЗАЛАЛ-АНБИЁИ АЛАЙХИМУС-САЛААТУ ВАС-САЛААМУ ВАЛ ИНСААНУ ЛАММАА КААНА ХААТАМАЛ-МАХЛУУКААТИЛ-ЖИСМАНИЙЙАТИ КААНА АФЗАЛАХАА КАЗААЛИКАЛ-АКЛУ ЛАММАА КААНА ХААТАМАЛ-ХИЛАЪИЛ-ФААИЗАТИ МИН ХАЗРАТИ ЗИЛ-ЖАЛААЛИ КААНА АФЗАЛАЛ-ХИЛАЪИ ВА АКМАЛАХАА». («ТАФСИРИ КАБИЙР», 6-ТОМ, 22-31-34-БЕТ, МИСИР)
Котормосу: ушул даражага жетип, адамзат төрт өзгөчөлүк менен айырмаланат: дене, жашоо, кудуреттүүлүк жана акыл. Акыл булардын баарынын «хаатамаы». «Хаатам» үчүн «абзел» болуусу шарт. Сен билбейсиңби, сүйүктүү Пайгамбарыбыз (Мухаммад) саллаллааху алайхи ва саллам «Хаатамун-Набиййин» болгондуктан бардык пайгамбарлар алайхимус-салаамдан абзел болгон. Ошондой эле адамзат дагы «хаатамул-Махлукаат» (жаратылыштардын абзели) болгондуктан денелик жаратылыштардын мыктысы, кудум ошондой акыл дагы ушул төрт өзгөчөлүктүн «хаатамы» болгондуктан, бардык өзгөчөлүктөрдүн «абзели» жана жетеги.
Ушул далил көрсөткөндөй, биз чыгарган маани гана туура.
Имам Заркааний «Хаатамун-Набиййин» сөзүн мындай деп чечмелейт:
ВАЛ-ХААТАМУ… АММА БИ-ФАТХИХАА МАЪНААХУ АХСАНУЛ-АНБИЁИ ХАЛКАН ВА ХУЛКАН ЛИ-АННАХУ САЛЛАЛЛААХУ АЛАЙХИ ВА САЛЛАМА ЖАМААЛУЛ-АНБИЁИ КАЛ-ХААТАМИЛЛАЗИЙ ЮТАЖАММАЛУ БИХИЙ ВА АММА БИЛ-КАСРИ… ФА-МАЪНААХУ ААХАРУЛ-АНБИЁИ». («ШАРАХ МУВААХИБУЛИД–ДУНЁ», 3-ТОМ, 164-БЕТ, МИСИР)
Котормосу: [ت] (та)нын фатхасы менен Хаатамун–Набиййиндин мааниси: «ахсанул–Анбиёи» (пайгамбарлардын эң жакшысы) көрүнүш жагынан жана мүнөз жагынан, себеби сүйүктүүПайгамбарыбыз (Мухаммад) саллаллааху алайхи ва саллам бардык пайгамбарлардын жамалы(сулуулугу), жасалга алына турган шакек сыяктуу. Ал эми [ت] (та)нын касрасы менен болсо, анда«хаатам» «акыркы» пайгамбар дагенди билдирет.