حەقیقەتا جن

ناڤەروك:
1. بابەتێ جن د قورئانا پیروزدا
2. پەیڤا (ج ن ن) د زمانێ عەرەبیدا
3. ئەرێ (جنن) چییە؟
4. ئایەتێن قورئانا پیروز دەربارەی پەیڤا (جن)
5. چەند حەدیسەكێن پێغەمبەری (سلاڤێن خودێ لسەربن)
6. پەیڤا (جن) دقورئانا پیروز و فەرمودەیاندا ب ڤان رامانان هاتییە
7. تێگەهشتنا كوما ئیسلامی یا ئەحمەدێ بوو پەیڤا “جن”
8. ئەرێ جن موكەللـەفن؟
بابەتێ جن د قورئانا پیروزدا:
تشتەكێ لوژیكیە دیفچونا بابەتێ (جن) د قورئانا پیروزدا بكەین
و سەرنجێ بدەین كا چەوا خودایێ مەزن بەحسا بەندایەتیا (الجن والإنس). كریە بو خودایێ دلوڤان.
و ئاشكرایە قورئانا پیروز ژ لایێ زاتەكێ هاتیە فرێكرن دانا و زانایە، كومەك ئایەتێن هرڤە و وێڤە نینن هیچ بەستەرەك بهێز وان پێكفە گرێنەدەت و پەیوەندیەكا بهێز دنافبەرا واندا نەبیت و هەمی هەرەمەكی(عشوای) بن.
ئەڤە گەلەك دویرە ژ خودێ، بێگومان قورئان پەرتوكەكا زور بهێزە و رەگەزێن وێ ب رێكوپێكی پێكڤە دئێنە گرێدان.
هەر تشتەكێ تێدا ل دەستپێكا قورئانێ هاتبیت ئەڤە ژ بەر حیكمەتەكێ ل دەستپێكێ هاتیە و هەر تشتەكێ ل دوماهیكێ هاتبیت دیسا ژبەر حیكمەتەكێ ل دوماهیكێ هاتییە.
سورەت “الفاتحة” ل دەستپێكا قورئانێ هاتییە، و ب ناڤێ خودایێ دلوڤان دەرگەهێ ڤێ كتێبا ئاسمانی ڤەدبت، و ئاشكرا دكەت كا ئارمانجا فرێكرنا وێ چیە بوو مروڤی، و دیاردكەت ئەو ژ لایێ خودایێ دلوڤانڤە هاتییە فرێكرن. و دیڤدا دەستپێدكەت: {الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ} سپاس بوو خودایێ هەمی جیهانان.
“حمد” پەیڤەكا عەرەبیە، پیتێن وێ د كێمن بەلێ هەمی ڕامانێن تمامیێ و سپاسیێ بخوڤەدگریت، و ئەو ژ هەژی هەمی حەژێكرن و دلداچوون و رێزگرتن و ب مەزن زانین و سپاسیانە.
بێگومان خودایێ دلوڤان یێ چاڤدێر و گرنگی پێدان و زاڵبوون و سەرپەرشتیكرن و دروستكرن و پاراستنا هەمی جیهانانە و هەمی جیهانان دادپوشیت، جیهانا دیار و نەدیار، جیهانا روەك و بێ گیانان، جیهانا باڵندە و گیانەوەران، جیهانا زەلام و ئافرەتان، جیهانا روح و ماددەیان، جیهانا ئینس و جنان و هەمی جیهانان. و هەمی دچنە ل ژێر (ڕبوبیەتی) خودای.
د سورەتا دیڤدا سورەت “البقرة” ئێكەم بانگەوازیا قورئانا پیروز گولێ دبین، ئاراستەی ئەوان كریە كو قورئان ژ بەروان هاتییە فرێكرن، ئەوێن هاتینە دروستكرن بوو بەنداتیا خودێ: {يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ}
ئانكو گەلی خەلكی خودایێ خو ب پەرێسن، خودێ هین و یێت بەری هەوە چێكرنە و بوێ پەرستنێ خو ب پارێزن.(البقرة: 22)
بانگەوازی بوو خەلكێ یە، ئەگەر ژبلی مروڤا تشتەكێدیژی هەبا بوو عەبدینیا خودێ، ل ڤێرێژی گونجای بوو خودێ بەحسا وانژی كربا. چونكی یەكەم فەرمانا گشتیە بوو بەنداتیێ.
پاشی سورەتا (البقرة) دوماهیك دئێت كو درێژترین سورەتا قورئانێ یە، و تژیە ژ بەڵگەیێن خودێ لسەر ڕبوبیەتێ و ئولوهیەتا راست و دروست، و كومەكا رێسا و یاسایان داناینە بوو ژیانا مروڤان، و كومەكا رەوشتێن پاك داناینە بوو پاككرنا بەندەیێت خودێ،
پشتی سورەت (البقرة) سورەتێن دی یێن درێژ دئێن: آل عمران، المائدة، النساء حەتا دگەهینە سورەت الأنعام..
و هوسا چارێكەكا قورئانا پیروز دچیت، و ئەم نابینن ئێك ژ وان ئەركا بدەتە پال جنا وەك بەندایەتی و ل دویف كەفتنا بەرنامێ قورئانا پیروز یان ئاماژەیەكێ بوو بكەت. ئەڤەژی هندەك ئایەتن ژ وان وەكی:
{يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ} (البقرة: 184)
{كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ} (البقرة: 152)
{يَاأَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ} (البقرة: 169)
{كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ } (البقرة: 214)
{وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا (*) ذَلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ عَلِيمًا} (النساء: 70-71)
{مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ} (المائدة: 33)
و د سورەتا (آل عمران)دا دەربارەی دوو جینا ژ بەندەیێت خودێ د ئاخڤیت ئەوژی نێر و مێنە و هەردوكژی مروڤن وەكی دبێژت {فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي وَقَاتَلُوا وَقُتِلُوا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ثَوَابًا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوَابِ} (آل عمران: 196)
ئەڤەژی بریارێ ددەت كو جیاوازیا هەی دنافبەرا واندا ژ لایێ فیسیولوجی و كومەڵایەتی بەلێ ئەڤە جیاوازیێ نا ئێخیتە دنافبەرا واندا ژ لایێ بەندایەتیا وان بوو خودێ.
د سورەتا (الأنعام)دا، پشتی دەرباسبوونا چارێكەكا قورئانێ، و پشتی دەرباسبوونا سەدان ئایەتێن بوارێ تەشریع و فێركرن و پەروەردێ، شنیكا قورئانا پیروز ئاماژێ دكەت بوو جورەكێ دی ژ پەرستیان كو موشركا ئەو دپەرستن و ئەوژی ژ نەزانین دكرنە هەفپشك بوو خودێ {وَجَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكَاءَ الْجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُوا لَهُ بَنِينَ وَبَنَاتٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يَصِفُونَ} (الأنعام: 101)
ئەڤان موشركان بوخو خودایەك چێكربوون د خەیالاخودا و د راستیدا چ هەبوون بوو وان نەبوو. بەلێ ئەوان هزردكرن یێ هەی و خودایە، لەوا خودایێ مەزن ب پەیڤا (جن) وەسفكریە، بوو وی خودایێ خەیالی یێ وان. چونكی چ حەقیقەت بوو وان خودایا نەبوو.
پەیڤا (ج ن ن) د زمانێ عەرەبیدا ب رامانا داپوشین و خو ڤەشارتن دئێت.
فەرهەنگێت زمانی دبێژن: جنَّ الشيءَ يجُنُّه جَنًّا.
جنَّ الليلُ: أظلم فستر المرئيات.
ئانكو: شەڤ تاریبوو و هەمی ئەو تشتە هاتنە داپوشین ئەڤێن ب چاڤی دهاتنە دیتن
جنَّه الليل جنًّا وجنونا. وجَنَّ عليه يجُنُّ وأجنَنَّه: ستره.
جنَّ الجنين في الرحمِ، استتر. جِنُّ الليلِ وجُنونه وجنانه.
والجَنَن: ئانكو: گور و كفن. چونكی تەرمێ مری دادپوشن.
والجَنان: ئانكو دل، چونكی د سنگیدا ڤەشارتیە. یان روح چونكی د لەشیدا ڤەشارتیە.
هەمی ئەوێن خو ڤەدشێرن یان دویرن (جن)
و ئەوێن زاڵبدن ب سەر غەیری خودا ئەو جنن بونمونە جِنُّ الشباب ئانكو دەستپێكا گەنجاتیێ چونكی ئەف قوناغە زاڵە و چالاكە لسەر گەنجی.
خەلكێ دسەردەمێ كەڤندا ناڤێ (جن) دەیناتبی لسەر وان بونەوەرێت وەهمی و ب هزرا وان ئەڤە هەنە ل جهێن چول و ڤارێدا یان د تاریێ دا.
و ل دەمێ ماندیبون و ترسێدا ئەو دیمەنێت وەهمی دهاتنە پێش چاڤێن وان و دخەیالاخودا دگوتن ئەڤە جنن.
د زمانێ عەرەبیدا پەیڤا(ج ن ن) بوو وان تشتا دهێتە وەسفكرن ئەوێن دوخێ وان ب ڤی شێوەی بن: داپوشین، خو ڤەشارتن، یان سەرنجراكێش بن یان زاڵبن بسەر غەیری خودا.
ب هەمان شێوە قورئانا پیروز ئەو مافە هەیە وان پەرستیێن وەهمی و نەی ب (جن) وەسف بكەت، چونكی كومەكا پەرستیێن وەهمی و خەیالینە. و ل پێشچاڤان نەدیارن. و ب تمامی دهەبونێژیدا نینن و نەدیارن.
ئەرێ (جنن) چییە؟
ب كورتی لناف موسلماناندا ب شێوەكێ گشتی باوە كو جن بونەوەرەكێ دیە و ب تمامی كوپیەكە ژ ژیانا مروڤی بەلێ مروف دیارە و ئەو ڤەشارتیە و چەندین بیروباوەرێن سەیر دناف خەلكیدا هەنە و بەحسكرنا وان درێژە.
بەلێ د باوەریا مەدا ئەو هزر و بیرێن دناف خەلكیدا باون دەربارەی جنان هەمی خورافیاتن و چ حەقیقەت بوو نینە بەلكو (جن) تشتەكێ دییە.
نوكەژی دا بزانین كا (جن) چیە د قورئانا پیروزدا و د حەدیسێن پێغەمبەریدا (سلاڤێن خودێ لسەربن):
د باوەریا مەدا (جن) ناڤەكێ وەسفیە و بوو كومەكا مەبەستان د قورئانا پیروزدا هاتییە بەحسكرن و پێدڤیە ئەوان ئایەتان شروڤەبكەین ئەوێن پەیڤا (جن) تێدا هاتییە بكارئینان:
*”وَجَعَلُوا للهِ شُرَكَآءَ الجِنَّ وَخَلَقَهُمْ وَخَرَقُوا لَهُ بَنِينَ وَبَنَاتٍ بِغَيرِ عِلْمٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالى عَمَّا يُشْرِكُونَ” (الأنعام:100)
د ڤێ ئایەتا پیروزدا خودایێ مەزن دگەلكو مروڤ چێكرینە بەلێ ئەو هەفپشكان بوو خودێ چێدكن، و بێی زانیاری هەبن وەسا خەیال دكەن كو دڤێت كوروكچ هەبن.
هەبونا كوروكچان بوو خودێ هیچ حەقیقەتەك نینە و ب تنێ ئەفسانەیە و تنێ دخەیالا وان كەسادا هەبویە ئەوێن خودایێت خەیالی و ئەفسانەی دپەڕستن و بوو خودێ دكرنە هەفپشك.
وخودایێ مەزن دڤێ ئایەتا پیروز ب (جن) نافكریە بوو وان خودایێت ئەفسانەی و خەیالی.
*”وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الإِنسِ وَالجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا. وَلَوْ شَآءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ. فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُون” (الأنعام:112)
ل دویف ڤێ ئایەتا پیروز هەمی پێغەمبەران دوو جور ژ دوژمنان هەنە ژ شەیتانان (ئانكو خراپكاران). جورەك ژ وان جەماوەرە دبێژنێ (شیاطین الانس)، و جورێدی سەركردەنە ئەوێن خو زاڵدكەن ب سەر غەیری خودا دبێژنێ (شیاطین الجن).
ئەف هەردوو دەستەكە ئاخفتنێن درەو و چێكری بوو ئێك رادگەهینن و ئەف چەندە د هەمی زەماناندا هەبویە دنافبەرا سەركردێن خراب و جەماوەرێ خرابدا.
ئانكو هەردوك لا مروڤن بتنێ ژ لایێ پایە و پلێ ڤە ژ ئێكودوو دجیاوازن.
*”وَيَوْمَ يحْشُرُهُمْ جمِيعًا. يَا مَعْشَرَ الجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُم مِّنَ الإِنسِ. وَقَالَ أَوْلِيَآؤُهُم مِّنَ الإِنسِ: رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ، وَبَلَغْنَا أَجَلَنَا الَّذِي أَجَّلْتَ لَنَا. قَالَ: النَّارُ مَثْوَاكُمْ خَالِدِينَ فِيهَا إِلا مَا شَآءَ اللهُ، إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ” (الأنعام:128)
د ڤێ ئایەتێدا دوو راستی هەنە:
یا ئێكێ: كوما جنان پتریا ئینسان كرینە پەیرەوێ خو ئانكو گەلەك ژ ئینسان پەیرەوێ جنا دكەن، ل ڤێرێ ئەرێ د جیهانێدا پتریا مروڤان پەیرەوێ جنێ شەبەحی دكەن؟ بێگومان نەخێر
بەلكو پتریا خەلكی ئانكو جەماوەر و دویفكەتیێن سەركردان.
یا دووێ: مفا و قازانجێ ماددی وەرگرتن دنافبەرا (جن) و (ئینس)اندا. ئەگەر ئەم قازانج و مفای ژ جنێت شەبەحی ببینن ئەرێ ئەو چ مفای ژ مە دبینن؟
بەلكو مەبەستا ئایەتێ ئەوە جەماوەر (ئینس) و سەركردە (جن)
ب‌رامانەكادی (مستكبر و مستضعف) ئەف دوو گروپە قازانج و مفای ژ ئێكودوو دبینن.
*”يَا مَعْشَرَ الجِنِّ وَالإِنسِ، أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِّنكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ ءَايَاتِي وَيُنذِرُونَكُمْ لِقَآءَ يَوْمِكُمْ هَذَا؟ قَالُوا شَهِدْنَا عَلَى أَنفُسِنَا. وَغَرَّتْهُمُ الحَيَاةُ الدُّنْيَا، وَشَهِدُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كَانُوا كَافِرِينَ” (الأنعام:130)
بێگومان خودایێ مەزن ب تنێ ژ ناف مروڤان پێغەمبەران دهەلبژێرت (الله‌ یصطفي….) ئانكو د ڤێ ئایەتێدا خودایێ مەزن ئاخفتناخو ئاراستەی هەمی مروڤایەتیێ دكەت ب خاص و عام ڤە. كو د قیامەتێدا هەمی دئێنە لێپرسین.
ئەگەر (جن) مخلوقەك جیاواز بیت ژ مروڤان دڤێت ئەوانژی پێغەمبەر هەبن، و ئەڤەژی پێچەوانەی قورئانێ یە.
*”يَا بَني ءَادَمَ لاَ يَفْتِنَنَّكُمْ الشَّيْطَانُ كَمَآ أَخْرَجَ أَبَوَيْكُم مِّنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْءَاتِهِمَآ إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لاَ تَرَوْنَهُمْ، إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَآءَ لِلَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ” (الأعراف:27)
ب كورتی دڤێ ئایەتاپیروزدا خودایێ مەزن باوەرداران هشیاردكەت كو شەیتان (خرابكار) وان ژ خشتەیێ وان نەبەت، ئاشكرایە ل ڤێرێ بەحسێ سەردابرنا دوژمنەكێ ئاشكرا ناكەت بەلكو بەحسێ هەوڵدانا سەردابرنا كەسەكی دكەت ب شكل بەشەكن ژ كوما باوەرداران بەلێ ب دلێ خو د گەلواندا نینن، ئانكو دڤێ ئایەتێدا مەبەست ژ شەیتانا كەسێن دوورینە (منافق)
إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لا تَرَوْنَهُمْ.. (الأعراف:27)
ئانكو منافق و یێت وەكی وان حەقیقەتا هەوە دبینن، خالا ب هێز و لاوازیا هەوە دبینن، بەلێ هین حەقیقەت و كارێت وان نابینن، ژبەر ڤێ چەندێ دڤێت هین گەلەك ژ وان هشیاربن.
*”قَالَ ادْخُلُوا في أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِكُم مِّنَ الجِنِّ وَالإِنسِ في النَّارِ. كُلَّمَا دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَّعَنَتْ أُخْتَهَا. حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا فِيهَا جمِيعًا قَالَتْ أُخْرَاهُمْ لأُولاهُمْ: رَبَّنَا هَؤُلاءِ أَضَلُّونَا.. فَآتِهِمْ عَذَابًا ضِعْفًا مِّنَ النَّارِ. قَالَ: لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَلَكِن لا تَعْلَمُونَ” (الأعراف: 38)
ئەف ئایەتە بەحسێ ڕێبەرێت سەرداچوی (جن) و جەماوەرێ سەرداچوی (إنس) دكەت، كو د جەهنەمێدا پێكڤە كومدكەن و ئەو نەفرەتا ل ئێكودوو دكەن، و هاتنا پەیڤا (جن) ژبەری (إنس) بوو سوزایێ چونا وان بوو جەهنەمێیە، راماناوێ سەركردە ژبەری جەماوەرێ خو دچنە جەهنەمێ.
*”وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ، لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِهَا، وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِهَا، وَلَهُمْ ءَاذَانٌ لا يَسْمَعُونَ بِهَا. أُولَئِكَ كَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ. أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ” (الأعراف:179)
جن (سه‌ركرده‌، مستكبر،…) و إنس (جەماوەر، مستضعف، ل دویفكەفتی، خەلكێ عام…) هەردوو لا وەكی ئێكن د كەرستەیێن تێگەهشتنا دلی و چاڤی و گوهیدا، و هەردوو لا وەكی ئێكن د خراب بكارئینانا ڤان هەستاندا و هەردوو لایان هەمان سەرئەنجام دێ بوو هەبت، ئانكو هەردوو لا مروڤن.
*”وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرَى بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ * وَلَوْ شَآءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً.. وَلا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ * إِلا مَن رَّحِمَ رَبُّكَ، وَلِذَلِكَ خَلَقَهُمْ. وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لأَمْلأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ” (هود: 118)
خودایێ مەزن دڤێ ئایەتێدا بەحسێ خەلكێ گوندا و ئاڤەدانیێ دكەت، و پاشی دبێژت ئەگەر ڤیابایە دا هەمی خەلكێ كەتە ئێك ئوممەت، بەلێ دێ بەردەوام د جیاوازبن، ئانكو هندەك ژ وان دێ باوەرداربن و هندەكێن دی بێ باوەر، پاشی دبێژت دێ جەهنەمێ تژیكەم ب (جنة) و (ناس). ل ڤێرێ ئەگەر (جنة) نە مروڤبان و بونەوەرەكێ دیبا و نە خەلكێ ئاڤەدانكرنێ با بوچی دڤێ سیاقێدا بەحسێ وان هاتییە؟ ئانكو مادەم هەر دڤێ سیاقێدا ناڤێ وانژی هاتییە ئەوژی هەر مروڤن.
*”وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَأٍ مَّسْنُونٍ * وَالْجَآنَّ خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ” (الحجر:25-27)
ئەف ئایەتا پیروز بەحسێ قوناغێن دروستبوونا سروشتێ مروڤی دكەت، كو ل دەسپێكێ سروشتێ وان ئاگریبوون، ئانكو بونەوەرەك خودان سروشتەك ئاگریبوو، بونەوەرەكێ نەشارستانی و ل ناف شكەفتا و دارستانا ژیایە، و هیچ یاسا و رێسایەك نەبیە و قورئانا پیروز ب (جان) نافكریە، پاشی ڤان مروڤێن سەرەتای گەشەكریە و پەرەسەندن ب سەردا هاتیە و بویە مروڤەكێ پێ گەهشتی و شارستانی ئانكو (انسان) و دڤێ قوناغێدا هێژای هندێ بین خودێ وەحیێ بوو وان فرێكەت. و ببن خودان یاسا و لدویف رێكا خودێ بچن.
دروستبوونا (جان) ژ ئاگری راماناوێ تەبیعەتێ وان ئاگریبوو و توندوتیژبوون و بێ یاسا و شارستانی بوون، رامانا هندێ نادەت كو خودێ ئەو ژ ئاگری چێكربن، بونمونە خودێ دبێژت مە انسان ب لەز و بەز(عەجەل) دروستكریە، یان دبێژت مە هین لاواز (ضعف) چێكرینە، ئەرێ ما مروف ژ ڤان هەردوكا چێكرینە؟
بێگومان نەخێر، مەبەستا ئایەتێن پیروز لایەنێ مەعنەویە..
-*”قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْءَانِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا * وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ في هَذَا الْقُرْءَانِ مِن كُلِّ مَثَلٍ فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلا كُفُورًا” (الإسراء: 85-89)
ئەف ئایەتا پیروز تەحددایا (جن) و (إنس)ا دكەت، ئەگەر پێكڤە كومببن و بشێن كتێبەكا وەكی قورئانێ چێكەن.
ڤێجا ئەگەر جن بونەوەرەك وەهمی بت چەوا دێ شێت دگەل مروڤان كومبیت بوو ڤێ مەبەستێ؟
تەحەددا ئاراستەی هەمی خەلكێ جیهانێ كریە، سەركردا خودان سەروەت و سامانەكێ زور و ب دەستهەلاتن دگەل خەلكێ گشتی…
*”وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إِلا إِبْلِيسَ.. كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ. أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَتَهُ أَوْلِيَآءَ مِن دُونِي.. وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ؟ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلاً” (الكهف: 50)
ئبلیس سەركردێ وان كەسان بوو كو دژایەتیا پێغەمبەرێ خودێ ئادەمی دكر، و ئامادەنەبی باوەریێ ب ئینیت.
و ئەف جورە مروڤانە د هەمی سەردەماندا هەبوینە و د ڤێ ئایەتێدا ب (جن) وەسفكریە ئانكو سەركردە.
*”وَأَلْقِ عَصَاكَ. فَلَمَّا رَءَاهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّى مُدْبِرًا وَلَمْ يُعَقِّبْ. يَا مُوسَى لا تَخَفْ، إِنِّي لا يَخَافُ لَدَيَّ الْمُرْسَلُونَ” (النمل: 10)
دڤێ ئایه‌تێدا (جان) ئانكو مار و ئه‌ژدیها.
*”وَحُشِرَ لِسُلَيْمَانَ جُنُودَهُ مِنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ وَالطَّيْرِ فَهُمْ يُوزَعُونَ” (النمل:17)
سەربازێت سولەیمان (علیه‌ السلام) ژ سێ دەستەیان پێكهاتبوون جن و ئینس و باڵندە.
ئێك ژ رامانێت (جن)ی ئەوە كو دهێنە جوداكرن ژ رەگەزێ خو ب هەبوونا دەستهەلاتاخو یان شارەزای دكارێ خودا.
ئەف دەستەكە ژ سەربازێن سولەیمان (علیه‌ السلام) یێن تایبەت و گەلەك زیرەك و ئازابین. و هەمی دەسهەلاتا جورە فرقێن عسكەری یێن ب‌ڤی شێوەی تێدا هەنە.
*”وَلَوْ شِئْنَا لأَتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا.. وَلَكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِّني لأَمْلأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ” (السجدة: 13)
د ڤێ ئایەتێدا (الجنة) ب رامانا كەسەكێ هاتیە كو پێگەهەكێ كومەڵایەتی یان سیاسی یان ئایینی یان هەر پێگەهەكێ دی بت، و چ جوداهی نینە دگەل خەلكێ ئاسایدا، ئەگەر خرابكاربن خودایێ مەزن دێ وی كەتە د جەهنەمێدا و پلە و پایا وی هیچ شفاعەتەكێ بوو ناكەت.
*”وَلَقَدْ ءَاتَيْنَا دَاوُدَ مِنَّا فَضْلاً، يَا جِبَالُ أَوِّبِي مَعَهُ وَالطَّيْرَ، وَأَلَنَّا لَهُ الحَدِيدَ  أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ في السَّرْدِ، وَاعْمَلُوا صَالِحًا، إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ  وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ، وَأَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ، وَمِنَ الجِنِّ مَن يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ، وَمَن يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِيرِ  يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَآءُ مِن مَّحَارِيبَ وَتَمَاثِيلَ وَجِفَانٍ كَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَّاسِيَاتٍ، اعْمَلُوا ءَالَ دَاوُدَ شُكْرًا، وَقَلِيلٌ مِّنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ  فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلاَّ دَآبَّةُ الأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ، فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الجِنُّ أَن لَّوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا في الْعَذَابِ الْمُهِينِ” (سبأ:10-14)
*”فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِي بِأَمْرِهِ رُخَآءً حَيْثُ أَصَابَ * وَالشَّيَاطِينَ كُلَّ بَنَّآءٍ وَّغَوَّاصٍ * وَءَاخَرِينَ مُقَرَّنِينَ في الأَصْفَادِ” (ص:36-38)
دڤان ئایەتێن پیروزدا خودایێ مەزن بەحسێ مەملەكاتا داود و سلێمان (علیهما السلام) دكەت. كاچەوا فەزلێ خو ڕژاندبی ب سەر واندا، و جن ل ڤێرێ هوستا و كەسێن شارەزابوون و خەلكێ ئەسلی یێ وێ مەملەكەتێ نەبوون (ئانكو كەسێن بیانی بوون).
ل بەر دەستێ وان كاردكرن و كوچك و پەیكەرێت مەزن و دەفر و مەنجەلێت مەزن دروستدكرن. و كومەك ژ وان مەلەڤان بوون و دشیان بچنە بنێ ئاڤێدا، و ئاشكرایە مروف ئەڤان كاران دكەن نە بونەوەرێت وەهمی. و هندەك ژ وان چونكی شەرخاز و خرابكاربین لەوا زنجیركربوون. و ل دەمێ وەفاتكری كورێ وی بوو پادشاهێ مەملەكەتێ و پچ پچە لاواز دبوو و پاشی ژنافچوو.
ئەگەر جنا غەیب زانیبا ل دەمێ ژ نافچونا دەولەتێدا و بەری ب تەمامی ژنافچووبا بووماوەكێ زێدە نەدمان ژێردەست.
*”وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلاَئِكَةِ: أَهَؤُلآءِ إِيَّاكُمْ كَانُوا يَعْبُدُونَ * قَالُوا: سُبْحَانَكَ! أَنتَ وَلِيُّنَا مِنْ دُونِهِمْ. بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الجِنَّ. أَكْثَرُهُم بِهِم مُّؤْمِنُونَ” (سبأ: 40)
هندەك ژ موشركان فریشتە وەك كچا خودێ دزانین و دكرنە هەفپشك بوو خودێ، ئەوان دخەیالاخودا فریشتە دپەرستن (ئانكو كچا خودێ) و دراستیدا چ هەبوون نەبوو. ئانكو خودایەكێ ئەفسانەی د پەرستن و كربونە هەفپشك بوو خودێ (جن)
و ل ڤێرێ جن خودایێ ئەفسانەی یە.
*”وَجَعَلُوا بَيْنَهُ وَبَيْنَ الجِنَّةِ نَسَبًا. وَلَقَدْ عَلِمَتِ الجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ * سُبْحَانَ اللهِ عَمَّا يَصِفُونَ * إِلاَّ عِبَادَ اللهِ الْمُخْلِصِينَ” (الصافات:158-160)
ئانكو جن كربونە خزم دگەل خودێ، ب‌ رامانەك دی مەلایكەت كربوونە كچا خودێ، ل ڤێرێ (الجنة) ب رامانا مەلایكەت هاتییە.
ـ (إِنَّا زَيَّنَّا ٱلسَّمَآءَ ٱلدُّنۡيَا بِزِينَةٍ ٱلۡكَوَاكِبِ ﴿*﴾ وَحِفۡظٗا مِّن كُلِّ شَيۡطَٰنٖ مَّارِدٖ ﴿*﴾ لَّا يَسَّمَّعُونَ إِلَى ٱلۡمَلَإِ ٱلۡأَعۡلَىٰ وَيُقۡذَفُونَ مِن كُلِّ جَانِبٖ ﴿*﴾ دُحُورٗاۖ وَلَهُمۡ عَذَابٞ وَاصِبٌ ﴿*﴾ إِلَّا مَنۡ خَطِفَ ٱلۡخَطۡفَةَ فَأَتۡبَعَهُۥ شِهَابٞ ثَاقِبٞ ﴿*﴾) (الصافات)
دڤان ئایەتێن پیروزدا ئاماژەكریە كو پێغەمبەر (سلاڤێن خودێ لسەربن) هەڤال و جهنشینێن نویكاری شیهابی روحانینە ل ئاسمانێ وەحییا خودایدا، و وی ئاسمانی دپارێزن ژ تەحریف و خرابیا وان منافق و دەججالێن سەرداچوی، ئەوێن سەرداچوی ژ بەرنامێ خودێ. د ڤێ ئایەتێدا ب (شیطان مارد) ئانكو شەیتانێ سەرداچوی ناڤێ وان هاتییە، مەبەست پێ دوژمنێ نافخوییە، و ل جهەك دیدا بەحسێ (شیطان رجیم) كریە، ئاماژەیە بوو دوژمنێت دەرەكی.
تەفسیرێن خەلەت بوو دكەن و هەوڵددەن تەحریف بكەن، بەلێ خودایێ مەزن ب (شیهاب مبین) قورئانێ دپارێزت ژ تەزویر و تەحریفێ.
*سوره‌تا (الأحقاف) و سوره‌تا (الجن)
ئەو كوما جنان د سورەتا ئەحقاف و سورەتا جن دا ناڤێن وان هاتییە، هەردوو كوم مروڤبوون، و ب جن نافكرینە چونكی:
نە خەلكێ ناوچا عەرەبیبوون، ئانكو كەسێن غەریب و بیانی بوون.
و ب نهێنی پێغەمبەر (سلاڤێن خودێ لسەربن) ددیتن د مەككەهیدا. و خەلكەكێ گشتی نەبوون بەلكو چینەكا هەلبژاردە و رەوشەنبیربوون.
*”و انه‌ كان رجال من الانس یعوذون برجال من الجن فزادوهم رهقا”(الجن: 6)
ئاشكرایە زەلام ژ خەلكێ گشتی پەنایێ دبەن بوو زەلامان ژ سەركردا، و پلە و پایا وانا زێدەتر وان سەردەدبەن، دهەمی زەماناندا ئەڤە هەیە.
*”وَأَنَّا لَمَسْنَا السَّمَاءَ فَوَجَدْنَاهَا مُلِئَتْ حَرَسًا شَدِيدًا وَشُهُبًا * وَأَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْعِ ۖ فَمَن يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَّصَدًا”
ئەو كوما جنا ئەڤا د سورەتا (جن) هاتییە بەحسكرن، هندەك زەلامێت ئاینی دناف واندا هەبوون بەری هنگی خەلك سەردەدبرن ب ناڤێ خودێ. بەلێ نوكە و پشتی گوهلێبونا قورئانا پیروز پشت راستبوون كو ئاخفتنێن درەو ژ زاردەڤێ خودێ ئیدی باوەریێ پێ نائینن، و موحممەد (سلاڤێن خودێ لسەربن) و هەڤالێن وی پەرتوكەكا ئاسمانی دگەلوانە رێكا راست نیشا خەلكی ددەن و بەرهنگاری هەمی بیروباوەرێن پویچ و خەلەت دبن، و چجار مەیدان چول نابیت بوو دەججالان و ئەوێن بیروباوەرێن درەو و ئاخفتنێن درەو بناڤێ خودێ دبێژن.
*”وما خلقت الجن و الإنس إلا لیعبدون” الذاریات:
ل ڤێرێ (جن) ئانكو خودان پلە و پایە(كومەلایەتی، ئایینی، سیاسی… هتد.) دگەل خەلكێ ئاسایدا (انس) جیاوازی نینە د پەرستنێدا.
ل دویف ڤێ ئایەتێ جن ژی دڤێت وەكی مروڤان پەرستنا خودێ بكەت، ئەگەر جن نە مروڤە و بونەوەرەك شەبەحیە و موسلمان هەنە ئەرێ پەرستنا وان بوو خودێ چەوانە؟ روژی و نڤێژێن وان چەوانن، ئەم نەشێن بێژین نڤێژ و پەرستنا وان بوو خودێ جیاوازە، ئانكو ل ڤێرێ جن و انس هەردوو لا مروڤن.
*”يَا مَعْشَرَ الجِنِّ وَالإِنسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَن تَنفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ فَانفُذُوا لاَ تَنفُذُونَ إِلاَّ بِسُلْطَانٍ” (الرحمن:31-33)
پشتی 14 قرنان ژ هاتنەخارا ڤێ ئایەتێ، مروڤ (جن و إنس) شیان دەستهەلاتێ پەیدابكەن و ئاسویێت ئاسمانا و ئەردی ببرن، و ئەف ئایەتە بەڵگەیە لسەر وێ هزرا دبێژت جنێت شەبەحی دشێن سەربكەڤن بوو ئاسمانا و ژ دزیڤە گوهداریێ بكەت، ئایەت ل وی دەمی نازلبیە جن و انس وەكو ئێك حسابكرنە و نەشێن ڤی كاری بكەن ئەگەر دەستهەڵاتێ پەیدابكەن، ئەوبی كو دەستهەڵات پەیداكرن و دناف ئاسویێت ئەردی و ئاسمانادا چون.
*”فَيَوْمَئِذٍ لاَّ يُسْأَلُ عَن ذَنبِهِ إِنسٌ وَلاَ جَآنٌّ  فَبِأَيِّ ءَالاَءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ  يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيمَاهُمْ فَيُؤْخَذُ بِالنَّوَاصِى وَالأَقْدَامِ” (الرحمن:39-41)
ئانكو (مستضعف و مستكبر) ب سیمایێ وان دهێنە نیاسین.
*”فِيهِنَّ خَيْرَاتٌ حِسَانٌ * فَبِأَيِّ ءَالآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ * حُورٌ مَّقْصُورَاتٌ في الْخِيَامِ * فَبِأَيِّ ءَالآءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ * لَمْ يَطْمِثْهُنِّ إِنسٌ قَبْلَهُمْ وَلاَ جَآنٌّ” (الرحمن: 70-74)
ئەف ئایەتە وەسفا حوریێن بحەشتێ دكەت كو هیچ مروڤەكێ (إنس) دەستێ خو بوو نەبریە، ئانكو پاك و پاقژن.
و هیج بیروباوەرو ئارەزویەكا خراب د دل و مێشكێ واندا نائێت، ئانكو دەرونێ وان پاقژە (جان) ل ڤێرێ ب رامانا غەریزە و بیروباوەرێت خراب هاتییە.
ـ سورەتا الناس: دڤێ سورەتێدا بەحسا وەسواسێ دكەت ئەڤا ل دەرونێ خەلكیدا دروست دبیت (خاص و عام) ئەوژی:
1. ئەو شەیتانێ دناف ناخێ مروڤیدایە.
2. مروڤێت منافق كو حەقیقەتا خو ڤەدشێرن.
چەند حەدیسەكێن پێغەمبەری (سلاڤێن خودێ لسەربن):
-*(استتبعني رسول الله صلى الله عليه وسلم فقال: ”إن نفرا من الجن خمسة عشر بني إخوة وبني عم.. يأتونني الليلة سأقرأ عليهم القرآن“. فانطلقتُ معه إلى المكان الذي أراد.. فخط لي خطا وأجلسني فقال: ”لا تخرج من هذا“. فبت فيه حتى أتاني رسول الله صلى الله عليه وسلم مع السَّحَر، في يده عظم حائل وروثة وحممة (خشب محترق) فقال: ”إذا ذهبت الخلاء فلا تستنج بشيء من هؤلاء“. قال: فلما أصبحت علمت حيث كان رسول الله صلى الله عليه وسلم، قال: فذهبت فرأيت موضع مبرك ستين بعيرا).
ئەگەر ئەڤە كومەكا جنێت شەبەحی بن و شیان هەبن و دچەند چركەكاندە رێكێن دویر و درێژ ببرن بوچی حێشتر ڤوان بوون.
* “الطاعون وخز أعدائكم من الجن”. (رواه أحمد في مسنده)
ئاشكرایە كو نەخوشیا طاعونێ ژ میكروبێ پەیدادبیت.
(خلق الله تعالى الجن ثلاثة أصناف: صنف حيات وعقارب وخشاش الأرض، وصنف كالريح في الهويّ، وصنف عليه الحساب والعقاب. وخلق الله تعالى الإنس ثلاثة أصناف: صنف كالبهائم، وصنف أجسادهم أجساد بنى آدم وأرواحهم أرواح الشياطين، وصنف في ظل الله تعالى يوم لا ظل إلا ظله).
مار و دویپشك و حەشەراتێن عەردی دبێژنێ (جن) چونكی پتریا دەما دەرناكەڤن د شەڤێدا نەبت.
ئەوێن دناف هەوایژیدا میكروبن.
ئەوێن لێپرسین ژی دگەلدا دئێنەكرن مروڤن خودان پلە و پایەنە.
يَا عِبَادِي لَوْ أَنَّ أَوَّلَكُمْ وَآخِرَكُمْ وَإِنْسَكُمْ وَجِنَّكُمْ قَامُوا فِي صَعِيدٍ وَاحِدٍ فَسَأَلُونِي فَأَعْطَيْتُ كُلَّ إِنْسَانٍ مَسْأَلَتَهُ…” (مسلم، كتاب الْبِرِّ وَالصِّلَةِ وَالْآدَابِ)
د ڤێ فەرمودا پیروزدا ب ئاشكرای دیارە كو (إنس و جن) هەردوك مروڤن.
پەیڤا (جن) دقورئانا پیروز و فەرمودەیاندا ب ڤان رامانان هاتییە:
1- شەیتان: ئەو بونەوەرێت معنەوینە دناف ناخێ مروڤیدا هەنە و مروڤی هانددەن بوو خرابیێ، ئەوان عەقل و ئیرادە نینە، كا چەوا میكروب هەنە جەستەیێ مروڤی توشی نەخوشیێ دكەت، ب هەمان شێوە میكروبی مەعنەویژی هەنە روحا مروڤی توشی نەخوشیێ دكەن.
2- سه‌ركرده‌ و كه‌سانێن خودان پله‌وپایه‌.
3- مرۆڤێن دەستپێكی.
4- كه‌سانێن سەرداچوی.
5- كه‌سانێن شاره‌زا.
6- خه‌ڵكێ بیانی.
7- مار و دویپشك و حه‌شه‌راتێن خو ڤەدشێرن و زیان بەخش.
8- بیروباوه‌ڕ و غه‌ریزه‌ یێن خراب یێن مرۆڤی (نفس الأمّارة).
9- خودایێت ئه‌فسانه‌یی.
10- كه‌سێن منافق.
11- ملائیكەت.
تێگەهشتنا كوما ئیسلامی یا ئەحمەدێ بوو پەیڤا “جن”
پێناسا موسلمانێت ئەحمەدی بوو پەیڤا “جن” ئەڤەیە: جن هەر تشتەكە كو پتریا دەما دیارنابت، و جن نە جیهانەكا دی یا تایبەتە بەلكو خەلكێ خودان دەستهەلات و پلەنە، هەروەسا بوو وان كەسانژی دئێت كو گەلەك زیرەك و شارەزابن دكارەكیدا، هەروەسا بوو بونەوەرێت دیاركری یێت پتریا دەما ڤەشارتیژی دبێژنێ جن، و جن سیفەتە نەوەك بوونەوەرەك زیندی.
چ تشتەك نینە د قورئانا پیروزدا ئاماژە بكەت كو ئیسلام هاتییە بوو دوو جورێت بونەوەران “إنس” و”جن” دەمێ سەحكرنێ بوو قورئانا پیروزدكین دێ بینن:
قورئان بوو مروڤا یێ هاتی (الناس) و فەرمانكرن و نەهیكرن بوو مروڤانە نەوەك بوو جیهانەك دی ژ بونەوەران، لەوا د قورئانا پیروزدا هەمی جهاندا هاتییە (يا أيها الناس) و هیچ جارەكێژی نەهاتییە بێژیت (يا أيها الجن)!
{يا أيها الناس} بیست جاران د قورئانا پیروزدا هاتییە ئەڤەژی چەند نمونەكن ژ وان:
1. {يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ} (البقرة)
2. {يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ} (البقرة)
3. {يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّكُمْ فَآمِنُوا خَيْرًا لَكُمْ} (النساء)
4. {يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكُمْ نُورًا مُبِينًا} (النساء).
5. {قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ} (يونس).
6. {قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا أَنَا لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ} (الحج).
7. {قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعًا…} (النساء).
ئەرێ ما پێغەمبەر (سلاڤێن خودێ لسەربن) نەیێ هەمی مروڤانە (جن و إنس).
ئەڤێن هە و چەندین ئایەتێن دی ب ئاشكرای دیاردكەن كو پێغەمبەر (سلاڤێن خودێ لسەربن) بتنێ بوو مروڤان هاتیە و قورئانژی بتنێ بوو مروڤان هاتییە. و نمونێت وێژی تنێ بوو مروڤانە. و خودایێ مەزنژی ب تنێ لێپرسینێ ژ مروڤان دكەت، ئەرێ جیهانەك دی مایە خودێ مكەللـەف كربیت؟!
ئەو ئایەتێن مروڤ ب نمونە ئینانە، ئایەت گەلەكن بەلێ ئەڤە بتنێ چەندەكن ژ وان:
1. {وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِينَ} (البقرة)
2. {وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ} (البقرة).
3. {وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ} (البقرة).
4. {وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ} (البقرة).
5.{وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطَانٍ مَرِيدٍ} (الحج).
ئەرێ رویێ ئاخفتنا قورئانا پیروز بوو ئێك جیهانێ یە یان دووان؟
نمونە ئینان ژ قورئانێ ب تنێ بوو مروڤانە بەلكو هزرتێدا بكەن و بێتەبیرا وان، و هیچ نمونەك نەئیناتە بوو جنان داكو عاقلبن یان هزرتێدا بكەن.
1. {تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ} (إبراهيم).
2. {وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُوراً} (الإسراء).
3. {وَلَقَدْ صَرَّفْنَا فِي هَذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ وَكَانَ الْإِنْسَانُ أَكْثَرَ شَيْءٍ جَدَلًا} (الكهف).
4. {قَالَ كَذَلِكِ قَالَ رَبُّكِ هُوَ عَلَيَّ هَيِّنٌ وَلِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنَّاسِ وَرَحْمَةً مِنَّا وَكَانَ أَمْرًا مَقْضِيًّا} (مريم).
5. {وَقَوْمَ نُوحٍ لَمَّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ آيَةً وَأَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ عَذَابًا أَلِيمًا} (الفرقان).
قورئان بەرنامە و رێنوینیە بوو مروڤان نە بوو چ بونەوەرێن دی
ئەڤە چەند نمونەكن:
1. {شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ} (البقرة).
2. {نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ (*) مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ} (آل عمران).
3. {قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْكِتَابَ الَّذِي جَاءَ بِهِ مُوسَى نُورًا وَهُدًى لِلنَّاسِ} (الأنعام).
خودایێ مەزن نیشانان بوو مروڤان روندكەت نە بوو چ بونەوەرێن شەبەحی:
1. {إنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ} (البقرة).
2. {هَذَا بَيَانٌ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ} (آل عمران).
3. {بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ} (النحل).
ئەف قورئانە رونكرنە بوو مروڤان نە بوو جنان و ب تنێ بوو جیهانەكێ یە ئەوژی مروڤن نە بوو دوو جیهانان یا مروڤان و جنێت شەبەحی.
فەرمودەكا قودسی ژ (صه‌حیحی موسلیم) بیروباوەرێت “جنێت شەبەحی” پویچ دكەت.
“… يَا عِبَادِي لَوْ أَنَّ أَوَّلَكُمْ وَآخِرَكُمْ، وَإِنْسَكُمْ وَجِنَّكُمْ، كَانُوا عَلَى أَتْقَى قَلْبِ رَجُلٍ وَاحِدٍ مِنْكُمْ، مَا زَادَ ذَلِكَ فِي مُلْكِي شَيْئًا. يَا عِبَادِي لَوْ أَنَّ أَوَّلَكُمْ وَآخِرَكُمْ، وَإِنْسَكُمْ وَجِنَّكُمْ، كَانُوا عَلَى أَفْجَرِ قَلْبِ رَجُلٍ وَاحِدٍ (منكم) مَا نَقَصَ ذَلِكَ مِنْ مُلْكِي شَيْئًا. يَا عِبَادِي لَوْ أَنَّ أَوَّلَكُمْ وَآخِرَكُمْ وَإِنْسَكُمْ وَجِنَّكُمْ، قَامُوا فِي صَعِيدٍ وَاحِدٍ، فَسَأَلُونِي، فَأَعْطَيْتُ كُلَّ إِنْسَانٍ مَسْأَلَتَهُ، مَا نَقَصَ ذَلِكَ مِمَّا عِنْدِي….”.
ل ڤێرێ “وَإِنْسَكُمْ وَجِنَّكُمْ… فَأَعْطَيْتُ كُلَّ إِنْسَانٍ مَسْأَلَتَهُ”.. ئه‌ف ده‌قه زۆر ڕوون و ئاشكرایە كو هه‌می “إنس” و”جن” هەر مرۆڤن.
ئەرێ جن موكەللـەفن؟
ل دویف قورئانا پیروز {وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ}. ئانكو جن ژی هاتینە دروستكرن بوو عیبادەتی، ئەرێ جن موكەلەفن ب عیبادەتی ئەرێ ئەوژی وەكی مروڤان (الناس) نڤێژا دكەن و زەكاتێ ددەن و ب روژیدبن و حەجێ دكەن و جیهادێ دكەن؟؟؟
قورئانا پیروز دبێژت:
{بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ} ئانكو: “مە ب نیشان و بەلگەیێت ئاشكەراكەر و ب كتێبان هنارتن، و مە قورئان بۆ تە ئینا خوار، دا تو بۆ مرۆڤان (للناس) ئەوا بۆ وان هاتی، ئاشكەرا بكەی، بەلكی هزرا خۆ تێدا بكەن و تێبگەهن.
{وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}. ئانكو: مە تو نەهنارتییە بۆ هندێ نەبیت، تو بۆ هەمی مرۆڤان (كَافَّةً لِلنَّاسِ) ببییە مزگینكار و هشیاركەر، بەلێ پتریا مروڤان نوزانن.
{لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ…}
ئانكو: ب سویند مە پێغەمبەرێت خۆ ب بەلگە و موعجیزەیێت ئاشكەراڤە هنارتن، و مە كتێب و ترازی و عەدل د گەل وان هنارت دا مرۆڤ عەدالەتێ بكەن د هەمی كاروبارێت خۆدا،
{شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ…}
ئانكو: هەیڤا رەمەزانێ هەیڤەكە قورئان تێدا هاتیە خوار بوو راستەرێكرنا خەلكی [هُدًى لِلنَّاسِ] و بەلگەیێن ئاشكرا بوو ڤاڤارتن و ژێكجوداكرنا (درست و نەدروست) ڤێجا هەركەسەكێ ژ وە هەیڤا رەمەزانێ دیت بلا ب روژی بیت.
{…وَأَرْسَلْنَاكَ لِلنَّاسِ رَسُولًا وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا}
ئانكو: مە،توو ب پێغەمبەرینی بوو خەلكی [لِلنَّاسِ] فرێكری و خودێ بەسە شاهدیا ڤێ چەندێ بدەت.
دڤان ئایەتاندا دیاردبیت كو قورئان كتێبەكە بوو هەمی مروڤان و بتنێ مروف موكەللـەفن ب ڤی شەریعەتی.
حەج تایبەتە ب مروڤانڤە: {يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ…} (لِلنَّاسِ).
{جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِلنَّاسِ…} ئانكو: “خودێ كەعبە كو(بیت الحرام)ە، دانایە بوو مروڤان (لِلنَّاسِ) كرە جهێ سەروبەركرنا كاروباران.
ژ بلی مروڤان هیچ بونەوەرەك دی نە موكەللـەفە.
ئەرێ رامانا ڤێ ئایەتێ چییە؟ {وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ}؟؟
بەرسڤ: پەیڤا (جن) پەیڤەكا گشتی و وەسفیە، بوو هەر تشتەكی دئێتە گوتن كو سیفەتێ بەرزەبونێ و دیارنەمانێ هەبت و ل پێشچاڤێن خەلكی ب‌كێمی دیاردبیت.
بوو نمونە دبێژنە ماری (جان) چونكی پتریا دەما خو ڤەدشێرت و دیار نامینت. هەروەسا ئەگەر كەسەكی عەقل نەما دبێژنێ (مجنون)… هەروەسا ئەو مروڤێن پتریا دەما ژ چاڤێن خەلكی دویرن دبێژنێ جن…
لەوا هەمی ئایەتێن قورئانێ دەمێ بەحسا (جن) و (إنس) پێكڤە دكەت هەردوك مروڤن و ل ڤێرێ جن ئەو مروڤن كو ب گشتی ژ چاڤێ خەلكی دویرن ب تایبەتی كەسێن دەستهلاتدار و انس خەلكێ گشتینە
بو نمونە سەحكە ڤێ ئایەتا پیروز:
{وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ ((أَكَابِرَ مُجْرِمِيهَا)) لِيَمْكُرُوا فِيهَا وَمَا يَمْكُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَمَا يَشْعُرُونَ (*) وَإِذَا جَاءَتْهُمْ آيَةٌ قَالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتَى مِثْلَ مَا أُوتِيَ رُسُلُ اللَّهِ اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ أَجْرَمُوا صَغَارٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا كَانُوا يَمْكُرُونَ (*) فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاءِ كَذَلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ (*) وَهَذَا صِرَاطُ رَبِّكَ مُسْتَقِيمًا قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ (*) لَهُمْ دَارُ السَّلَامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَهُوَ وَلِيُّهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ (*) وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا يَامَعْشَرَ ((الْجِنِّ)) قَدِ اسْتَكْثَرْتُمْ مِنَ الْإِنْسِ وَقَالَ أَوْلِيَاؤُهُمْ مِنَ الْإِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ وَبَلَغْنَا أَجَلَنَا الَّذِي أَجَّلْتَ لَنَا قَالَ النَّارُ مَثْوَاكُمْ خَالِدِينَ فِيهَا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ (*)} (الأنعام)
سەحكنێ تاوانبارێت مەزن دەستهەلاتدارێن دژی ئایینی ((أَكَابِرَ مُجْرِمِيهَا)) = ((مَعْشَرَ الْجِنِّ))
خەلكێ عامژی كو مفایەك مادی ژ وان دیتینە.= ((الإِنس))
ئەڤە د قیامەتێدا دبێژن: {رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنَا بِبَعْضٍ}.
ئانكو: هندەك ژ مە سود و مفا ژ هندەكان وەردگرت.