Бу эътиқод жуда ҳам содда ва бошланғич концепция каби кўринади. Аллоҳнинг ёлғиз эканлигини тушуниш ҳеч кимга мураккаб эмасдай туюлади, лекин бу концепция ичида биз ўйлагандан ҳам кўпроқ маъно мавжуд. «Фақат битта» деган концепциянинг асосига қарайдиган бўлсак, диннинг бутун дунёси – ушбу асосий тушунчанинг атрофида айланиб тургани кўринади. Бу эътиқод инсон ҳаётининг барча тармоқларига ўз таъсирини кўрсатади ва Аллоҳ таолодан бошқа барча нарсаларни йўққа чиқаради. Демак, Аллоҳнинг ёлғизлигига бўлган ишонч – бу барча ишончларнинг ниҳояси эмас, аксинча, у ҳақиқатнинг асосий манбаси бўлиб, ундан барча бошқа ишонч-эътиқодлар тарқалади. Шунингдек, бу барча бошқа қулликлардан озод бўлиш хабарини бериб, одамзодни, унинг Аллоҳга бўлган итоатидан бошқа барча бурчлардан халос қилади.
Бу мақола Қуръони Карим ва Исломнинг Улуғ Пайғамбари с.а.в нинг ҳадисларидан янада ойдинлаштирилади. Масалан: «Ло ҳавла вало қуввата илло биллоҳ» калимаси «Ёлғиз» деганини чуқур ва батафсил тушунишнинг янги йўлларини очиб беради. У Аллоҳдан қўрқишдан бошқа барча хавф-хатарларни йўққа чиқаради. Ушбу парчанинг иккинчи қисми Аллоҳ “якка” эканлигининг яна бир аҳамиятли жиҳатини, яъни яхшиликка эришиш йўлидаги куч-қувват фақат Аллоҳга боғлиқ эканлиги ҳамда У куч-қувватнинг барча манбаларининг Эгаси эканлигини билдиради. Демак, биринчи қисми куч-қувватнинг салбий жиҳатига боғлиқ бўлса, иккинчи қисми ижобий жиҳатга боғлиқдир.
Инсон ниятига боғлиқ фаолияти ва ҳаракатларининг барчасини айтилган икки куч ўзига қамраб олган. Инсон ниятлари билан келажакдаги иш-ҳаракатлари ҳар доим хавф ёки умид билан йўлга солиниб, назорат қилинади. Бу қонун-қоидада ўзгариш бўлмайди. Яхши ишларни қилганлар ҳам, бузуқликка берилганлар ҳам, хавф ёки умид қилиш орқали шундай ишларни амалга оширадилар. Эътиқоди бўлмаганларнинг хавфи худосизликнинг салбий жиҳатига киради ва улар ўз ҳаётларини ана шу дунёвий хавфга лойиқ равишда мослаштирадилар. Баъзан улар подшоҳлар ёки ҳукуматдагиларнинг норозилигига учрашдан қўрқадилар. Баъзан эса умумий аҳолидан ёки золимлар ва бузғунчилардан қўрқадилар. Айрим ҳолларда улар қашшоқлик ва йўқотишдан қўрқиб, ёмонлик қилишади. Демак, дунёдаги бузуқликка тўла одамларнинг қилмишларининг аксариятини мазкур хавфга боғлиқ равишда тушунтириш мумкин.
Аллоҳнинг ёлғизлигига бўлган эътиқод бундай хавфни бутунлай маҳв этади, Аллоҳдан хавсираш аҳамиятини англатади. Унинг моҳияти ҳар бир киши: «Худосизлар мендан хафа бўлмасин», – деб хавфсирамай, Аллоҳни норози қилишдан сақланишга интилишлари керак ва ўз ҳаётини ёлғиз ана шу хавфга боғлаши керак. Ижобий жиҳатдан, ана шу нарса барча инсоний фазилатлар ва фаолиятларнинг натижасига мос келади. Одам фарзанди ҳар доим бошқаларни рози қилиш истаги билан яшайди, ўзи ҳам ундан воз кеча олмайди. Дарҳақиқат, у кўпгина вазиятларда ўзига яқин бўлганлар ҳисобига бўлса ҳам, бошқаларни рози қилиш учун ҳаракат қилади.
Бу характер авжга чиққанда инсонни ўз «мен»лигига сиғинувчи қилиб қўяди. Мақсадига етиш учун ўз роҳатига боғлиқ бўлган кимнидир рози қилиш керак бўлади. Бунинг учун у қайта подшоҳлар, ҳукумат арбоблари ва шу кабиларнинг кўнглига йўл топиш учун жонсараклик билан ҳаракат қилиши керак бўлади. Бу – биз сўз юритаётган мисол қулликнинг энг ёмон кўриниши. Қулнинг умидлари ва хавфи бутунлай ўз хожаси қўлида, унинг кайфияти ва норозилигига боғлиқдир. Лекин, Худосиз одамнинг эгаси битта эмас. Унинг шахсий манфаатига оид бўлган ҳар қандай одам унга Худо каби кўринади. Агар ижтимоий, маънавий ёки сиёсий ёмонликларнинг асосий касофатини таҳлил қилиб кўрсангизлар, одамнинг одамга сиғиниши ички дунёнинг ҳаловатини бузади. Натижада бутун жамият бузила бошлайди.
Бу жиҳатдан қараганда, «Аллоҳ таолодан ўзга Худо йўқ, У якка ва ягона» деган асосий декларацияга яна бир бор кўз югуртирсангизлар, Худога боғлиқ бўлмаган бошқа нарсалар сеҳрли таёқчанинг бир силташидан тарқалгандай, бир чатнаб йўқ бўлиб кетади. Яъни, ёлғиз биргина хўжайинни танлаб олиш билан сизлар бошқаларга бўйсунган қулликдан озод бўласизлар. Бир неча «худо»га қул бўлиб юрган бошқалар каби қул бўлишингиз – аслида арзимас савдога учраганингиздир. Лекин у бу билангина якунланмайди. Бундай одамларга сиғинганлар аксарият ҳолларда ўзларига яхшилик ҳам, ёмонлик ҳам қила олмайдиган хаёлий худоларни яратиб олгандирлар. Иккинчи томондан, аксарият одамлар ўзларига ўхшаган ўлим шарбатини тотадиганларга сиғинишади. Уларнинг барчасига ўзларининг «менлиги» раҳбарлик қилади. Шундай қилиб, уларнинг ҳар бири ўзлари яратиб олган кўплаб худоларига сиғинади, уларнинг манфаатлари бир-бири билан тўқнашувга учраб, охир оқибатда бош-оломонликнинг ниҳояси бўлмаган ҳолатга бориб тақалади.
Исломдаги Худонинг «ягоналиги» деган тушунча кишида инсониятнинг бир бутунлиги ҳақида сезимни пайдо қилади ва инсонни ирқий, этник ва ранг аломатлари томонидан бўлиб турган зиддиятларнинг барчасини бекор қилади. Бу нарса Исломнинг ўзига хос хусусияти бўлган тенгликнинг халқаро тушунчасини пайдо қилади. Демак, Аллоҳ таолонинг усутунлиги жиҳатидан қаралганда, Унинг ҳузурида барча одамлар қаерда бўлмасин, қайси замонда туғилмасин, бирдайдир. Сал кейинроқ мана шу асосий нарсанинг Исломдаги барча бошқа асосий эътиқод ва назарияларга йўл очишига ўзингиз гувоҳ бўласиз. Аввал қисқача айтилгандай, Исломнинг тавҳид деган назарияси аниқ ва бир бутунлик. Бу жиҳатдан Худо қандай шаклда бўлмасин, бир нарса қўшишга зарурати йўқ. Унинг ҳеч отаси ҳам, онаси ҳам, шериги ҳам йўқ. Унинг ўғилли ёки қизли бўлишлик ақлга ҳеч тўғри келмайдиган гап.
Қуръони Карим айтганидай, Аллоҳнинг ёлғиз эканлигининг яна бир муҳим жиҳати – Унинг яратганларидаги тўла мувозанат. Мазкур мувозанатБир бойваччанинг: «“Мусулмонларнинг”: “Мушкул-қийинчилик дуо ёрдами билан ҳал бўлади” деган ақидаси уларни жуда ҳам заифлаштирувчидир», деган фикрини эшитиб ул зот алайҳис салом шундай марҳамат қилдилар:
тушунчаси Энштейнга жуда ҳам маъқул бўлган. У табиатдаги камчиликсиз мувозанатни баҳолашга мажбур бўлган. Унинг фикрига кўра, бу нарса яратувчининг ягоналигини талаб қилади. У фан олими бўлганлиги учун мувозанат ҳақидаги унинг кузатишлари моддий дунё билангина чекланган. Лекин Қуръони Карим табиатдаги уйғунликнинг барча қўлланилиш имкониятларини баён қилади. Қуръони Карим Аллоҳ таоло яратган табиатнинг ичида ҳам, Аллоҳ таоло нозил қилган Муқаддас Китобларида ҳам ҳеч қандай зиддият йўқ деб айтади; Аллоҳ таоло яратган бир тармоқ билан иккинчи тармоқ чамбарчас алоқада. Унинг бир Китоби билан бошқа Китоби тўла ҳамфикрликда.
Бундан келиб чиқадиган хулоса – Аллоҳ таолонинг сўзи билан Унинг иши бир-бири билан чамбарчас боғлиқдир. Шунингдек, табиат ва Аллоҳ таолонинг пайғамбарларига ваҳий сифатида берилган Каломи ўртасида ҳеч қандай зиддият бўлиши мумкин эмас. Бу масала «Ал-Мулк» сурасининг дастлабки беш оятида жуда ҳам гўзал тарзда ифодаланган. Шунингдек, Қуръони Каримнинг бошқа оятларида ҳам бу масала ҳар томонлама таҳлил қилинган ва изоҳланган.
Алоҳида ҳар бир шахсга келганда, Аллоҳнинг ёлғизлигига ишониш одамзотнинг ўқуви ва тарбиясида жуда ҳам катта роль ўйнайди. У одамнинг фикри билан унинг хулқ-атворида қандайдир бир тартибни талаб қилади. Шунингдек, унинг Аллоҳ билан одамлар ўртасидаги муносабатда ҳам қандайдир бир барқарорликни хоҳлайди. Демак, бу нарса табиатни бирлашган бир маҳкам занжирга ўхшатади. Битта ва Ягона Худонинг номидан жамиятдаги бир гуруҳни бошқа бир гуруҳга қарши гиж-гижлайдиган диний одамларнинг қилган ишларига эътиборимизни қаратсак, буни яхшироқ тушуниб олиш мумкин. Аллоҳ таолонинг ягоналик тамойили шу каби ишларга мос келмайди. Шунинг учун Аллоҳ таоло билан Унинг махлуқлари муносабатини ажратиб юборишга ва Аллоҳ таолонинг махлуқларини бир-биридан бўлишга йўл бермайди.