ڕاڤەكاران ڕاجیاییان هەیە دەربارەی عەرشی خوایی، هەندێكیان وادەبینن كە عەرشێكی ماددی و دروستكراوە، هەندێك دەڵێن: نازانین حەقیقەتەكەی چیە، ئەوەندەمان بەسە تەنھا باوەڕی پێ بكەین. (روح المعاني)
هەڵبەت گەورەمان ئیمامی مەهدی و مەسیحی بەڵێندراو (علیه السلام) باسێكی تێروتەسەل و وردی نووسیوە دەربارەی عەرش، وە فەرموویەتی لەڕاستیدا عەرش ناوێكە بۆ سیفەتە تەنزیهیە خواییەكان (واتە ئەو سیفەتانەی كە تەنھا تایبەتە بە خواوە سبحانه وتعالی)، كە بریتین لە سیفەتگەلێكی ئەزەلی و ئەبەدی و ناگۆڕێن، وە ئاشكرا دەبن لەڕێگەی سیفتە تەشبیهیەكانی خواوە (واتە ئەو سیفەتانەی كە تاڕادەیەك نموونە و ڕەنگدانەوەیان هەیە لە ڕەوشتی مرۆڤدا)، ئەم سیفەتانەی كۆتایی پێیان دەوترێت هەڵگرانی عەرش، بەبەڵگەی فەرمایشتی خوای گەورە {وَيَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمَانِيَةٌ} (الحاقة: 18). واتە لەڕۆژی قیامەتدا هەشت پایە عەرشی خوایی هەڵدەگرن. واتە سیفەتە تەنزیهیەكانی خوا لەوكاتەدا دەدرەوشێنەوە لەڕێگەی هەشت سیفەتی تەشبیهییەوە هەروەك چۆن ئێستا لەدنیادا لەڕێگەی چوار سیفەتەوە دەدرەوشێنەوە، وە ئەم چوارە بریتین لە: رب العالمین، الرحمن، الرحیم، مالك یوم الدین. (ینبوع المعرفة، الخزائن الروحانیة ج23 ص98 بۆ227)
وە بەو پێیەی كە سیفەتە خواییەكان بەهۆی فریشتەكانەوە ئاشكرا دەبن بۆمان بۆیە ڕاناوی {هُمْ} بەكارهاتووە لەباتی {ها}، وە فەرموویەتی {فَوْقَهُمْ}. هەروەك چۆن پاشاكان گوزارشت لە شكۆ و گەورەیی خۆیان دەكەن بە دانیشتن لەسەر عەرش، بەهەمان شێوە خوای گەورەیش گەورەیی و شكۆ ڕاستەقینەكەی دەدرەوشێتەوە لەوەدا كە خاوەنی عەرشە، واتە بەوەی وەسفكراوە (عز وجل) بە سیفەتە تەنزیهیەكان كە دروستكراوان هەرگیز بە بچوكترین ئەندازە بەشدار نابن لەگەڵیدا و هاوشێوەی نابن لەو سیفەتانەدا.
هەندێ پێیانوایە عەرش شتێكی ماددی دروستكراوە، ئەمەش بەهۆی تێگەیشتی هەڵەیان بۆ كۆمەڵێك ئایەتی قورئانی پیرۆز، وەك فەرمایشتی خوای گەورە {الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ} (غافر: 8)، بەڵگەكەیان ئەوەیە مادام عەرش هەڵگیراوە ئەوا دەبێت شتێكی دروستكراو بێت.
لەڕاستیدا بەڵگەهێنانەوەكەیان ناساغە؛ چونكە وشەی “الحمل، هەڵگرتن” هەمیشە مەبەست پێی هەڵگرتنی شتی ماددی نیە، بەڵكو بەكاریش دێت بۆ خستنەڕووی حەقیقەتی شت، وەك ئەم فەرمایشتەی خو (جل جلاله) كە دەفەرموێت: {إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا} (الأحزاب: 73)
لێرەدا مەبەست لە ئەمانەت شەریعەتە، وە فەرمایشتی خوای گەورە {ظَلُومًا جَهُولًا} مانای ئەوەیە زۆر ستەم لە خۆی دەكات و گوێنادات بە سەرەنجامەكان. وە هەڵگرتنی ئەمانەت واتە كاركردن بە شەریعەت، بۆ ئەوەی بەمە جوانی و چاكیەكانی دەربخات بۆ خەڵكی. بەهەمان شێوە هەڵگرتنی عەرش لێرەدا واتە خستنەڕووی حەقیقەتی عەرش. ئەمەش چونكە لەتوانای مرۆڤدا نیە پەی ببات بە سیفەتە تەنزیهیەكانی خوا، مەگەر بەهۆی سیفەتە تەشبیهیەكانەوە. بەم شێوەیە ئەمانەی كۆتایی دەبن بە هەڵگرانی ئەوانەی سەرەتا و یارمەتی دەدەن بۆ پەیبردن پێیان. بۆ نموونە ئێمە دەزانین خوا (سبحانه وتعالی) كۆكەرەوەی هەموو جوانی و چاكیەكانە، بەڵام ئەم زانیاری و پەیبردنەمان بۆ پەیدا نەبووە مەگەر لەڕێگەی ئەو سیفەتانەیەوە كە پەیوەندییان بە مرۆڤەوە هەیە.. وەك ئەوەی خوا (عز وجل) پەروەردگارە، ڕەحمانە، ڕەحیمە، خاوەنی ڕۆژی پاداشت و سزایە، بۆیە هەموویان سیفەتی خوایین بەڵام سیفەتی هاوشێوەن، بەجۆرێك مرۆڤیش وەسف دەكرێت بە كۆمەڵێك ڕەوشتی هاوشێوەی ئەو سیفەتانە ئەگەرچی لە بازنەیەكی زۆر سنورداردایە، هەروەك درەوشانەوەی ئەم سیفەتە تەشبیهیانەی خوا كاتی دەبن؛ چونكە سیفەتگەلێكن خوا بەهۆیانەوە دەدرەوشێتەوە بۆ دروستكراوی فانی. لەگەڵ ئەوەدا ئەگەر ئەم سیفەتانە نەبوایە ئەوە لەڕاستیدا بۆمان نەدەڕەخسا هیچ تێگەیشتن و پەیبردنێكمان هەبێت، ئەگەرچی زۆر كزیش بوایە، بەوەی خوا (سبحانه وتعالی) كۆكەرەوەی سیفەتە تەواو جوان و چاكەكانە.
ئایەتێكی تر هەیە هەندێ كەس وەك بەڵگە دەیهێننەوە لەسەر ئەو قسەیەی خۆیان كە عەرش دروستكراوێكی ماددیە، ئایەتەكەش بریتیە لە فەرمایشتی خوا (سبحانه وتعالی) {قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَرَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ * سَيَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَفَلَا تَتَّقُونَ} (المؤمنون: 88) دەڵێن: رَبُّ الْعَرْشِ واتە بەدیهێنەری عەرش، كەواتە عەرش دروستكراوێكی ماددیە.
با بزانین كە پەروەردگاری عەرش تەنها مانای بەدیهێنەری عەرش ناگەیەنێت، بەڵكو مانای خاوەنیشی دەگەیەنێت، وەك دەڵێن: رب المال واتە خاوەنی ماڵ. بۆیە رب العرش واتە خاوەنی عەرش.
كەواتە دەستەواژەی {وَرَبُّ الْعَرْشِ} مانای ئەوەیە كە خوا (سبحانه وتعالی) كۆمەڵێك سیفەتی تەنزیهی هەیە هەروەك چۆن كۆمەڵێك سیفەتی تەشبیهی هەیە، دیارە ئاماژەی كردووە بۆ سیفەتە تەشبیهیەكان بە باسكردنی دروستكردنی ئاسمانەكان و زەوی، هەروەك ئاماژەی كردووە بۆ سیفەتە تەنزیهیەكان بە بەرێك ڕاوەستانی لەسەر عەرش.
بەڵام بۆچی “رَبُّ الْعَرْشِ” بەكارهاتووە لەجیاتی “ذو العرش” یان خاوەنی عەرش؟ با بزانین لەمەشدا حیكمەت هەیە. بەجۆرێك هەندێ فەیلەسووفی نەزان پێیان وایە خوا (سبحانه وتعالی) تەنھا هۆكاری هۆكاركانە، وە سیفەتەكانی بە شێوەی ناچاری و لەخۆوە دەردەكەون، بەبێ هیچ ویستێك لەلایەن خۆیەوە (عز وجل). خوای گەورەش (سبحانه وتعالی) بەرپەرچی ئەو كەسانە دەداتەوە بەوەی سیفەتەكانی (واتە عەرشەكەی) داوەتەپاڵ سیفەتی “الرب” كە بوونی دەسەڵات و هەڵسوكەوتكردنی ئازادانە دەگەیەنێت بۆئەوەی ڕوونی بكاتەوە كە سیفەتەكانی هەرگیز بەناچاری دەرناكەون، بەڵكو هەرچۆن ویستی ڕەها و پڕ لە حیكمەتی خۆی بیەوێت دەدرەوشێنەوە. لەڕاستیدا ئەم شێوازە قورئانیە بۆ هەڵوەشاندنەوەی ڕەخنەیەكی ترسناك هاتووە، وە بۆ خستنەڕووی تیۆری ئیسلامی لەم بارەیەوە.
ئایەتی سێیەم كە بەڵگەی پێ دەهێننەوە لەسەر ئەوەی عەرش دروستكراوێكی ماددیە ئەم فەرمایشتەی خوای گەورەیە: {وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ} (هود: 8). دەڵێن: بەوپێیەی عەرش لەسەر ئاوی ماددییە ئەوا دەبێت عەرشێكی ماددی و دروستكراوبێت. لەڕاستیدا لێرەدا ئاو ئاوی ماددی نیە، بەجۆرێك پێش دروستكردنی ئاسمانەكان و زەوی ئاو بوونی نەبووە، بەڵكو بەشێكە لێیان و دوای ئەوان دروست بووە. ئەگەر بڵێن دوای دروستبوونی ئاسمانەكان زەوی عەرش بەشێوەیەكی ماددی دانراوە لەسەر ئاوی ماددی، ئەوا ئەمەش هەرگیز ڕاست نیە چونكە ئێمە هیچ عەرشێك نابینین لەسەر ئاو بەڵكو هیچ ئاسەوار و نیشانەیەك بۆ ئەوە بەدی ناكەین. بێگومان خوا (سبحانه وتعالی) دانایە و قسەی دانا بێ حیكمەت نیە. دەی چ سوود و حیكمەتێك هەیە لە باسكردنی شتێك هیچ پەیوەندییەكی بە ئێمەوە نەبێت، و ئێمەش هیچ پەیوەندییەكمان نەبێت پێوەی. بۆیە ئەم جۆرە بەناو عەرشە گەورەیی خوامان بۆ ئاشكرا ناكات؛ چونكە خوا (سبحانه وتعالی) وایلێكردووین نەتوانین پەی بە حەقیقەتەكەی ببەین. كەواتە لێرەدا نە ئاو ئاوی ماددیە نە عەرش عەرشی ماددیە. بەڵكو لەڕاستیدا لە زمانی وەحی و ئاییندا گوزارشت لە كەلامی خوا (سبحانه وتعالی) دەكرێت بە ئاو. كەواتە ئایەتەكە مانای ئەوەیە كە عەرشی خوایی دانراوە لەسەر كەلامی خوایی، بەو مانایە مەزنێتی خوایی گەورەتر و بڵندترە لەوەی عەقڵی مرۆیی پەی ببات پێی، بەڵام تا ئاستێك دەتوانێت پەی ببات پێی كاتێك سیفەتە تەنزیهیەكانی خوا- لەڕێگەی كەلام و وەحیەكەیەوە- مۆركی هاوشێوەیی و لێكچوون وەردەگرێت. لەبەرئەوە بەدوایدا ئەم فەرمایشتەی خوای گەورە هاتووە: {لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ}. وە پەیوەندی لەنێوان وەحی و سیفەتە تەشبیهیەكانی خوا لەگەڵ كردەوەكانی مرۆڤدا ڕوون و ئاشكرایە، بەڵام كێ هەیە بتوانێت بڵێت عەرشێكی ماددی و نادیار كە دانرابێت لەسەر ئاوێكی ماددی هیچ ڕۆڵێكی هەیە لەوەی كردەوەكانمان چاك بێت یان خراپ، یان بڵێت ئەم جۆرە ڕاگەیاندنە هیچ سوودێكی دەبێت بۆمان.
پاشان ئەوە قسەیەكە عەقڵ و لۆژیكی ساغیش ڕەتی دەكەنەوە، بەجۆرێك تەواو پێچەوانەی عەقڵە كە خوای گەورە پاش ئەوەی ئاسمانەكان و زەوی بەدیهێنا پێویستی بەعەرشێكی ماددی بووە! نەخێر، بەڵكو ئەو خوایەی كە لە ئەزەلەوە توانای هەبووە گەردوون بەڕێوە ببات بەبێ عەرشێكی ماددی دەتوانێت لە داهاتووشدا بەڕێوەی ببات بەبێ ئەوەی هیچ پێویستی بە عەرشی ماددی هەبێت.
ئەگەر بڵێن خوای گەورە چووەتەسەر ئەم عەرشە ماددیەی بۆ دەرخستنی شكۆ و گەورەیی خۆی ئەوا دەڵێین: تەنھا ئەو كاتە ئەم ئامانجە بەدی دێت كە شتێك هەبێت مرۆڤ بتوانێت بیبینێت، وە مادام بەناو عەرشەكە نادیار و نەبینراوە، وە هیچ شوێنەوار و نیشانەیەكی نابینرێت، ئیتر چۆن ئامانجە داواكراوەكە دێتەدی؟
ئەم فەرمایشتەی خوای گەورە {لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ} (المؤمنون: 117) دەیسەلمێنێت كە لێرەدا عەرش واتە سیفەتە تەنزیهییەكانی خوا بەجۆرێك لە ئایەتەكەوە دەردەكەوێت كە عەرشی كەریم پەیوەندی تایبەتی هەیە بەو شتەوە كە تەوحیدی خوای كردگار ساغدەكاتەوە. وە شتێكی بەڵگە نەویستە بەڵگەی ڕاستەقینە و زیندوو لەسەر تەوحید كردگار تەنھا لە سیفەتە تەنزیهیەكانیدا خۆی دەنوێنێت، ئەمەش چونكە سیفەتە تەشبیهیەكانی خوا دروستكراوانیش تێیاندا بەشداری دەكەن لەگەڵیدا و هاوشێوەی دەبن ئەگەرچی تا ڕادەیەكیش بێت، لەبەرئەوە دەبینین كەسانی كاڵفام زۆر ئازار دەچێژن لە تێگەیشتنی پرسی تەوحیدی خوای گەورەدا.
تەفسیری گەورە، بەرگی سێ، سوورەتی یونس