‌

﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ﴾

وتەی ڕاشکاو دەربارەی دەرکەوتنی مەهدی و مەسیح

بە پێنووسی:

نەزیر ئەحمەد موبەششیری سیاڵكۆتی

موبەششیری ئیسلامی ئەحمەدی

و ئەمیری پێشووی كۆمەڵی ئەحمەدی لە گانا

(ئەفریقای خۆرئاوا)

……….

پێڕست

پێشەكی كتێبەكە

توێژینەوەی یەكەم: مردنی مەسیحی كوڕی مەریەم (عليه السلام)

توێژینەوەی دووەم: وەڵامدانەوەی ئەو پاساوانەی كە هەندێ كەس وەك بەڵگە دەیانهێننەوە لەسەر ژیانی مەسیحی كوڕی مەریەم (عليه السلام)

توێژینەوەی سێيەم: بۆچی لە فەرموودەكاندا مەسیحی بەڵێندراو ناونراوە “كوڕی مەریەم”

توێژینەوەی چوارەم: مەسیحی بەڵێندراو و مەهدی پەیماندراو پیاوێكە لە ڕۆڵەكانی نەتەوەی فارس

توێژینەوەی پێنجەم: نیشانەكانی دەركەوتنی مەسیحی بەڵێندراو و مەهدی پەیماندراو

نیشانەی یەكەم: شكاندنی خاچ 

پرسی جیهاد

بەشەكانی جیهاد

چ كاتێك جیهادكردن بە شمشێر پێویست دەبێت

ڕێبازی مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) دەربارەی جیهادكردن بە شمشێر

نیشانەی دووەم: هەڵگرتنی سەرانە

نیشانەی سێيەم: كوشتنی بەراز

نیشانەی چوارەم: بەلێشاو ماڵ دەبەخشێتەوە هەتاكو كەس نایەوێت

نیشانەی پێنجەم: لەناوچوونی ئایینەكان

نیشانەی شەشەم: دەرچوونی ئاگرەكە

نیشانەی حەوتەم: ئاگرێك لە زەوی حیجاز

نیشانەی هەشتەم: هەڵهاتنی خۆر لە خۆرئاواوە

نیشانەی نۆيەم: دووكەڵ (الدخان)

نیشانەی دەيەم: دەرچوونی دەعبای زەوی

نیشانەی یانزەيەم: لەنێوان دوو بەرگی زەرددا

نیشانەی دوانزەيەم: وازهێنان لە وشتری تازە ساڵ

نیشانەی سیانزەيەم: نەمانی ڕق و كینە

نیشانەی چواردەيەم: كوشتنی دەججال

لێكۆڵینەوە لە وشەی دەججال

ئەو فەرموودانەی كە پەیوەستن بە دەججالەوە

وەرگرتنی مانای ڕواڵەتی ئەو فەرموودانەی كه پەیوەستن به دەججالەوە

خەونەكەی تەمیمی داری

دەججالی تەمیمی داری و ئیبن صەییاد هیچیان زیندوونین

سەرنجدانێكی تێروتەسەل له نیشانەكانی دەججال

نیشانەی یەكەم: یەكچاو (چاوكوێر)

نیشانەی دووەم: ك. ف. ر

نیشانەی سێيەم: بەهەشت و دۆزەخی لەگەڵدایە

نیشانەی چوارەم: باراندنی باران

نیشانەی پێنجەم: زیندووكردنەوەی مردوو

نیشانەی شەشەم: مانەوەی دەججال لەزەویدا

نیشانەی حەوتەم: درێژی و كورتی ڕۆژەكانی دەججال

نیشانەی هەشتەم: گوێدرێژەكەی دەججال

سەرنجێكی تر لە دەججال لە ڕوانگەی زانستی لێكدانەوەی خەونەوە

جۆری ئاژاوەی دەججال

ئایا دەججال یەك كەسە؟

نیشانەی پانزەيەم: دەرچوونی یەئجووج و مەئجووج

نیشانەی شانزەيەم: مانگگيـران و خۆرگیـران

نیشانەی حەڤدەيەم: ڕەوانەكردنی مەسیح و دابەزینی لای منارە سپیەكەی ڕۆژهەڵاتی دیمەشق

توێژینەوەی شەشەم: دەربارەی نەپچڕانی وەحی

توێژینەوەی حەوتەم: هاتنی مەسیحی بەڵێندراو وەك پێغەمبەرێك لە ئوممەتی موحەممەدیدا

فەرموودەكانی پچڕانی پێغەمبەرایەتی

تەفسیری خاتەمی پێغەمبەران و “دوای من پێغەمبەر نیە” لەڕوانگەی وتەی زانایانی پێشینەوە

سەلماندنی مانەوەی پێغەمبەرایەتی لە قورئانی پیرۆزدا

سەلماندنی مانەوەی پێغەمبەرایەتی لە فەرموودەكانەوە

توێژینەوەی هەشتەم: بەڵگەكانی ڕاستگۆیی ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام)

مەرجەكانی بەیعەتدان بۆ چوونەناو كۆمەڵی ئیسلامی ئەحمەدی

……….

بەناوی خوای بەخشندەی میهرەبان

پێشەكی كتێبەكە

سوپاس بۆ ئەو خوایەی كە شایستەی ستايشه و خاوەنی چاكەكانە، وە درود و سڵاو لەسەر خاوەنی مەقامی مەحموود، گەورەی مرۆڤایەتی و خاتەمی پێغەمبەران، پێغەمبەر و پێشەوامان موحەممەدی هەڵبژاردە و ماڵبات و هاوەڵان و خێزانەكانی و خەلیفەكەی ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو، وە درود لەسەر هەموو ئەو كەسانەی باوەڕیان هێناوە و دەستیانگرتووە بە ئيسلامەوە و پارێزكارن و ڕێگای ئاشتییان گرتووە و لە ڕێگای ڕاست لایاننەداوە، وە درود لەسەر هەموو بەندە چاكەكارەكانی خوا.

هەستم بەوە كرد كە زۆر پێویستە كتێبێك هەبێت ئەو بابەتانە لەخۆبگرێت كە پەیوەستن بە دەركەوتنی ئیمامی مەهدی و مەسیحەوە (عليه السلام)، بۆیە هەوڵێكی هەژارانەم دا و ئەم كتێبەم نووسی و ناومنا: (وتەی ڕاشكاو دەربارەی دەركەوتنی مەهدی و مەسیح).

وە دابەشم كردووە بۆ هەشت توێژینەوە. هەڵبەت من ناتوانم هیچ شتێك بنووسم بە بێ ئەوەی یارمەتی وەربگرم لە كتێبەكانی مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) و ئەوەی كە زانا بەڕێزەكانی كۆمەڵی ئەحمەدی نووسیویانە لەم بارەيەوە. بۆیە منیش بەپێی توانای خۆم، یارمەتیم وەرگرت لە نووسین و وتەكانی ئەوان و ڕێبازی ئەوانم گرتەبەر و پەیڕەوی بەرنامەكەی ئەوانم كرد كە لە قورئانی پیرۆز و فەرموودە ڕاستەكانەوە هەڵقوڵاوە، وە داواكارم لە خوا بیكات بە مایەی سوود و كەڵك بۆ ئەو كەسانەی كە بەشوێن ڕاستیدا دەگەڕێن، وە بیكاتە ڕێپیشاندەر بۆ ئەو كەسانەی داوای هیدایەت دەكەن. وآخر دعوانا أن الحمد للە رب العالمین.

نەزیر ئەحمەد سيالكۆتی

بانگخوازی ئیسلامی و ئەمیری كۆمەڵی ئەحمەدی لە گانا

(ئەفریقای خۆرئاوا) ساڵت باند: گانا

شەعبانی ساڵی 1380ك/ شوباتی ساڵی 1961ز

……….

بەناوی خوای بەخشندەی میهرەبان

سوپاس بۆ خوای گەورە و درود بۆ سەر گیانی پێغەمبەرە بەڕێزەكەی

توێژینەوەی یەكەم: مردنی مەسیحی كوڕی مەریەم (عليه السلام)

بابەتی مردنی مەسیح عیسای كوڕی مەریەم (عليه السلام) بابەتێكی بنچینەییە لەنێوان ئێمە _كۆمەڵی ئیسلامی ئەحمەدی_ و ئەو موسوڵمانانەی كە باوەڕیان بە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) نیە. ئێمە باوەڕمان وایە مەسيحيش وەكو پێغەمبەرەكانی تر مردووە، وە خوا لە قورئانی پیرۆزدا زیاتر لە پێغەمبەرانی تر بە ئاشكرا مردنی مەسیحی ڕاگەیاندووە؛ چونكە خوای گەورە دەیزانی ژمارەیەكی زۆر لە موسوڵمانان لە كاتێك لەكاتەكاندا بانگەشەی ژیانی مەسیح (عليه السلام) دەكەن و داكۆكی لە مەسيحيەكان دەكەن لەو باوەڕەیاندا كە گوایە مەسیح خوایە و وەكو هەموو پێغەمبەرانی تر مرۆڤ نیە. ئەوەتا ئێمە لێرەدا كۆمەڵێك ئایەت باس دەكەین لە قورئانی پیرۆزدا كە بەڵگەن لەسەر مردنی مەسیح بۆ ئەوەی كەسانی ژیر سەرنج بدەن و ڕاستی ئاشكرا بناسن.

ئایەتی یەكەم:

﴿وَكُنتُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا ما دُمْتُ فِيهِمْ فَلَما تَوَفيْتَنِي كُنتَ أَنتَ الرقِيبَ عَلَيْهِمْ وَأَنتَ عَلَى كُل شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾^([1])

ئەم ئایەتە بە شێوەیەكی ڕۆشن بەڵگەیە لەسەر مردنی مەسیحی كوڕی مەریەم (عليه السلام). چونكە ئەگەر دانماننا بەوەدا، وەك هەندێ لە ڕاڤەكاران دەڵێن، ئەو پرسیارەی لەسەرەتای ئایەتەكەی سەرەوەدا كراوە ﴿وَإِذْ قَالَ اللَّهُ يَاعِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَأَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَأُمِّيَ إِلَهَيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ﴾؟^([2]) لەڕۆژی قیامەتدایە بە بەڵگەی ئەم فەرمایشتەی خوای گەورە لەپاش ئەم ئایەتە كە دەفەرموێت: ﴿هَذَا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ﴾^([3])، وە بە بەڵگەی وتەی مەسیح (عليه السلام): ﴿إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ﴾^([4]) ئەوا بێگومان عیسا (عليه السلام) لە وەڵامی خوای گەورەدا دەڵێت خۆی چاودێر و شاهید بووە بەسەر گەلەكەیەوە، وە لەگەلەكەی جیانەبووەتەوە مەگەر بەمردن بە بەڵگەی ئەم وتەیەی خۆی: ﴿وَكُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا مَا دُمْتُ فِيهِمْ﴾، وە تەنھا بە مردن لێیان جیابووەتەوە وەك خۆی دەفەرموێت: ﴿فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ﴾ وە مەسیح پاش ئەوەی لە مەسيحييەكان جیابووەتەوە هەرگیز نەیزانیوە ئەوان كافر و گومڕا بوون و ئەویان كردووە بە خوای خۆیان، دیارە ئەگەر گەڕانەوەی ئەو لە ئاسمانەوە بۆ سەر زەوی كارێكی گونجاو بێت ئەوا ئەو كاتە دەزانێت كە ئەوان كافر و گومڕا بوون و ئەویان كردووە بە خوا. وە ئاشكرایە مەسيحييەكان پێش دابەزینی قورئانی پیرۆز مەسیحیان كردووە بە خوای خۆیان وەك خوای گەورە لەم ئایەتەدا ئاماژەی پێ كردووە: ﴿لَقَدْ كَفَرَ الذِينَ قَالُواْ إِن اللهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ﴾^([5]) وە هەتا ئێستایش ئەو بەخوای خۆیان دەزانن. وە كۆدەنگی هەیە لەسەر ئەوەی مەسيح بەتایبەتی دێت بۆ پووچكردنەوەی ئایینی مەسيحيەكان، ئیتر چۆن وەڵامەكەی ڕاست دەردەچێت كە گوایە هیچ شتێك دەربارەی كاروباریان نازانێت، بێگومان ئایەتی ناوبراو بەڵگەیەكی ئاشكرایە لەسەر مردنی مەسیح، وە پێغەمبەریش (ﷺ) ئەم ئایەتەی كردووە بە بەڵگە لە فەرموودەكەی خۆی كە لە بوخاریدا هاتووە، وە مەبەستی لە وشەی (التوفّي) كە لە ئایەتەكەدا هاتووە تەنها مردن بووە هەروەك لە فەرموودەكەی ئیبن عەبباسدا هاتووە: “وتی پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەفەرموێت… پیاوانێك لە هاوەڵانی من دەهێنن بەرەو لای چەپ و ڕاست كێشیان دەكەن، منیش بەسەرسامیەوە دەڵێم هاوەڵەكانم؟ دەوترێت: ئەوانە لەو كاتەوە تۆ لێیان جیابوویتەوە پاشگەزبوونەوە لە ئايینەكەیان. منیش دەڵێم وەك چۆن بەندەی پیاوچاك عیسای كوڕی مەریەم گوتی: “تا لەناویاندا بووم شایەت بووم بەسەریانەوە و ئاگاداریان بووم، كاتێكیش كە تۆ منت مراند خۆت چاودێر بووی بەسەریانەوە، وە تۆ ئاگاداری بەسەر هەموو شتێكدا. هەتا فەرمایشتی خوای گەورە: بەدەسەڵاتی كارزان.” لە قەبیصەوە دەڵێت: ئەوانە هەڵگەڕاوەكانن كە لە سەردەمی ئەبوبەكردا هەڵگەڕانەوە و ئەبوبەكریش (رضي الله عنه) جەنگی لەگەڵدا كردن.”^([6])

هەروەك لەناو هاوەڵەكاندا دوای كۆچی دوایی پێغەمبەر (ﷺ) هەڵگەڕانەوە لە ئایین ڕوویدا بەهەمان شێوە هەڵگەڕانەوە لەناو مەسيحييەكانیشدا دوای كۆچی دوایی عیسا (عليه السلام) ڕوویدا. ئەگەر دانمان نا بەوەدا كە مەسیح (عليه السلام) زیندووە لە ئاسماندا بەجەستە ماددیەكەیەوە و پاشان دێتەخوارەوە و بەچاوی خۆی دەبینێت كە مەسيحييەكان كردوویانە بە خوا؛ ئەوا گومانی تێدا نیە ئەو وەڵامەی مەسیح (عليه السلام) كە لە ئایەتەكەدا باسكراوە لە ڕۆژی قیامەتدا درۆ دەردەچێت و پێچەوانەی ڕاستی دەبێت. وە ناكرێت پێغەمبەرێك لە پێغەمبەران لەڕۆژی قیامەتدا درۆ بكات لەبەرامبەر خوای گەورەدا.

ئایەتی دووەم:

﴿إِذْ قَالَ اللهُ يَا عِيسَى إِني مُتَوَفيكَ وَرَافِعُكَ إِلَي وَمُطَهرُكَ مِنَ الذِينَ كَفَرُواْ وَجَاعِلُ الذِينَ اتبَعُوكَ فَوْقَ الذِينَ كَفَرُواْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾^([7])

ئەگەر وشەی (التوفّي) لە بابی (التَّفَعُّل) بوو، وە (المتوفّي) واتە بكەرەكە بریتی بوو لە خوا یان یەكێك لە فریشتەكانی، وە المتوفّی (المفعول بە) واتە بەركارەكە یەكێك بوو لەوانەی ڕۆحیان هەیە، وە بەڵگەیەك نەبوو كە لای بدات لەو مانایەی بۆی دانراوە _ بۆ نموونە وەك خەوتن یان شەو_ ئەوا (التوفّي) تەنها مانای مردن و گیانكێشان دەگەیەنێت. وە لە قورئانی پیرۆز و فەرموودەكان و زمانی عەرەبی و دیوانی شاعیرەكان و كتێبی ئەدیبە هەڵكەوتووەكانی عەرەبدا تەنها یەك نموونەش نیە كە مانای جگە لە مردن بگەیەنێت لەم جۆرە پێكهاتەیە. لەم بارەيەوە هەندێ نموونە بەسە لە فەرهەنگەكان و قورئانی پیرۆزدا.

توفّى الله فلانًا. واتە خوا گیانی كێشا.^([8])

توفاه الله أي قبض روحه. واتە خوا گیانی كێشا.^([9])

توفاه الله: إذا قبض نفسه. ئەگەر گیانی كێشا.^([10])

توفاه الله أماته. مراندی. توفي فلان: قبضت روحه ومات. گیانی كێشرا و مرد.^([11])

خوای پەروەردگار دەفەرموێت:

﴿وَالذِينَ يُتَوَفوْنَ مِنكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا﴾^([12])

﴿وَتَوَفَّنَا مَعَ الأبْرَارِ﴾^([13])

﴿تَوَفّنِي مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصالِحِينَ﴾^([14])

لە فەرموودەكاندا هاتووە:

لە عائیشەوە (رضي الله عنها) گوتوویەتی: پێغەمبەر (ﷺ) لەماڵەكەی مندا مرد.^([15])

“كاتێك پێغەمبەری خوا كۆچی دوایی كرد و لەماڵەكەی ئەودا ئەسپەردە كرا.^([16])

“پەروەردگارا هەر یەكێك لە ئێمە دەمرێنیت لەسەر ئیمان بمانمرێنە.”^([17])

وە لە صەحیحی بوخاریدا هاتووە “ئیبن عەبباس دەڵێت ﴿مُتَوَفِّيكَ﴾ واتە دەتمرێنم.^([18])

لەو نموونانەی پێشەوەدا وشەی (التوفّي) تەنها بەمانای گیانكێشان بەكارهاتووە، وە ئەم وشەیە هەرگیـز بەمانای بەرزكردنەوەی جەستەی ماددی بۆ ئاسمان بەكارنەهاتووە.

بەڵام قسەی هەندێ كەس كە گوایە پیتی (واو) لەم ئایەتەدا بۆ ڕیزبەندی نیە و دەستەواژەی ﴿وَرَافِعُكَ﴾ پێشخراوە و دەستەواژەی ﴿مُتَوَفِّيكَ﴾ دواخراوە؛ ئەمە قسەیەكی پووچە و بريتیە لە دەستكاریكردنی وشەكانی خوا، وەكو جوولەكە كە دەستكاری وتەكانى خوایان دەكرد و جێگۆڕكێیان بە وشەكانی دەكرد، كێ هەیە بوێرێت و زاتی ئەوە بكات ئایەتێك پاشوپێش بخات و ئەو ڕیزبەندی و ڕێكوپێكیە تێكبدات كە خوا دایناوە لە كاتێكدا خوای گەورە خۆی قورئانی ڕێكخستووە وەك دەفەرموێت: ﴿وَلَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾^([19])

زانای پایەبەرز ئەبولقاسم ڕاغیبی ئەسفەهانی لە مانای ئەم ئایەتادا دەڵێت: وتەی خوای گەورە: ﴿وَلَقَدْ وَصَّلْنَا لَهُمُ الْقَوْلَ﴾ واتە بەزۆری ئەم وتارەمان بۆ ناردن كە هەمووی بەیەكەوە گرێدرابوون.^([20])

لە فەرموودەدا هاتووە: پێغەمبەر (ﷺ) لە هەردوو ڕكاتەكەدا ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ و ﴿قُلْ يَاأَيُّهَا الْكَافِرُونَ﴾ی خوێند پاشان گەڕایەوە بۆ ڕوكن و دەستی لێدا پاشان لە دەرگاكەوە دەرچوو بەرەو سەفا، كاتێك نزیك بوویەوە لە سەفا ئەم ئایەتەی خوێندەوە: ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ﴾… فەرمووی: “دەستپێدەكەم بەوەی كە خوا دەستیپێكردووە.” ئینجا چووە سەر سەفا.^([21]) وە لە جامعی (الترمذي) دا هاتووە: دەستپێدەكەین بەوەی كە خوا دەستیپێكردووە.^([22])

ببینن چۆن پێغەمبەر (ﷺ) پێچەوانەی ريزبەندی خوای گەورە نەجووڵاوەتەوە، كەواتە ڕەوا نیە بۆ هيچ ڕاڤەكارێك یان كەسێكی تر ئەم ڕیزبەندیە تێكبدات، بێگومان ڕیزبەندی خوا شایستەتر و لەپێشترە بۆ پەیڕەوكردن.

بەڵام وشەی (الرفع) لە ئایەتی ﴿وَرَافِعُكَ إِلَي﴾ و ﴿بَل رفَعَهُ اللهُ إِلَيْهِ﴾ دا ماناكەی بریتی نیە لە سەركەوتنی مەسیح بە جەستە ماددیەكەیەوە بۆ ئاسمان بەزیندوویی؛ چونكە خەڵكی بانگەشەى سێ شت دەكەن لە كتێبی خوای گەورەدا بوونیان نیە كە بریتین لە: ژیان و ئاسمان و جەستە. ئیتر چۆن بانگەشەكەیان دەچەسپێت؟ دیارە بەرزبوونەوە (الرفع) لێرەدا بریتیە لە بڵندی پلەوپایە و ڕێزلێنان و نزیكبوونەوەی ڕۆحی لە خوای گەورە نەك جەستەیی؛ چونكە خوای گەورە لە شوێنێكدا نیە تاكو جەستەی ماددی بەرزببێتەوە بۆ لای. بەڵكو خوای گەورە لە زەویدا بوونی هەیە هەروەك چۆن لە ئاسمان و غەیری ئاسمانیشدا بوونی هەیە وەك دەفەرموێت: ﴿وَهُوَ اللهُ فِي السمَاوَاتِ وَفِي الأَرْضِ﴾^([23]) كەواتە خودا جێگە و لای نیە، وە ئەگەر خودا بەرزكەرەوە بێت و مرۆڤیش بەرزكراوە بێت ئەوا مانای بەرزكردنەوە جگە لەو مانایەی باسمان كرد هیچ مانایەكی تر نابەخشێت هەروەك لە كتێبی (النهایة)ی إبن الأثیر دا هاتووە: “یەكێك لەناوەكانی خودا بریتیە لە (الرافع)، واتە بەرزكەرەوە، ئەو كەسەیە باوەڕداران بەرزدەكاتەوە بەوەی كە بەختەوەریان دەكات و ئەولیاكانیش بەرزدەكاتەوە بەوەی كە نزیكیان دەكاتەوە لەخۆی.” هەروەها خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنّهُ أَخْلَدَ إِلَى الأَرْضِ﴾^([24])، ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللهُ أَن تُرْفَعَ﴾^([25])، ﴿يَرْفَعِ اللهُ الذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ﴾^([26])

وە لە فەرموودەكاندا هاتووە: پێغەمبەر ﷺ بە سەعدی كوڕی ئەبی وەققاص دەفەرموێت: “بەڵكو خودا بەرزت بكاتەوە، كە خەڵكانێ بەهۆی تۆوە كەڵك وەربگرن كەسانێكی تریش زیانیان پێ بگات.”^([27])

وە لە شوێنێكی تردا هاتووە: “﴿كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ﴾ واتە هەموو ڕۆژێك بەكارێكەوە خەریكە: لە تاوانێك خۆش دەبێت نەهامەتیەك لادەبات و كەسانێك بەرزدەكاتەوە و كەسانێكی تریش نزم دەكاتەوە.”^([28])

وە لە سەحیحی موسلیمدا هاتووە: “عومەر وتی پێغەمبەرەكەتان ﷺ دەفەرموێت: بێگومان خوای گەورە بەهۆی ئەم كتێبەوە كەسانێك بەرزدەكاتەوە و كەسانێكی تریش ڕسوا دەكات.”^([29])

وە “هیچ كەسێك خۆی بەكەم نەگرتووە مەگەر خوا بەرزیكردووەتەوە.”^([30])

وە پاڕانەوەی نێوان دوو كڕنووشەكە لە نوێژدا بریتیە لە: “پەروەردگار لێم خۆش بە و ڕەحمم پێ بكە و كاروبارم چاك بكە و بڵندم بكەرەوە.”^([31])

دەی ئایا ئەم هەموو خەڵكە بە جەستە ماددیەكەیانەوە بەرزدەكرێنەوە بۆ ئاسمان؟

وە هیچ كەسێك ئەو گومانە نەبات كە ئیدریس (عليه السلام) بە زیندوویی بە جەستە ماددیەكەیەوە بەرزكراوەتەوە بۆ ئاسمان بەگوێرەی ئەم فەرمایشتەی خوای گەورە: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِدْرِيسَ إِنهُ كَانَ صِديقًا نبِيًّا، وَرَفَعْنَاهُ مَكَانًا عَلِيا﴾^([32]) چونكە ئەگەر گوتمان ئیدریس (عليه السلام) زیندووە لە ئاسماندا بەجەستە ماددیەكەیەوە ئەوا لە دوو حاڵەت بەدەر نیە: یان ئەوەتا لە ئاسمانەوە دادەبەزێت بۆسەر زەوی و پاشان دەمرێت، یان بۆ هەتاهەتایە لە ئاسماندا دەمێنێتەوە. بەڵام دابەزینەكەی هیچ بنەمایەكی نیە و كەس باوەڕی پێی نیە. وە مانەوەكەیشی لە ئاسمان بەجەستە ماددیەكەیەوە بۆ هەتاهەتایە بەبێ مردنی جەستە پێچەوانەی ئەم ئایەتە پیرۆزەیە: ﴿كُل نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ﴾^([33]) وە ئەگەر گوتمان لە ئاسماندا دەمرێت ئەوا پێچەوانەی ئەم فەرمایشتەی خوای گەورەیە: ﴿قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ﴾^([34]) لەڕاستیدا خوای گەورە بەشێوەی ڕۆحيی بەرزی كردەوە نەك بەشێوەى جەستەيى هەروەك چۆن سەرجەم پێغەمبەرانی بەرزكردووەتەوە بۆ لای خۆی.

هەروەها وشەی (إلی) و (إلیه) مانای بەرزبوونەوەی جەستەیی لەخۆناگرن. ئەوەتا ئیبراهیم (عليه السلام) دەفەرموێت: ﴿إِني مُهَاجِرٌ إِلَى رَبِّي﴾^([35]) وە دەفەرموێت: ﴿إِني ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّي سَيَهْدِينِ﴾^([36])، هەرچی چۆنێك بێت ئیبراهیم (عليه السلام) بەرزنەكرایەوە بۆ ئاسمان، بەڵكو ڕۆیشت بۆ شام هەروەك لە تەفسیری جەلالەیندا لە ڕاڤەی ئەم ئایەتەدا باسكراوە: ﴿وَقَالَ إِنِّي ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّي﴾ كۆچ دەكەم لە خانەی كوفرەوە ﴿سَيَهْدِينِ﴾ بۆ ئەو شوێنەی پەروەردگارم فەرمانم پێ دەكات بۆی بچم كە وڵاتی شامە.

وە كەسانى ئارامگر لەكاتی دابەزینی بەڵا و نەهامەتیدا دەڵێن: ﴿إِنا لِلهِ وَإِنا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾^([37]) هەروەها فەرمایشتی خوای گەورە ﴿فَفِرُّوا إِلَى اللهِ﴾^([38]) وە لە فەرموودەدا هاتووە: ئەگەر بەندە خۆی بەكەم بگرێت خوای گەورە بەرزی دەكاتەوە بۆ ئاسمانی حەوتەم.”^([39]) كەوابوو ئەگەر كەسی بەرزكەرەوە خوای گەورە بێت كە دوورە لە شوێن و لا و ئاراستەكان، وە بەرزكراوە مرۆڤ بێت ئەوا مانای بەرزكردنەوە بەرزكردنەوەی جەستەیی نیە، ئەگینا ئەو كەسەی نكوڵی دەكات لەمە با تەنها یەك نموونەمان بۆ بـهێنێتەوە پێچەوانەی ئەمە بێت.

بەڵام ئەو قسەیەی كە خوای گەورە عیسای كوڕی مەریەمی (عليه السلام) سێ كاتژمێر لە ڕۆژێكدا یان سێ ڕۆژ مراند پاشان زیندووی كردەوە و بەرزی كردەوە بۆ ئاسمان، لە قورئانى پیرۆز و فەرموودە ڕاستەكاندا نەچەسپاوە، بەڵكو خەیاڵێكی پووچە و لە مەسيحييەكانەوە ڕیوایەت كراوە، خوای گەورە دەفەرمووێت: ﴿أَلَمْ يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنَا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ أَنهُمْ إِلَيْهِمْ لا يَرْجِعُونَ﴾^([40])، ﴿فَيُمْسِكُ التِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الأُخْرَى﴾^([41]) واتە ئەو نەفسە دەگرێت كە مردووە و ئەوی تریان بەردەدات. وە لە فەرموودەكاندا هاتووە: “يَا عَبْدِي تَمَنَّ عَلَيَّ أُعْطِكَ قَالَ يَا رَبِّ تُحْيِينِي فَأُقْتَلَ فِيكَ ثَانِيَةً قَالَ الرَّبُّ عَزَّ وَجَلَّ إِنَّهُ قَدْ سَبَقَ مِنِّي أَنَّهُمْ إِلَيْهَا لا يُرْجَعُونَ، فنزلت الآيَةُ ﴿وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا﴾ واتە: “ئەی بەندەكەم داخوازی لە من بكە منیش پێت دەبەخشم. دەڵێت پەروەردگارەكەم زیندووم بكەرەوە با دووبارە خۆم بە كوشت بدەم لە پێناوی تۆدا. پەروەردگاری خاوەن شكۆ و بەتوانا دەفەرموێت: دیارە من پێشتر ئەو بڕیارەم داوە كە هەرگیز ناگەڕێنەوە بۆ دنیا، ئینجا ئەم ئایەتە دابەزی (ئەو كەسانە بە مردوو ئەژمار مەكەن كە لە ڕێگەی خوادا كوژران).^([42])

هەروەها لە فەرموودەكاندا دەربارەی پیاوێكی مردوو هاتووە: “هاتین بۆ لای پێغەمبەر (ﷺ) ئەمەمان باسكرد و وتمان داوا بكە لە خوا كە زیندووی بكاتەوە بۆمان، ئەویش فەرمووی: داوای لێخۆشبوون بكەن بۆ هاوڕێكەتان.. وە پێی فەرموون بڕۆن هاورێكەتان ئەسپەردە بكەن.”^([43])

لە ڕاستیدا قسەی ناوبراو لە بیروباوەڕی مەسيحييەكانەوە وەرگیراوە؛ چونكە باوەڕیان بەوە هەیە مەسیح (عليه السلام) لەسەر خاچەكە مردووە و پاشان دوای سێ ڕۆژ لە گۆڕەكەیدا هەستاوەتەوە و پاشان بە زیندوویی بەرزكراوەتەوە بۆ ئاسمان و لەلای ڕاستی خوداوە دانیشتووە و لە سەردەمی كۆتاییدا بەوپەڕی شكۆ و هێزەوە لەگەڵ فریشتەكاندا دێتە خوارەوە و زاڵ دەبێت بەسەر هەموو خەڵكیدا، بەڵام ئێمە _وەك لە ئایەتە قورئانیەكەوە بەوپەڕی ڕوونی دەردەكەوێت_ دەڵێین مەسیح (عليه السلام) هەڵواسرا لەسەر خاچ، بەڵام لەسەر خاچەكە نەمرد، وە ئازاردرا هەروەك چۆن هەموو پێغەمبەران ئازاردران، وەكو چۆن ئیبراهیم (عليه السلام) هەڵدرایەناو ئاگرەوە بەڵام خودا ڕزگاری كرد لە ئاگر، هەروەك چۆن سەرداری پێغەمبەران موحەممەد (ﷺ) زۆر بە توندی ئازاری چەشت لە ڕۆژی جەنگی ئوحوددا، تەنانەت بوورایەوە بەهۆی ئەوەی بەتوندی تووشی پێكان بوو بەدەستی كافرەكان، بەهەمان شێوەیش مەسیحی كوڕی مەریەم (عليه السلام) هەڵواسرا لەسەر خاچ و بۆ چەند كاتژمێرێك بەرگەی ئازاری گرت، كاتێك دایانگرت لە خاچەكە لە هۆشی خۆی چووبوو، وە خوای گەورە بە گوێرەی ئەو بەڵێنەی خۆی كە بە مەسیحی دابوو پاراستی لە نەفرەتی مردنی سەر خاچ و نزیكی كردەوە لە خۆی، وە جوولەكە ڕایانگەیاند كوشتوویانە لەگەڵ ئەوەی لە ڕاستیدا نەمردبوو، بەڵكو لەدۆخێكدا بوو وەك ئەوەی كوژرابێت و لەخاچدرابێت، وە مەسیح ڕۆيشت بۆ وڵاتانی تر و لەوێ ژیا.

هەروەك پێغەمبەر (ﷺ) ڕایگەیاندووە كە: “عیسای كوڕی مەریەم سەد و بیست ساڵ ژیا، وە وایدەبینم كە لە سەرەتای شەستەكانی تەمەنمدا منیش كۆچ دەكەم.”^([44]) وە هەروەها پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “ئەگەر مووسا و عیسا زیندووبوونایە ئەوا هیچ چاریان نەبوو جگە لە شوێنكەوتنی من.”^([45]) بەهەمان شێوە دەفەرموێت: “لَوْ كَانَ عِيسَى حَيًّا لَـمَا وَسِعَهُ إلاّ اتِّبَاعِي.”^([46]) واتە” ئەگەر عیسا زیندوو بوایە هیچ چارێكی نەدەبوو جگە لە شوێنكەوتنی من.” وە ئەویش وەكو سەرجەم پێغەمبەران بە مردنێكی سروشتی مرد و ئەسپەردە كرا تەنانەت پێغەمبەر (ﷺ) لە شەوی میعراجدا لەگەڵ یەحیادا (عليه السلام) لەناو مردووەكاندا ئەوی بینی: “پێغەمبەری خوا (ﷺ) قسەی بۆ دەكردن: پاشان بەرزكرامەوە هەتا ئاسمانی دووەم…. كاتێك تەواو بووم یەحیا و عیسا كە پورزای یەكترن دەركەوتن گوتی: ئەمە یەحیا و ئەمەش عیسایە.”^([47])

ئایەتی سێيەم

﴿وَالذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللهِ لا يَخْلُقُونَ شَيْئًا وَهُمْ يُخْلَقُونَ، أَمْواتٌ غَيْرُ أَحْيَاء وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ﴾^([48])

بێگومان عیسا (عليه السلام) كەسێكە جگە لە خوا لە هەموو كەس زیاتر هاواری لێ دەكرێت، وە هەموو ئەو كەسانەی جگە لە خوا هاواریان لێ دەكرێت و دروستكردن دەدرێتە پاڵیان، خوای گەورە لەم ئایەتەدا ڕایگەیاندووە كە هەموو ئەوانە لەڕيزی مردووەكاندان و زیندوو نین و ناشزانن كەی زیندوودەكرێنەوە.

ئایەتی چوارەم

﴿وَمَا مُحَمدٌ إِلا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ﴾^([49])

لێرەدا (الخلو) جگە لە مردن هیچ مانایەكی تر ناگەیەنێت، بێگومان وشەی (الخلو) زۆر بەكارهاتووە بە مانای مردن لە قورئانی پیرۆز و زمانی عەرەبیدا، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ﴾^([50])

﴿قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهَا أُمَمٌ﴾^([51])

﴿الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِهِمْ﴾^([52])

وخلا الرجل: أي مات. واتە مرد.^([53])

سەموئيلی كوڕی عادیا دەڵێت:

إذا سيد منا خلا قام سيد قؤول لما قال الكرام فعول (الحماسة). ومعناه: إذا مات منا سيد قام مقامه سيد. ماناكەی ئەوەیە: ئەگەر كەڵەپیاوێك لە ئێمە مرد كەڵەپیاوێك جێگەی دەگرێتەوە.

كەواتە ئایەتی ناوبراو بەڕاشكاوی ئەوە ڕادەگەیەنێت هەموو ئەو پێغەمبەرانەی پێش پێغەمبەری خۆمان (ﷺ) هەبوون، سەرجەمیان مردوون لەناویشیاندا عیسا (عليه السلام)، وە ئەبوبەكر (رضي الله عنه) ئەم ئایەتەی كرد بە بەڵگە لەسەر مردنی پێغەمبەر (ﷺ) بەوەی هەموو ئەو پێغەمبەرانەی لە پێش پێغەمبەری خۆمانەوە هاتوون سەرجەمیان مردوون. وە لە وتارەكەیدا پاش وەفاتی پێغەمبەر (ﷺ) دەڵێت:

“لە پاشاندا، هەركەسێك لە ئێوە موحەممەدی دەپەرست ئەوەتا موحەممەد مرد، وە هەركەسێك لە ئێوە خوا دەپەرستێت ئەوا خوا زیندووە و نامرێت، خوا دەفەرموێت: ﴿وَمَا مُحَمدٌ إِلا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرسُلُ… إلى قوله الشاكِرِينَ﴾. ڕاویەكە دەڵێت: سوێند بە خوا دەتگوت خەڵكی نەیانزانی بوو كە خوای گەورە ئەم ئایەتەی دابەزاندووە هەتا ئەبوبەكر خوێندیەوە، هەموو خەڵكی ئایەتەكەیان لێ وەرگرت، نەمبیست كەسێك لەو خەڵكە ئەم ئایەتە نەخوێنێتەوە. سەعیدی كوڕی موسەییب پێی وتم عومەر وتی: هەر ئەوەندەی بیستم ئەبوبەكر ئایەتەكەی خوێندەوە سڕبووم تەنانەت قاچەكانم توانایان نەما هەڵمبگرن، وە كەوتمەسەر زەوی كاتێك بیستم ئایەتەكەی خوێندەوە، زانیم پێغەمبەر (ﷺ) مردووە.”^([54])

كاتێك هاوەڵان بیستیان ئەبوبەكر (رضي الله عنه) بەم ئایەتە پيرۆزە بەڵگەی هێنایەوە لەسەرئەوەی پێغەمبەر (ﷺ) مردووە هەروەك چۆن پێغەمبەرانی پێش خۆی مردوون، بێ دەنگ بوون و هیچ كەسێكیان وەڵامی ئەبوبەكرى نەدایەوە كە بڵێت بەڵگەهێنانەوەكەت ڕاست نیە؛ چونكە عیسا (عليه السلام) نەمردووە و زیندووە و لە ئاسماندایه و جارێكی تر دەگەڕێتەوە بۆ سەرزەوی. دیارە ئەم بێدەنگیە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی هاوەڵان (ڕەزای خوایان لێ بێت) كۆدەنگ بوون لەسەر مردنی سەرجەم ئەو پێغەمبەرانەی لە پێش پێغەمبەری خۆمانەوە (ﷺ) هەبوون. وە هەتا ئێستا كۆدەنگی لەوجۆرە لە ئوممەتی موحممەدیدا نەبووە.

ئایەتی پێنجەم

﴿وَالسَّلَامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَيَوْمَ أَمُوتُ وَيَوْمَ أُبْعَثُ حَيًّا﴾^([55])

ئەگەر باوەڕمان بەوەكرد _وەك هەندێ كەس دەڵێن_ مەسیح (عليه السلام) بەرزبووەتەوە بۆ ئاسمان بە جەستە ماددیەكەوە ئەوا گومانی تێدا نیە ئەو ڕۆژە ڕۆژێكی ئاشتی بووە بۆ ئەو بەتایبەتی، بێ ئەوەی هیچ یەكێك لە پێغەمبەران تێیدا بەشدار بێت لەگەڵیدا، وە دەبوایە باس بكرایە، بەڵام ڕاستیەكە ئەوەیە چیرۆكی بەرزبوونەوەی بۆ ئاسمان چیرۆكێكی هەڵبەستراوه و ئەویش وەكو یەحیا (عليه السلام) مردووە؛ چونكە خوای گەورە دەربارەی یەحیایش دەفەرموێت: ﴿وَسَلامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَيَوْمَ يَمُوتُ وَيَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا﴾^([56])

ئایەتی شەشەم

﴿ما الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرسُلُ وَأُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كَانَا يَأْكُلاَنِ الطعَامَ﴾^([57])

مەسیح بەگوێرەی ڕێوشوێنی پێغەمبەران هات بۆ ئەم دنیایە و هەروەكو ئەوان مردن و تێپەڕین ئەویش مرد و تێپەڕی، وە ئێستا ئەو خۆراك ناخوات، وە لەڕابردوودا خۆراكی دەخوارد _هەروەك نەخواردنی خۆراك لەلایەن مەریەمەوە (عليه السلام) بەڵگەیە لەسەر مردنی، بەهەمان شێوە نەخواردنی خۆراك لەلایەن عیساوە (عليه السلام) بەڵگەیە لەسەر مردنی_ وە ناكرێ مرۆڤ لەڕووی جەستەییەوە بەبێ خۆراك ژیان بەسەرببات هەروەك بەتایبەتی دەقی ئەم ئایەتەی خوارەوە هاتووە دەرحەق بە پێغەمبەران كە دەفەرموێت: ﴿وَمَا جَعَلْنَاهُمْ جَسَدًا لا يَأْكُلُونَ الطعَامَ وَمَا كَانُوا خَالِدِينَ﴾^([58])

ئایەتی حەوتەم

﴿قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ﴾^([59])

پێشخستنی ئاوەڵفرمانی ﴿فِیها﴾ لە فرمانی ﴿تَحْيَوْنَ﴾ مانای (حصر) دەگەیەنێت، وە یاساكە گشتیيە و هەموو نەوەكانی ئادەم دەگرێتەوە، ئیتر چۆن عیسا (عليه السلام) لەم یاسایە و لەڕیزی مرۆڤەكان دەرچووە و بەزیندوویی بەرزكراوەتەوە بۆ ئاسمان بە جەستە ماددیەكەیەوە، وە ماوەی دوو هەزار ساڵە لە ئاسماندا بەبێ خواردن و خواردنەوە ژیان بەسەردەبات بە پێچەوانەی ئەم فەرمایشتەی خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا كە دەفەرموێت: ﴿أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفَاتًا (*) أَحْيَاءً وَأَمْوَاتًا (*)﴾^([60])، وە فەرمایشتی:﴿وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾^([61])

چەندین ئایەت و فەرموودەی تر هەن كە بەشێوەكی گومانبڕ بەڵگەن لەسەرئەوەى عیسا (عليه السلام) مردووە و هەرگیز ناگەڕێتەوە بۆ دنیا، ئەگەر بكرایە یەكێك لە پێغەمبەران بگەڕایەتەوە بۆ دنیا ئەوا پێغەمبەری خۆمان موحەممەد (ﷺ) شیاوتر و لەپێشتر بوو بۆ ئەوەی جارێكی تر ڕەوانە بكرێتەوە لەو ڕووەوە كە كامڵترین و چاكترین پێغەمبەر بووە و بە جوانترین شێواز ڕێنمایی خەڵكی كردووە بۆ ڕێگای ڕاست، وە مادام خوای گەورە نەیویستووە بیگێڕێتەوە ئیتر چۆن مەسیحی كۆچكردوو دەگێڕێتەوە؟ حەسسانی كوڕی سابت لە ڕۆژی كۆچی دوایی پێغەمبەردا (ﷺ) دێڕە شیعرێكی زۆر جوان دەهۆنێتەوە و دەڵێت:

كنتَ السوادَ لناظري … فعَمِي عليك الناظرُ

من شاء بعدك فليمتْ … فعليك كنتُ أُحاذِرُ

توێژینەوەی دووەم: وەڵامدانەوەی ئەو پاساوانەی كە هەندێ كەس وەك بەڵگە دەیانهێننەوە لەسەر ژیانی مەسیحی كوڕی مەریەم (عليه السلام)

بەڵگەی یەكەمیان:

﴿وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِيحَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلا اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ يَقِينًا * بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾^([62])

ئەو كەسەی نەكوژرابێت و لەخاچ نەدرابێت ئەوە نەمردووە.

وەڵام:

خوای گەورە دەفەرموێت: جوولەكە مەسیحیان نەكوشت و لەسەر خاچەكەیش نەیانمراند، بەڵكو بوورایەوە و لە كەسێكی كوژراو و لەخاچدراو دەچوو، وە جوولەكە ڕایانگەیاند مەسيح لەسەر خاچ مردووە بۆ ئەوەی بیسەلمێنن كەسێكی درۆزن بووە و لای خوا پایەی بەرزنەبووە، خوای گەورەیش بەرپەرچیان دەداتەوە بەوەی كە نەیانكوشتووە، بەڵكو خوای گەورە لای خۆی پایەی بەرزكردەوە، واتە ڕێزی لێ گرت و نزیكی كردەوە لە خۆی، زانراوە جوولەكە نكوڵیان لە بەرزبوونەوەى مەسیح دەكرد تەنھا لەڕووی ڕۆحیەوە، وە پێیانوابوو ئەو بە مردنی لەسەر خاچ بووە بە كەسێكی نەفرەتلێكراو بەگوێرەی تەورات، بۆیە خوای گەورە بەرپەرچیدانەوە بەفەرمایشتی ﴿بَلْ رَفَعَهُ اللَّهُ إِلَيْهِ﴾ كە مەسيح (عليه السلام) كەسێكی نەفرەتلێكراو نەبووە، بەڵكو یەكێكە لە كەسە نزیكەكان، هەڵبەت پێشتر بەتێروتەسەلی باسی (الرفع) كرا.

یەكێك لە شتە سەیر و سەمەرەكان ئەوەیە بە كەسێك بگوترێت نەمردووە؛ چونكە نەكوژراوە و لەخاچيش نەدراوە؛ ئەمەش لەبەرئەوەی هۆكارەكانی مردن تەنها بریتی نيە لە كوشتن و لەخاچدان، بەڵكو چەندەها هۆكاری تریش هەیە بۆ مردن وەك نەخۆشیە جۆراوجۆرەكان و هۆكاری تریش.

بەڵام ئەو بۆچوونەی موفەسیرەكان كە گوایە كەسێكی تر لە مەسیح چووە و شێوەكەی گۆڕاوە بۆ شێوەی ئەو، وە جوولەكە ئەو كەسەیان كوشت لەسەر خاچ، بۆچوونێكی پەسەند نیە؛ چونكە پێچەوانەی مێژووە و كۆمەڵێك ڕەخنەی جۆراوجۆر بەرپەرچی دەداتەوە:

(یەكەم) ڕووداوی خاچەكە نزیكەی شەش سەد ساڵ پێش ئیسلام ڕوویداوە و جگە لە جوولەكە و مەسيحييەكان هیچ كەسێكی تر بەچاوی خۆی ئەم ڕووداوەی نەبینیوە، وە ئەوان هاودەنگن لەسەر ئەوەی ئەو كەسەی لەسەر خاچەكە هەڵواسرا خودی مەسیحی كوڕی مەریەم بوو نەك كەسێكی تر، ئیتر چۆن دەكرێت مەسيحييەكان قسەیەك قەبوڵ بكەن پێچەوانەی كتێبە پیرۆزەكانیان و ئەو هەواڵە بێت كە دەماودەم پێیانگەيشتووە؟ ئایا دەكرێت قسەی دەماودەمی دوو نەتەوە ڕەتبكەینەوە بەبێ بەڵگەیەكی بەهێز؟

(دووەم) كێ هەواڵیدا بە موفەسیرەكان كە ئەو كەسەی لەسەر خاچەكە هەڵواسرا مەسیح نەبووە و كەسێكی تر بووە؟ ئایا جوولەكە و مەسيحييەكان هەواڵیان پێدان یان پێغەمبەری خۆمان (ﷺ)؟ نەخێر، ئەوان لەلایەن خۆیانەوە ئەم باوەڕەیان داهێناوە.

(سێيەم) بێگومان موفەسیرەكان جیاوازی زۆر لەنێوانیاندا هەیە دەربارەی ئەوەی كە شێوەی عیسا چووەتەسەر چ كەسێك. هەندێكیان دەڵێن خوای گەورە شێوەی عیسای (عليه السلام) خستەسەر جوولەكەیەك، هەندێكی تر دەڵێن شێوەكەی چووەسەر یەكێك لە هاوەڵەكانی، هەشیانە دەڵێت شێوەكەی چووەسەر پاسەوانەكە.^([63]) ئایا چ قسەیەكیان لە ڕاستیەوە نزیكە و بۆچی؟

(چوارەم) بەباوەڕی ئێوە ئایا خوای گەورە لە جوولەكە ترسا كە سەربكەون بۆ ئاسمان و مەسیح دەستگیر بكەن؟ لەبەرئەوە پاش ئەوەی بەزیندوویی بەرزیكردەوە بۆ ئاسمان شێوەكەی خستەسەر پیاوێكی تر؟

(پێنجەم) بۆچی خوای گەورە بە كێشانی وێنەی خۆشەویستەكەی لەسەر دوژمنەكەی سووكایەتی بە وێنەی خۆشەویستەكەی دەكات؟ ئەگەر خوای گەورە دەیویست سزای ئەم دوژمنە بدات؛ ئەوا شیاوتر بوو كە وێنەكەی بگۆڕێت و بیكات بە مەیموون یان بەراز.

(شەشەم) ئەگەر باوەڕمان بەوە كرد جوولەكە ئەو پیاوەیان لەسەر خاچەكە كوشت كە شێوەی مەسیحی چووبووە سەر و نەتوانرا نكوڵیكردنەكەی لەوەى كە مەسیح بێت بسەلمێنرێت؛ ئەوا بەبێ گومان لای خوا جوولەكە لەسەر حەقن لە بەدرۆزانینی مەسیحدا؛ چونكە ئەوان نەیانبینیوە سەربكەوێت بۆ ئاسمان، وە ئەو كەسەی كە لەخاچیانداوە خودی مەسیح بووە بەگوێرەی بانگەشەی خۆیان و باوەڕیان وابووە ئەو كەسێكی نەفرەت لێكراو بووە بەگوێرەی ئەوەی كە لە كتێبە پیرۆزەكانیاندا باسكراوە: “ئەگەر كەسێك تاوانێكی لەسەر بوو كە سزاكەی مردنە، جا كە كوژرا و لەسەر دار هەڵتانواسی، شەو تەرمەكەی لەسەر دارەكە مەهێڵنەوە، بەڵكو لە هەمان ڕۆژدا دەینێژن؛ چونكە هەڵواسراو لەسەر دار لەلایەن خوداوە نەفرەتلێكراوە، جا خاكەكەتان گڵاومەكەن كە یەزدانی پەروەردگارتان بە میرات دەتانداتێ.”^([64])

(حەوتەم) پێشەوا ئەبو حەییانی ئەندەلوسی لە (المحیط)دا دەربارەی خستنەسەری شێوەی مەسیح بۆ سەر كەسێكی تر دەڵێت: “بەڵام ئەو قسەیە كە شێوەی مەسیح چووەتەسەر كەسێك لەڕاستیدا ئەم قسەیە لە پێغەمبەرەوە (ﷺ) نەبیستراوە، پێشەوا ڕازی لە (التفسیر الكبیر)دا هەمان قسە دەكات”.

ڕاستیەكەی ئەوەیە مەسیح (عليه السلام) بە جەستە ماددیەكەیەوە بەرزنەكرایەوە بۆ ئاسمان، وە شێوەكەیشی نەچووەسەر هیچ كەسێك، بەڵكو لەسەر خاچەكە هەڵواسرا و بەرگەی ئەشكەنجە و ئازارەكانی خاچی گرت و زۆر بە توندی سزا درا، وە كاتێك لە خاچەكە هێنرایە خوارەوە لە دۆخی بوورانەوەدا بوو بەڕادەیەك هەندێك كەس ئەوە هات بەخەیاڵیاندا كە مردووە! وە پاش ئەوەی چاك بوويەوە لەو شوێنە دەرچوو كە تێیدا دانرابوو، وە بە نهێنی لەو وڵاتەدا مایەوە تا ئەو كـاتەی لێیەوە كۆچی كرد بۆ هيندستان و لە خاكی كشمیردا گیرسایەوه، هەرلەوێ مرد و ئەسپەردەكرا و خەڵكی هەتا ئێستایش سەردانی گۆڕەكەی دەكەن.

بەڵگەی دووەمیان:

مەسیح نزیكی قیامەت لە ئاسمانەوە دادەبەزێت هەروەك خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾^([65]).

وەڵام:

1. ئەم ئایەتە هەرگیز نابێتە بەڵگە لەسەر ژیان و دابەزینی مەسیح لە ئاسمانەوە؛ چونكە خوای گەورە دەفەرموێت: “ئەو نیشانەیەكە بۆ قیامەت” و نافەرموێت “ئەو لە داهاتوودا دەبێت بە نیشانەیەك بۆ قیامەت”، كەواتە ئایەتەكە ئەوە دەگەیەنێت كە ئەو نیشانەیەك بووە بۆ قیامەت لەو ڕووەوە كە ڕوویداوە لە كاتی خۆیدا نەك ئەوەی كە لە داهاتوودا ڕوودەدات، ئەگینا ئەو وتەیە “گومانتان لێی نەبێت و شوێنی من بكەون ئەمە ڕێگای ڕاستە.” بۆ كافرەكان ڕاست دەرناچێت؛ چونكە كارێك هێشتا ڕووینەدابێت چۆن دەبێت بە بەڵگە بۆ ئەو كەسانەی كە گومانیان هەیە؟ بەڵام ئەوەی كە ئەو نیشانەیە بۆ قیامەت لەو ڕووەوە كە ڕوویداوە ئەوەیە كە بەبێ باوك لەدایكبووە. درێژەی بابەتەكەیش ئەوەیە گروپێكی جوولەكە_واتە صەدوقیيەكان وەك لە ئینجیلی مەرقۆس دا هاتووە بەشی 12_ باوەڕیان نەبووە بە قیامەت، خوای گەورە دەمكوتی كردن و لەدایكبوونی مەسیحی بەبێ باوك كرد بە نیشانەیەك بۆیان لەسەر بوونی قیامەت و لەم ئایەتەدا خوای گەورە ئاماژەی بەمە داوە: “بێگومان ئەو نیشانەیەكە بۆ قیامەت.” هەروەها لەم ئایەتەشدا: ﴿وَلِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنَّاسِ﴾ واتە: “بۆ ئەوەی بیكات بە نیشانەیەك بۆ خەڵكی.”

2. هەڵبەت مەسیح (عليه السلام) نیشانەیەك بووە بۆ بنەبڕبوونی پێغەمبەرایەتی لەناو نەوەی ئیسڕائیلدا؛ چونكە خوای گەورە پێغەمبەرایەتی لەوان داڕنی و ئەم نیعمەتەی بەخشی بە نەوەی ئیسماعیل، بۆیە مەسیح (عليه السلام) پێی گوتن: “لەبەرئەوە پێتان دەڵێم: شانشینی خوا لێتان دەسەنرێتەوە و دەدرێتە نەتەوەیەك كە بەرهەم دەدات. ئەوەی بەسەر ئەم بەردەدا بكەوێت تێكدەشكێت، ئەوەش كە بەردەكە بەسەریدا بكەوێت وردوخاشی دەكات.”^([66]) كەوابوو لەم ئایەتەدا باسی دووبارە دابەزینەوەی مەسیح نەكراوە.

3. حەسەنى بەسڕی و كۆمەڵێك لە زاناكان دەڵێن: و ﴿إنَّهُ﴾ واتە قورئان نیشانەیەكە بۆ قیامەت (بگەڕێرەوە بۆ معالم التنزیل و مجمع البیان و روح المعاني) لەمەوە دەردەكەوێت موفەسیرەكان زەینیان بۆ ئەوە چووە كە ڕاناوەكە لە ﴿وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ﴾دا دەگەڕێتەوە بۆ قورئان. گومانی تێدا نیە ئەم مانایەش ڕاستە: دیارە قورئان لەڕووی ڕۆحیەوە كەسانێكی زۆری ژیاندەوە و لە گۆڕەكانیان زیندووی كردنەوە. دەی ئەم ژیاندنەوە ڕۆحانیە بەڵگەیە لەسەر ژیاندنەوەی جەستەیی واتە لەسەر قیامەت، كەواتە ئەم ئایەتە ﴿وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ﴾ هەرگیز بەڵگە نیە لەسەر دابەزینی مەسیح لە ئاسمانەوە، بەڵكو نكوڵیكاران دەمكوت دەكات به بوونی بەڵگەیەكی چەسپاو، لەبەرئەوە دەفەرموێت: ﴿فَلَا تَمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾.

بەڵگەی سێـيەمیان:

﴿وَيُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلاً وَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾^([67]) واتە: لە قۆناغی ئامادەیی و كامڵیدا قسەی لەگەڵ خەڵكیدا دەكرد و یەكێك بوو لە چاكەكاران. موفەسیرەكان ئەم ئایەتەیان كردووە بە بەڵگە لەسەر دابەزینی مەسیح (عليه السلام) لە ئاسمانەوە، لەمەشدا پشتیان بەوە بەستووە كە مەسیح لە تەمەنی 33 ساڵیدا بەرزكراوەتەوە و نەگەيشتووە بە تەمەنی كامڵی، دوای ئەوەی لە ئاسمان هاتەخوارەوە دەبێت بە كەسێكی كامڵ.

وەڵام:

 لە دوو ڕووەوە ئەم بەڵگەهێنانەوەیە ڕاست نيە:

(یەكەم) ئەو قسەیەی كە گوایە ڕەوا نیە وشەی (الكهل) بەكاربهێنرێت بۆ كەسێكی تەمەن 33 ساڵە قسەیەكی پووچە لەڕووی زمانەوانیەوە؛ چونكە لە زماندا (الكهل) بریتیە لە كەسێك بە نزیكەیی تەمەنی لەنێوان 30 بۆ 50 ساڵیدا بێت.^([68])

دیارە مەسیح (عليه السلام) گەیشتە قۆناغی كامڵی لەم دنیایەدا؛ چونكه بەگوێرەی قسەی موفەسیرەكان زیاتر لە سی ساڵ مایەوە تێیدا، لەبەرئەوە جارێكی تر ناگەڕێتەوە بۆ دنیا، پاشان لە فەرموودەی پیرۆزدا هاتووە “لە عائیشەوە (ڕەزای خوای لێ بێت) پێغەمبەری خوا (ﷺ) لەو نەخۆشیەیدا كە بەهۆیەوە كۆچی دوایی كرد بە فاطیمە دەفەرموێت: “بێگومان عیسای كوڕی مەریەم 120 ساڵ ژیا، وە من خۆم وانابینم مەگەر لەسەرەتای 60 ساڵیدا كۆچ دەكەم.”^([69])

وە هەندێ كەس كۆمەڵێك ڕاڤەی پووچ دەدەنەپاڵ هاوەڵەكان (رەزای خوایان لێ بێت)، هەروەك پێشەوا جەلالەددینی سیوطی (ڕەحمەتی خوای لێ بێت) دەڵێت:

“ئەم ڕاڤە دوورو درێژانە كە دراونەتەپاڵ ئیبن عەبباس پەسەند نین و ئەوانەی گێڕاویانەتەوە كەسانی نەناسراون.”^([70])

دووەم: حافظ ئیبن قەیم (ڕەحمەتی خوای لێ بێت) لە كتێبی (زاد المعاد)دا دەڵێت:

“بەڵام ئەوەی باس دەكرێت دەربارەی عیسا كە لە تەمەنی سی و سێ ساڵیدا بەرزكراوەتەوە بۆ ئاسمان، بۆ ئەم قسەیە هیچ وتە و نووسراوێكی نەپچڕاوی پێشینان نەزانراوە كە پێویست بكات بۆی بگەڕێینەوە.”^([71])

بەڵگەی چوارەمیان:

خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَإِنْ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا﴾^([72])

لە فەرموودەدا هاتووە: “لە ئەبو هورەیرەوە (رضي الله عنه) وتی پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەفەرموێت: بەو كەسەی گیانی منی بەدەستە نزیكە كە كوڕەكەی مەریەم لەناوتاندا دابەزێت وەكو ناوبژیوانێكی دادگەر خاچ دەشكێنیت و بەراز دەكوژێت و سەرانە هەڵدەگرێت و ماڵ و سامان بە لێشاو دابەش دەكات هەتا كەس ئەو ماڵ و سامانەی ناوێت، تەنانەت یەك سوژدە چاكترە لە دنیا و ئەوەیشی كە تێیدایە. پاشان ئەبو هورەیرە (رضي الله عنه) دەڵێت ئەگەر دەتانەوێت ئەم ئایەتە بخوێننەوە: ﴿وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا﴾.”^([73])

وەڵام:

ئەم ئایەتە نابێتە بەڵگە لەسەر ژیانی مەسیح (عليه السلام) چونكە:

(1) موفەسیرەكان بۆچوونیان جیاوازە لەو ڕاناوەی كە لە وشەی (مَوْتِهِ) دا هەیە. لە تەفسیری جەلالەیندا هاتووە: “قَبْلَ مَوْتِهِ (واتە پێش مردنی كابرای ئەهلی كتێب) كاتێك فریشتەی گیانكێشان دەبینێت ئیمانەكەی هیچ سوودێكی پێناگەیەنێت، یان پێش مردنی عیسا كاتێك پێش قیامەت دادەبەزێت.” كەوابوو ئەو ڕاناوەی لە وشەی (مَوْتِهِ) دا هەیە تایبەت نیە بە عیسا (عليه السلام).

(2) لە شێوە خوێندنەوەی “ئوبەی كوڕی كەعب”دا هاتووە (قبل موتِـهم) هەروەك لە تەفسیری كەششافی زەمەخشەریدا هاتووە^([74]): “ئەم خوێندنەوەيەی ئوبەی: (إلا لَیُؤمِنَنَّ بِە قَبْلَ مَوتِـهم) مانای ئەوە دەگەیەنێت كە هیچ یەكێك لەوان نیە مەگەر باوەڕی پێدەكەن پێش مردنیان.” لەم خوێندنەوەيەوە ئەوە جێگیر دەبێت كە ڕاناوەكە لە وشەی (مَوتِەِ)دا ناگەڕێتەوە بۆ عیسا (عليه السلام)، بەڵكو دەگەڕێتەوە بە ئەهلی كتێب.

ئوبەی كوڕی كەعب (رضي الله عنه) یەكێك بووە لەو چوار كەسەی كە پێغەمبەر (ﷺ) فەرمانی كردووە بە هاوەڵان قورئانیان لێ وەربگرن هەروەك لە صەحیحی بوخاریدا هاتووە: “ئەبو وەلید قسەی بۆ كردین كە شوعبەی كوڕی عەمری كوڕی موڕرە قسەی كرد بۆمان…. وتی گوێم لە پێغەمبەر بوو (ﷺ) دەیفەرموو لە چوار كەسەوە قورئان وەربگرن: لە عەبدوڵڵای كوڕی مەسعوود (بە ئەو دەستی پێ كرد) و سالمی بەخێوكراوی ئەبو حوزەیفە و مەعازی كوڕی جەبەل و ئوبەی كوڕی كەعب.”^([75])

(3) هەروەها موفەسیرەكان لەوەشدا بۆچوونیان جیاوازە كە ڕاناوی (ھـ) لە (بِەِ)دا بۆ كێ دەگەڕێتەوە، هەندێكیان دەڵێن ئەم ڕاناوە بۆ گەورە و سەروەرمان مەحەممەد (ﷺ) دەگەڕێتەوە، هەندێكیان دەڵێن دەگەڕێتەوە بۆ خوای گەورە و هەندێكی تریشیان دەڵێن دەگەڕێتەوە بۆ عیسا (عليه السلام) بۆ نموونە لە تەفسيری جەلالەیندا هاتووە: “هیچ كەسێك نیە لە ئەهلی كتێب (مەگەر باوەڕی پێ دەكات) بە عیسا (پێش مردنی) واتە پێش مردنی كابرای ئەهلی كتێب.” وە لە معالم التنزیل دا هاتووە: “لە عيكريمەوە ڕیوایەت كراوە كە ڕاناوی (ھ) لە فەرمایشتی خوای گەورەدا ﴿لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ﴾ دەگەڕێتەوە بۆ موحەممەد (ﷺ)، دەڵێت هیچ كەسێكی ئەهلی كتێب نامرێت هەتا باوەڕ دەكات بە موحەممەد (ﷺ). وە دەوترێت دەگەڕێتەوە بۆ خوای گەورە، ئایەتەكە دەفەرموێت: هیچ كەسێكی ئەهلی كتێب نیە مەگەر باوەڕ دەكات بە خوای گەورە پێش مردن لە كاتی گیانەڵڵادا ئەو كاتە ئیتر باوەڕەكەی كەڵكی پێناگەیەنێت.” وە لە (روح المعاني)دا هاتووە: دەوترێت ڕاناوی یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ خوا بۆ موحەمەدیش (ﷺ).

بێگومان ئەم جیاوازیانە لەسەر دیاریكردنی سەرچاوەی ڕاناوەكە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە ژیانی مەسیح (عليه السلام) بەم ئایەتە ناسەلمێنرێت، گریمان ئەو مانایە ڕاستە كە هەموو جوولەكە پێش مردنیان باوەڕ دەكەن بە عیسا (عليه السلام) ئەوا پێویست دەكات هەموو جوولەكە تا كاتی دابەزینی عیسا (عليه السلام) بە زیندوویی بمێننەوە؛ چونكە بابەتی باوەڕهێنانی هەموو جوولەكە تەنها بە ژیانی مەسیح (عليه السلام) جێبەجێ نابێت، بەڵكو دەبێت هەموو كافرەكانی نەوەی ئیسڕائیلیش لە سەرەتاوە هەتا ڕۆژی قیامەت لەژیاندا بمێنن. وە زانراوە زۆرێك لە جوولەكەكان مردن و ئەسپەردە كران پێش ئەوەی باوەڕبهێنن بە عیسا (عليه السلام) ئیتر چۆن ئەو قسەیە ڕاست دەردەچێت كە گوایە هەموو جووەكان پێش مردنیان باوەڕدەكەن بە عیسا (عليه السلام)؟ گومانی تێدا نیە ئەم مانایە بە ئاشكرا پووچە.

(4) گەڕانەوەی ڕاناوەكە لە وشەی ﴿مَوتِەِ﴾دا بۆ عیسا (عليه السلام) ناكۆكی دروست دەكات لە قورئانی پیرۆزدا؛ چونكە خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَجَاعِلُ الذِينَ اتبَعُوكَ فَوْقَ الذِينَ كَفَرُوا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾^([76]) واتە شوێنكەوتووانی عیسا (عليه السلام) و جوولەكە هەتا ڕۆژی قیامەت دەمێنن، وە شوێنكەوتووانی عیسا (عليه السلام) هەتا ڕۆژی قیامەت زاڵ دەبن بەسەر ئەو كەسانەی نەوەی ئیسڕائیلدا كە كافرن بە مەسیح (عليه السلام). دیارە ژێردەستەیی جوولەكە هەتا ڕۆژی قیامەت داخوازی بوون و مانەوە و كافربوونیان دەكات هەتا ڕۆژی دوایی، ئیتر چۆن هەموو ئەهلی كتێب باوەڕدەكەن بە عیسا (عليه السلام) كاتێك كە دادەبەزێت؟ وە ئەم بەڵگەهێنانەوەیە بە هەندێ ئایەتی تریش ڕەتدەكرێتەوە، لەوانە: ﴿وَلا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ (*) إِلا مَنْ رَحِمَ رَبكَ﴾^([77]). وە خوای گەورە بەتایبەتی دەرحەق بە ئەهلی كتێب دەفەرموێت: ﴿وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾^([78]) وە ئەم بابەتە بابەتێكی بەڵگەنەويستە كە باوەڕهێنانی هەموو ئەهلی كتێب بە مەسیح (عليه السلام) ناكۆكی لە قورئانی پیرۆزدا پێویست دەكات، وە دیارە قورئانی پیرۆزیش پاك و خاوێنە لە ناكۆكی و دژیەكی هەروەك خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافًا كَثِيرًا﴾^([79])، كەواتە سەلمێنرا گێڕانەوەی ڕاناوەكە لە وشەی ﴿موتِەِ﴾دا بۆ عیسا (عليه السلام) كارێكی پووچە.

وە تەفسیری دروست بۆ ئەم ئایەتە كە عەقڵ نكوڵی لێ ناكات ئەوەیە: هيچ كەسێك نیە لە ئەهلی كتێب مەگەر باوەڕ دەكات بە كوشتن و لەخاچدانی مەسیح پێش مردنی (واتە پێش مردنیان) وەك لەڕاستیدا وەهایە. دیارە هەموو جوولەكە و مەسيحيیەك بەهۆی ئارەزووە خراپ و مەبەستە پووچەكانیانەوە باوەڕێكی پتەویان هەیە بە مردنی مەسیح لەسەر خاچ. هەرچی جوولەكەیە باوەڕیان بە كوژرانی هەیە بۆ ئەوەی بیسەلمێنن كە درۆزن و نەفرەت لێكراو بووە _پەنا بەخوا_و پەیوەندی بەخواوە نەبووە.

وە مەسیحیەكانیش باوەڕیان وایە مەسيح مردووە لەسەر خاچ بۆ ئەوەی بیسەلمێنن كە بووە بە قوربانی بۆ ئەوان و بووە بە كەسێكی نەفرەتلێكراو لەپێناوی سەرپێچیەكانی ئەواندا بۆ ئەوەی لە نەفرەتی شەریعەت ڕزگاریان بكات. وە هیچ كەسێكی ئەهلی كتێب بە ئەهلی كتێب ئەژمار ناكرێت ئەگەر باوەڕی بەم عەقیدە خراپ و لادەرە نەبێت. وە مەسیح (عليه السلام) بەدرۆیان دەخاتەوە و دەبێت بە شایەت بەسەریانەوە نەك ببێت بەشایەت بۆیان؛ چونكە ئەم باوەڕەیان پێچەوانەی ڕاستیە و لەسەر گومان بنیاتنراوە نەك یەقین، لەبەرئەوە خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَإِن الذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ لَفِي شَك مِنْهُ﴾^([80]) بەمەش خوای گەورە درۆزنی و نەفرەتی دوورخستەوە لە مەسیح (عليه السلام) و خاوێنی كردەوە لە لاف و گەزافەكانی جوولەكە و مەسيحييەكان و پاكژیكردەوە.

بەڵام ئەو بڕگەیەی كە لە فەرموودەكەدا هاتووە: “فاقرؤوا إن شئتم ﴿وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا﴾” ئەم وشانە قسەی پێغەمبەر (ﷺ) نین، بەڵكو بریتیە لە ئیجتیهادی ئەبو هورەیرە (رضي الله عنه) دەربارەی ئایەتەكە. وە پێشتر باسكرا ئەم ئیجتیهادە پێچەوانەی قورئانی پیرۆزە ئیتر چۆن وەریبگرین؟ وە پێشەوا ئوصوڵیەكان دەربارەی ئەبو هورەیرە (رضي الله عنه) دەڵێن: “وە بەشی دووەمی ڕاویەكان بەوە ناسراون كە دادگەر بوون و شتەكانیان بەباشی لەبەركردبوو بەبێ وەرگرتنی ئیجتیهاد و فەتوا لێیان وەك ئەبو هورەیرە و مالیكی كوڕی ئەنەس. جا ئەگەر ڕیوایەتێكی لەم جۆرە بە ڕاست ئەژمار كرا و هەواڵەكە پێچەوانەی قیاس نەبوو ئەوا پێويستە كاری پێ بكرێت، بەڵام ئەگەر پێچەوانەی بوو ئەوا قیاسەكە لە پێشترە بۆ كارپێكردن.”^([81]) لەبەرئەوە خاوەنی تەفسیری (المظهري) لە تەفسیری ئەم ئایەتە و تەئویلی بەڵگەهێنانەوەكەی ئەبو هورەیرەدا دەڵێت: “تەئویلی ئەو ئایەتە بەگەڕانەوەی ڕاناوی دووەم بۆ عیسا (عليه السلام) قەدەغەیە. ئەمە تەنها بانگەشەی ئەبوهورەیرەیە و بەشێك نیە لە فەرموودە مەرفوعەكان. چۆن ئەم تەئویلە ڕاست دەردەچێت لەكاتێكدا دستەواژەی “هیچ كەسێك نیە لە ئەهلی كتێب” بەڕەهایی هەموو ئەوانە دەگرێتەوە كە لە زەمانی پێغەمبەردا (ﷺ) هەبوون، وە هیچ بەڵگەیەك نیە كە مەبەست لە ئەهلی كتێب ئەوانە بن كە لەكاتی دابەزینی عیسادا (عليه السلام) ئامادە دەبن و بوونیان دەبێت.

بەڵگەی پێنجەمیان:

ئەم ڕیوایەتانەی خوارەوە بەڵگەن لەسەر ئەوەی كە مەسیح (عليه السلام) دەگەڕێتەوە بۆ دنیا و لە گۆڕەكەی پێغەمبەردا (ﷺ) ئەسپەردە دەكرێت:

(1) لە عەبدوڵڵای كوڕی سەلامەوە، دەڵێت عیسای كوڕی مەریەم لەگەڵ پێغەمبەردا (ﷺ) ئەسپەردە دەكرێت و گۆڕەكەی دەبێتە چوارەم گۆڕ.

(2) لە عائیشەوە (ڕەزای خوای لێ بێت) گوتی: ئەی پێغەمبەری خوا وایدەبینم پاش تۆ بژیم ئایا ڕێگەم پێ دەدەیت لە تەنیشت تۆدا ئەسپەردە بكرێم؟ فەرمووی: ئەو شوێنە كەی بۆ تۆ دەست دەدات، لەو جێگایەدا تەنها شوێنی گۆڕی من و گۆڕی ئەبوبەكر و عومەر و عیسای كوڕی مەریەم هەیە^([82]).

(3) لە عەبدوڵڵای كوڕی عومەرەوە دەڵێت پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: عیسای كوڕی مەریەم دادەبەزێت بۆ سەر زەوی و هاوسەرگیری دەكات و مناڵی دەبێت و چل و پێنج ساڵ دەمێنێتەوە پاشان دەمرێت و لەگەڵ مندا لە گۆڕەكەمدا ئەسپەردە دەكرێت، من و عیسای كوڕی مەریەم لە یەك گۆڕدا دەبین لەنێوان ئەبوبەكر و عومەردا.

وەڵام:

وتەكەی عەبدوڵڵای كوڕی سەلام: “عیسای كوڕی مەریەم لەگەڵ پێغەمبەری خوادا ئەسپەردە دەكرێت.. هتد” باوەڕی پێناكرێت هەروەك لە كتێبی “كوثر النبي” دا هاتووە كە كتێبێكە دەربارەی زانستی بنەماكانی فەرموودە: وە ئەوەش بەمەرج وەردەگیرێت كە نابێت هاوەڵی پێغەمبەر فەرموودەی وەرگرتبێت لە كەسێكی ئەهلی كتێب وەك عەبدوڵلای كوڕی سەلام و سەلمانی فارسی و عەبدوڵڵای كوڕی عەمری كوڕی عاص؛ چونكە لە جەنگی یەرمووكدا كۆمەڵێك كتێبی كۆنی دەستكەوت و باسی شتە سەرسوڕهێنەرەكانی ناو ئەو كتێبانەی دەكرد، دوور نیە هاوەڵەكانی گوتبێتیان لە پێغەمبەری خواوە قسەمان بۆ بگێڕەوە و دەربارەی پەڕاوەكە قسەمان بۆ مەكە.

بەڵام فەرموودەكەی عائیشە (ڕەزای خوای لێ بێت) دیارە درۆی بەدەمەوە كراوە و درۆزنەكان هەڵیان بەستووە و بە درۆ و بوختان ئەوەیان داوەتەپاڵی؛ چونكە ئەم فەرموودەیە خاوەنی (كنز العمال) ڕیوایەتی كردووە و بە لاوازی ئەژماركردووە و پێچەوانەی ئەم ڕیوایەتەی بوخاریە كە ئەمە دەقەكەیەتی: “لە عەمری كوڕی مەیموونەوە وتی بینیم عومەری كوڕی خەطاب (رضي الله عنه) وتی ئەی عبدوڵڵای كوڕی عومەر بچۆ بۆلای دایكی باوەڕداران عائیشە (ڕەزای خوای لێ بێت) بڵێ عومەری كوڕی خەطاب سەلامت لێ دەكات پاشان داوای ئەوەی لێ بكە كە لەگەڵ هاوڕێكەمدا ئەسپەردە بكرێم، ئەویش گوتی: پێشتر من بۆ خۆمم دانابوو، بەڵام ئەمڕۆ خواستی ئەو سەردەخەم بەسەر خواستی خۆمدا. كاتێك گەڕایەوە گوتی: چیت كرد؟ گوتی: ئەی ئەمیری باوەڕداران مۆڵەتم بۆ وەرگرتیت. گوتی: هیچ شتێك هێندەی ئەو شوێنە گرنگ نەبوو بەلامەوە، ئەگەر گیانم كێشرا تەرمەكەم هەڵبگرن و پاشان سڵاو بكەن پاشان بڵێ عومەری كوڕی خەطاب مۆڵەت دەخوازێت. ئەگەر مۆڵەتی پێدام ئەوا ئەسپەردەم بكەن، ئەگینا بمگێڕنەوە بۆ گۆڕستانی موسوڵمانان.”^([83])

ئایا ئەم وتەيەی حەزرەتی عائیشە (ڕەزای خوای لێ بێت): “پێشتر من بۆ خۆمم دانابوو، بەڵام ئەمڕۆ خواستی ئەو سەردەخەم بەسەر خواستی خۆمدا.” وە وتەی عومەر (رضي الله عنه): “ئەگەر مۆڵەتی پێدام ئەوا ئەسپەردەم بكەن ئەگینا بمگێڕنەوە بۆ گۆڕستانی موسوڵمانان.” بەڵگە نیە لەسەر ئەوەی كە ئەوەی ڕاویەكان گێڕاویانەتەوە گوایە عومەر و عیسای كوڕی مەریەم لە ژوورەكەی عائیشەدا ئەسپەردە دەكرێن لە زەینی عائیشە و هاوەڵاندا بوونى نەبووە ڕەزای خوایان لێ بێت؟

بەڵام ئەگەر فەرموودەی سێـيەم بەگوێرەی مانای ڕووكەشی لێكبدەینەوە ئەوا پێچەوانەی ئەو فەرموودانە دەردەچێت كە لە بوخاریدا هاتوون وەك پێشتر باسكرا؛ چونكە فەرموودەی “لەگەڵ مندا لە گۆڕەكەمدا ئەسپەردە دەكرێت و ئەوسا من و عيسای كوڕی مەریەم لەیەك گۆڕدا دەبین لەنێوان ئەبوبەكر و عومەردا.” لە عەبدوڵڵای كوڕی عومەرەوە ڕیوایەت كراوە (رضي الله عنه) وە ئاشكرایە كە عومەر (رضي الله عنه) عەبدوڵڵای كوڕی عومەری نارد بۆلای عائیشە (ڕەزای خوای لێ بێت) تاكو مۆڵەتی لێ بخوازێت كە لەگەڵ پێغەمبەردا (ﷺ) ئەسپەردە بكرێت لە ژوورەكەیدا، وە ئەگەر عەبدوڵڵای كوڕی عومەر بیزانیبایە كە پێغەمبەر (ﷺ) فەرموویەتی: “ئەوسا من و عیسای كوڕی مەریەم لەیەك گۆڕدا دەبین لەنێوان ئەبوبەكر و عومەردا.” ئەوا عەبدوڵڵا بێ دەنگ نەدەبوو، بەڵكو وەڵامی باوكی خۆی عومەری (رضي الله عنه) دەدایەوە كە بۆچی دەمنێریت بۆلای عائیشە (ڕەزای خوای لێ بێت) لە كاتێكدا پێغەمبەر (ﷺ) بەڕاشكاوی ئەوەی ڕایگەیاندووە كە لەگەڵ ئەودا ئەسپەردە دەكرێت؟ وە عومەریش (رضي الله عنه) ئەوەی نەدەگوت كە “ئەگەر مۆڵەتی پێدام ئەوا ئەسپەردەم بكەن ئەگینا بمگێڕنەوە بۆ گۆڕستانی موسوڵمانان.” سەڕای ئەوە له ژوورەكەدا جێگەی گۆڕێكی تری تێدا نیە وەك پێشەوا مالیك (رضي الله عنه) ڕیوایەتی كردووە: “لە مالیكەوە لە یەحیای كوڕی سەعیدەوە دەگێڕنەوە عائیشەی خێزانی پێغەمبەر (ﷺ) وتی لە خەونمدا بینیم سێ مانگ كەوتە ناو ژوورەكەمەوە، خەونەكەم گێڕایەوە بۆ ئەبوبەكر ئەویش بێ دەنگ بوو، كاتێك پێغەمبەری خوا (ﷺ) كۆچی دوایی كرد لە ماڵەكەی مندا ئەسپەردە كرا، ئەبوبەكر گوتی ئەمە یەكێك لە مانگەكانت كە بریتیە لە چاكترینیان.”^([84])

(دووەم) لە فەرموودەیەكی تردا پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “من یەكەم كەسم كە زیندوودەكرێمەوە پاشان ئەبوبەكر پاشان عومەر، پاشان خەڵكی گۆڕستانی بەقیع دەهێنن ئەوانیش لەگەڵ مندا كۆدەكرێنەوە، پاشان چاوەڕێی خەڵكی مەككە دەكەم تاكو لەنێوان مەككە و مەدینەدا حەشر دەكرێن.”^([85]) دەی كوا باسی عیسا (عليه السلام)؟ ئایا لەمەوە ناسەلمێنرێت كە ئەو جارێكی تر ناگەڕێتەوە بۆ ئەم دنیایە؟

بەڵگەی شەشەمیان:

له فەرموودەكاندا وشەی دابەزین (نزول) بۆ مەسیح (عليه السلام) بەكارهاتووە لەبەرئەوە له داهاتوودا ئەو له ئاسمانەوە دادەبەزێت.

وەڵام:

یەكەم: كاتێك به بەڵگە قورئانی پیرۆز و فەرموودە سەلمێنرا كه مەسیح (عليه السلام) مردووە و مردووەكانیش هەرگیز ناگەڕێنەوە بۆ ئەم دونیایه، ئیتر دروست نیه ڕاڤەی وشەی (نزول) بكرێت به مانای دابەزین له ئاسمانەوە به جەستەی ماددی.

دووەم: وشەی (نزول) بۆ دەججالیش بەكارهاتووە هەروەك له بوخاریدا هاتووە: “دەججال دێت و حەرامە لەسەری بچێتە ئەو ڕێگەوبانەی كە دەچێت بۆ مەدینە لای هەندێ خاكی شۆرەكاتی لەولای مەدینەوە دادەبەزێت.”^([86]) دەی ئاخۆ دەججال له ئاسمانەوە دادەبەزێت؟

سێيەم: بێگومان وشەی (النزول، دابەزین) لە فەرموودەكاندا بۆ پێغەمبەر (ﷺ) و هاوەڵەكانيش بەكارهاتووە “لە عائیشەوە (ڕەزای خوای لێ بێت) گوتی لەگەڵ پێغەمبەری خوادا (ﷺ) دەرچووین لە مانگەكان و شەوەكانی حەجدا پاشان لە (سەريف) دابەزین، گوتی هاوەڵەكان چوون بۆ لای.”^([87]) “هەركاتێك سەعد بە مەككەدا گوزەری بكردایە لای ئومەیە دادەبەزی.”^([88])

چوارەم: هەروەها وشەی دابەزین (نزول) بەكارهاتووە بۆ مەهدی (عليه السلام)، ئایا ئەو له ئاسمانەوە دادەبەزێت؟

هەرچی چۆنێك بێت موسوڵمانان باوەڕیان وایه: ئەو له دایك و باوكێك لەدایك دەبێت، وە لەم بارەیەوە هاتووە: له فەرموودەكەی ئەبو هورەیرەوە “مەهدی دادەبەزێت و چل دەمێنێتەوە.”^([89])

پێنجەم: هەڵبەت وشەی (النزول، دابەزین) لە قورئانی پیرۆزدا بۆ شتانێكی جۆراوجۆر بەكارهاتووە، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَأَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعَامِ ثَمَانِيَةَ أَزْوَاجٍ﴾^([90]). ﴿يَا بَنِي آَدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا﴾^([91]) وە هەموو كەسێك دەزانێت مانگا و گوێدریژ و گامێش و مەڕ و بزن لە ئاسمانەوە دانابەزێت، هەروەها پۆشاك لە خوری و لۆكە و حەریر و شتی تر دروست دەكرێت، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزّلُهُ إِلا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ﴾^([92]) پاشان خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿هُوَ الذِي يُرِيكُمْ آيَاتِهِ وَيُنَزلُ لَكُمْ مِنَ السمَاءِ رِزْقًا﴾^([93]) سەیركە چۆن لەم ئایەتەیشدا وشەی (نزول) لەگەڵ وشەی ئاسماندا بەكارهاتووە، ئایا كەسێك بینیویەتی بژێوی لە ئاسمانەوە دابەزێت؟ بێگومان نەخێر، بەڵكو بژێوی لە گەنم و برنج و جۆ و ڕووەكەكانی تر پەیدادەبێت، هەروەك چۆن ئەم شتانە لە ئاسمانەوە دێنەخوارەوە لەڕێگەی هۆكارە زەمینیەكانەوە، وە لە زەویدا ڕوودەدەن و دروست دەبن، بەهەمان شێوە مەسیحی بەڵێندراویش (عليه السلام) لەم زەویەدا لەدایك دەبێت لەڕێگەی دایك و باوكیەوە بەهۆی توانای ڕۆحانی خوداوە نەك بەگوێرەی ڕووكەش لە ئاسمانەوە دابەزێت وەك بانگەشەكارانی ئەم باوەڕە دەڵێن، لەبەرئەوەیە كە بە وشەی دابەزین (النزول) گوزارشت كراوە لە هاتنەكەی، بێگومان خوای گەورە دەرحەق بە موحەممەد (ﷺ) دەفەرموێت: ﴿قَدْ أَنْزَلَ اللهُ إِلَيْكُمْ ذِكْرًا * رَسُولا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللهِ﴾^([94]) وە ئاشكرایە پێغەمبەر (ﷺ) لە ئاسمانەوە دانەبەزیوە، بەڵكو دایك و باوكێكی هەبووە.

شەشەم: لە فەرموودەكاندا وشەی (البعث، ڕەوانەكردن)یش بەكارهاتووە بۆ مەسیح (عليه السلام) ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە لە ئاسمانەوە دانابەزێت: “كَذَلِكَ إِذْ بَعَثَ اللهُ الْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ.”^([95]) واتە: “بەهەمان شێوە ئەو كاتەی خودا مەسیحی كوڕی مەریەم ڕەوانە دەكات.”، “فَيَبْعَثُ اللهُ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ.”^([96]) واتە: “پاشان خوای گەورە عیسای كوڕی مەریەم ڕەوانە دەكات.” وە هەمان وشە [البعث] بۆ پێغەمبەری خۆیشمان (ﷺ) بەكارهاتووە ﴿هُوَ الذِي بَعَثَ فِي الأُمِّيّينَ رَسُولا مِنْهُمْ﴾^([97]) كەواتە ئەی موسوڵـمانان بە وشەی (النزول) فریومەخۆن هەروەك چۆن پێش ئێوە جوولەكە فریویان خوارد. ئەوانیش بانگەشەی ئەوەیان دەكرد كە ئیلياس بەرزبووەتەوە بۆ ئاسمان و جارێكی تر بەجەستە ماددیەكەیەوە دێتەخوارەوە، بەهەمان شێوە ئێوەیش باوەڕتان وایە مەسیحی كوڕی مەریەم بە جەستە ماددیەكەیەوە بەرزبووەتەوە بۆ ئاسمان و جارێكی تر دادەبەزێتەوە، بیرناكەنەوە و هەمان ڕێچكەی جوولەكەتان گرتووە، خەڵەتاون بە فەرموودە لاوازەكان و وتەی موفەسیرەكان كە پێچەوانەی قورئانی پیرۆزن، وە كەوتوونەتە ناو چاڵی گومڕاییەوە هەروەك پێش ئێوە جوولەكەی تێكەوت و ئاكامی تاڵی كردەوەی خۆیان چەشت، دەی پەند وەربگرن ئەی ئەو كەسانەی كە خاوەنی بینایین، دیارە كەسی ژیر و بە سەلیقە لە هەڵەی كەسانی ترەوە ئامۆژگاری وەردەگرێت، وە دەست مەگرن بە ڕووكەشی ڕیوایەتەكانەوە، هەڵبەت جوولەكە كۆمەڵێك دەقیان لابوو كە لەوانەی ئێوە بەهێزتر و قایمتر بوون دەربارەی دابەزینی ئیلياس (عليه السلام) بەڵام مەسیحی ناسیرەیی خۆی ئەم دەقانەی تەئویل كرد تەنانەت وشەی ئاسمان لە كتێبە دابەزێنراوە پیرۆزەكانیاندا هەیە، وە وشەی ئاسمان لە قورئانی پیرۆز و فەرموودە ڕاستەكاندا نیە دەرحەق بە مەسیح (عليه السلام). لە كتێبەكانی جوولەكەدا ئەم دەقە هاتووە: “فَصَعِدَ إِيلِيَّا فِي الْعَاصِفَةِ إِلَى السَّمَاءِ.”^([98]) واتە: “لە گەردەلوولێكدا ئیلیاس سەركەوت بۆ ئاسمان.”، “هأَنَذَا أُرْسِلُ إِلَيْكُمْ إِيلِيَّا النَّبِيَّ قَبْلَ مَجِيءِ يَوْمِ الرَّبِّ.”^([99]) واتە: “گوێبگرن، بەرلەوەی ڕۆژی گەورە و ترسناكی پەروەردگار بێت، من ئيلیاسی پێغەمبەرتان بۆ دەنێرم.” وە بەو پێیەی جوولەكە باوەڕیان بەوە هەبوو خودی ئیلياس پێش دەركەوتنی مەسیح لەناو نەوەی ئیسڕائیلدا لە ئاسمانەوە دادەبەزێت، ئەوە بوو كاتێك مەسیحی ناسیرەیی هات باوەڕیان پێ نەكرد و گوتیان ئیلياس هێشتا دانەبەزیوە ئیتر چۆن باوەڕ بكەین بە مەسیح؟ بەڵام مەسیح هەواڵی هاتنی ئیلياسی تەئویل كرد بۆیان كە مەبەست لێی لەدایكبوونی پیاوچاكێكە سیفەت و خاسیەتیەكانی ئەوی هەبێت نەك هاتنی خودی خۆی، وە ئاماژەی كرد بۆ یەحیای لەئاوهەڵكێش (عليه السلام) و پێی گوتن: “وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَقْبَلُوا، فَهذَا هُوَ إِيلِيَّا الْمُزْمِعُ أَنْ يَأْتِيَ. مَنْ لَهُ أُذُنَانِ لِلسَّمْعِ فَلْيَسْمَعْ.”^([100]) واتە: “ئەگەر دەتانەوێت قەبوڵی بكەن ئەمە ئەو ئیلیاسەیه كە بڕیارە بێت! كێ دوو گوێچكەی هەیە بۆ بیستن با ببیستێت.” وە جارێكیان گوتی: “وَلَيْسَ أَحَدٌ صَعِدَ إِلَى السَّمَاءِ إِلاَّ الَّذِي نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ.”^([101]) واتە: “هیچ كەسێك سەرنەكەوتووە بۆ ئاسمان مەگەر ئەو كەسەی كە لە ئاسمانەوە دابەزیوە.” بەڵام جوولەكەكان تەئویلەكەی مەسیحیان قەبوڵ نەكرد و باوەڕیان پێنەكرد و بەدرۆزنیان زانی و هەتا ئێستایش چاوەڕێن ئیلیاس بەجەستە ماددیەكەیەوە لە ئاسمانەوە دابەزێت.

ئەوەش بزانن قورئان ڕێگە نادات بە هیچ كەسێك بەرزبێتەوە بۆ ئاسمانەكان بە جەستەی ماددیەوە پاشان لێیەوە دابەزێت، ئایا نازانن كافرەكان داوایان كرد لە پێغەمبەر (ﷺ) كە هەرگیز باوەڕی پێناكەن مەگەر كاتێك سەركەوێت بۆ ئاسمان و كتیبێكیان بۆ دابەزێنێت كە بیخوێننەوە وەك بەڵگەیەك لەسەر ڕۆیشتنی بۆ ئاسمان، خوای گەورەیش بەرپەرچیان دەداتەوە دەفەرموێت: ﴿قُلْ سُبْحَانَ رَبي هَلْ كُنْتُ إِلا بَشَرًا رَسُولا﴾^([102]) ئەگەر ڕۆيشتن بۆ ئاسمان بەجەستەی ماددیەوە گونجاو بوایە بۆ مرۆڤ؛ ئەوا پێغەمبەری خۆمان (ﷺ) لە پێشتر بوو بۆ سەركەوتن بۆ ئاسمان لەبەر چاوی كافرەكاندا بۆ ئەوەی باوەڕی پێ بكەن، دەی كارێك ڕێگەی پێنەدرێت بۆ موحەممەد (ﷺ) كە چاكترینی پێغەمبەرانە ئیتر چۆن ڕێگەی پێدەدرێت بۆ مەسیحی ناسیرەیی (عليه السلام)؟ چونكە ئەویش مرۆڤە و پێغەمبەرە، گریمان عیسا بەرزكراوەتەوە بۆ ئاسمان بە جەستەكەیەوە ئەوا پێویست دەكات كە مرۆڤ نەبێت. ئەمەش نەشیاوە!

ڕەنگە كەسێك بڵێت پێغەمبەر (ﷺ) لەو شەوەدا كە شەوڕەوی پێكرا بە جەستە ماددیەكەیەوە چوو بۆ ئاسمان، وەڵامەكە ئەوەیە كە ئەو (ﷺ) بە جەستەی ماددیەوە بەرزنەكرایەوە، بەڵكو تەنها بەڕۆح بەرزكرایەوە و بەشێوەی خەون یان كەشف بوو. خوای گەورە لە هەمان سوورەتدا دەربارەی شەوڕەوی دەفەرموێت: ﴿وَمَا جَعَلْنَا الرؤْيَا التِي أَرَيْنَاكَ إِلا فِتْنَةً لِلناسِ﴾^([103])

وە لە فەرموودەدا هاتووە: “واستيقظ وهو في المسجد الحرام.”^([104]) واتە “كە بەئاگا هاتەوە لە مزگەوتی حەرامدا بوو.” هەروەها لە كتێبی (زاد المعاد)ی (ابن القیم)دا هاتووە: “عن عائشة ومعاوية أنهما قالا إنما كان الإسراء بروحه ولم يفقد جسده.”^([105]) واتە: “لە عائیشە و موعاویەوە دەگێڕنەوە كە هەردووكیان گوتوویانە شەوڕەوی تەنها بە ڕۆحەكەی كراوە و جەستەكەی لە جێگای خۆیدا بووە”. پوختەی قسە، شەوڕەوی بە ڕۆح بووە لە حاڵەتی كەشف و خەوندا، دەرەنجام، ناكرێت مەسیح (عليه السلام) بە زیندوویی و بەجەستەی ماددیەوە بچێت بۆ ئاسمان و دووبارە خودی خۆی بگەڕێتەوە؛ چونكە هەرگیزاو هەرگیز هیچ كەسێك لە ئاسمانەوە دانەبەزیوە و داشنابەزیت. وە مەبەست لە دابەزینی عیسا (عليه السلام) هاتنی پیاوێكی ترە لە ئوممەتی موحەممەدی كە لە سیفات و بارودۆخەكانیدا لە عیسای كوڕی مەریەم دەچێت، وە ئەو پیاوەیش لە گوندی قادیانی ویلایەتی پەنجابی هیندستان دەركەوت بەناوی ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام).

توێژینەوەی سێيەم: بۆچی لە فەرموودەكاندا مەسیحی بەڵێندراو ناونراوە “كوڕی مەریەم”

وەڵامی یەكەم:

كاتێك قورئانی پیرۆز و فەرموودە ڕاستەكان بەڕاشكاوی ڕایانگەیاند مەسیحی كوڕی مەریەم مردووە و هەرگیز ناگەڕێتەوە بۆ ئەم دنیایە؛ ئەوا ئەو ڕاستیە دەسەلمێت كە مەسیحی بەڵێندراوی چاوەڕوانكراو بریتیە لە كەسێكی تر لە ئوممەتی موحەممەدی، وە ناونانیشی بە مەسیحی كوڕی مەریەم بەهۆی بوونی لێكچوونە لە سیفات و خاسیەتەكاندا، وە ئەم جۆرە ناونانە ناونانێكی ناسراو و باوە لای كەسانی زمانزان و ڕەوانبێژ، زۆرجار لێچوو (المشبە) باس دەكرێت و پیتی لێكچوواندن و لەوچوو (المشبە بە) دەقرتێنرێت بۆ دەرخستنی تەواوەتی لێكچوون لەنێوان دوو شتدا، وە ناوی لەوچووەكە دەنرێت لە لێچووەكە هەروەك زانای پایەبەرز عەبدولقادری جورجانی دەڵێت: “لێكچوون دابەش دەكرێت بۆ دوو بەش: ئاشكرا و نائاشكرا. ئاشكرا وەك ئەوەی بوترێت: زەید دەڵێی شێرە، لێرەدا هەریەك لە لێچوو و لەوچوو باسكراون بەناوی خۆیانەوە، وە جۆری نائاشكرا ئەوەیە كە لەوچوو باس نەكرێت و لێچوو باس بكرێت، وەك ئەوەی بڵێیت شێرێكم بینی، كە لێرەدا مەبەستت پیاوێكە لە شێر دەچێت، بەڵام ناوەكەیت گۆڕی وەك زیادە وەسفێك و خەیاڵكردنی ئەوەی كە جیاوازیەك نیە لەنێوان شێر و ئەودا، وە ئەو لە دۆخی مرۆییەوە گۆڕاوە بۆ دۆخی شێر. وە ئەگەر كەسێكت تەشبیهكرد بە كەسێكی تر، وە ئەگەر كردارێكت چواند بە كردارێكی تر ئەم حوكمەی هەیە، جارێك تۆ دەڵێیت: جوانكردنی قسەكانی لە هۆنینەوەی مرواری دەچێت، لێرەدا لێچوو لەگەڵ لەوچوو بەڕاشكاوی وتراوە، كەسێكی تر دەڵێت: ئەو هەر مرواری دەهۆنێتەوە، وەهای لێ دەكات وەك ئەوەی لە حەقیقەتدا مرواری بهۆنێتەوە.”^([106]) وە پێشەوا ڕازی لە تەفسیرەكەیدا دەڵێت: “ناونانی شتێك لە شتێكی تر كە لە زۆربەی سیفەت و خاسیتەكاندا لەو بچێت جوان و ڕێگە پێدراوە.”^([107]) وە بەوپێیەی مەسیحی بەڵێندراو لە زۆر ڕووەوە لە عیسای كوڕی مەریەم دەچێت (عليهما السلام) لەبەرئەوە ناوی كوڕی مەریەم نراوە لە ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام)، ئەمەش هەندێ لە لێكچوونەكان:

(لێكچوونی یەكەم) مەسیحی كوڕی مەریەم لە سەرەتای سەدەی چواردەی پاش مووسا (عليه السلام) هات، بەهەمان شێوە مەسیحی بەڵێندراویش لە سەرەتای سەدەی چواردەی پاش موحەممەد (ﷺ) هات.

(دووەم) مەسیحی ئیسڕائیلی (عليه السلام) خزمەتكار و ڕاستێنەری شەریعەتی مووسایی بووە و شەریعەتێكی نوێی سەربەخۆی نەبووە كە شەریعەتی پێش خۆی نەسخ بكاتەوە، بەهەمان شێوە ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) ڕەوانەكراوە وەك سەلمێنەری ڕاستی قورئانی پیرۆز و شەریعەتی بێوێنەی مەحەممەدی و شەریعەتێكی تازە و سەربەخۆی نەهێناوە كە شەریعەتەكەی پێش خۆی نەسخ بكاتەوە.

(سێيەم) مەسیحی ئیسڕائیلی (عليه السلام) لەكاتی لاوازی و لەناوچوونی جوولەكەدا دەركەوت، بەهەمان شێوە مەسیحی موحەممەدی لەكاتی لاوازی ئوممەتی ئیسلامیدا دەركەوت.

(چوارەم) هەروەك چۆن مەسیحی ئیسڕائیلی لە ڕۆژگارەكانی حكومەتی ڕۆمیدا ڕەوانەكرا بەهەمان شێوە مەسیحی مەحەممەدیش لە ڕۆژگارەكانی حكومەتێكی مەسیحیدا ڕەوانەكرا، وە پێغەمبەر (ﷺ) خۆی مەسیحیەكانی بە ڕۆم ناوزەد كردووە وەك دەفەرموێت: “تَقُومُ السَّاعَةُ وَالرُّومُ أَكْثَرُ النَّاسِ.”^([108]) واتە: “كاتێك قیامەت بەرپادەبێت ڕۆمەكان زۆرینەی خەڵكن.”

(پێنجەم) مەسیحی ئیسڕائیلی بە پێچەوانەی بانگەشەی جوولەكەوە لە پۆشاكی جوانیدا ڕەوانەكرا و دەسەڵاتی دنیایی بەدەست نەهێنا، بەهەمان شێوە مەسیحی بەڵێندراویش لە پۆشاكی جوانیدا ڕەوانەكرا و لەم دنیایەدا هیچ دەسەڵاتێكی دیار و ئاشكرای پێنەدرا، وە بە پێچەوانەی ئارەزووی موسوڵمانانە ڕواڵەتبینەكانەوە هات.

(شەشەم) مەسیحی ئیسڕائیلی لەڕووی باوكەوە لە نەوەی ئیسڕائيلی نەبوو؛ چونكە بەبێ باوك لەدایكبووە بەڵام لەڕووی دایكەوە ئیسڕائیلی بوو، بەهەمان شێوە مەسیحی موحەممەدی لەڕووی باب و باپیرانەوە لە تیرەی قوڕەیش نەبوو؛ چونكە باب و باپیری لە نەوەی فارس بوون، بەڵام ئەو لەڕووی دایكەوە قوڕەیشی بوو؛ چونكە هەندێ لە دایكانی لە نەوەی فاتیمە و ماڵباتی پێغەمبەر (ﷺ) بوون.

(حەوتەم) جوولەكە باوەڕیان نەكرد بە عیسا (عليه السلام) و بەدرۆزنیان زانی و ویستیان بیكوژن، وە تۆمەتیان بۆ دروست كرد و ڕاپێچیان كرد بۆ لای كاربەدەستان، بەهەمان شێوە هەندێ زانای ئیسلام هەمان كاریان ئەنجامدا بەرامبەر مەسیحی بەڵێندراو، ئەوە بوو بەكافر و درۆزنیان زانی و لە دادگا حكومیەكاندا كۆمەڵێك داوایان لەدژی بەرزكردەوە و هەموو هەوڵێكیاندا بۆ كوشتنی، بەڵام خوای گەورە پاراستی لە فێڵ و نەخشە گڵاوەكانی ئەوان بەگوێرەی ئەو بەڵێنەی كە پێی دابوو (يعصمكَ اللهُ مِن عنده وإنْ لَّم يَعصمْكَ الناسُ) واتە: “خوا لەلایەن خۆیەوە دەتپارێزێت ئەگەرچی خەڵكی نەتپارێزن”.

ئاشكرایە پێغەمبەر (ﷺ) زمانپاراوترینی كەسەكانە، بۆیە بەشێوەی خوازە (الاستعارة) دەربارەی مەسیحی بەڵێندراو دەفەرموێت: “كَيْفَ أَنْتُمْ إِذَا نَزَلَ ابْنُ مَرْيَمَ فِيكُمْ، وَإِمَامُكُمْ مِنْكُمْ.”^([109]) واتە: “حاڵتان چۆنە ئەو كاتەی كە كوڕی مەریەم لەناوتاندا دادەبەزێت و پێشەواتان لە خۆتانە.” وە هەروەها دەفەرموێت: “كَيْفَ أَنْتُمْ إِذَا نَزَلَ فِيكُمْ ابْنُ مَرْيَمَ فَأَمَّكُمْ.”^([110]) واتە: “حاڵتان چۆنە كاتێك كوڕی مەریەم لەناوتاندا دادەبەزێت و پێشەوايەتيتان دەكات.” وەك ئاماژەیەك كە ئەو تاكێك دەبێت لە تاكەكانی ئوممەتی موحەممەدی.

وەڵامی دووەم:

پێغەمبەر (ﷺ) لە فەرموودەیەكی تردا بە هەندێ لە خێزانەكانی دەفەرموێت: “إِنَّكُنَّ لَأَنْتُنَّ صَوَاحِبُ يُوسُفَ، مُرُوا أَبَا بَكْرٍ فَلْيُصَلِّ لِلنَّاسِ.”^([111]) واتە: “ئێوە دەڵێی ژنەكانی لای یوسفن، فەرمان بكەن بە ئەبوبەكر با نوێژ بۆ ئەو خەڵكە بكات.” ببینە چۆن پێغەمبەر (ﷺ) بەشێوەی خوازە بە خێزانەكانی خۆی دەفەرموێت ژنەكانی لای یوسف تەنها لەبەرئەوەی لەیەك شتدا لەیەك دەچن.

وەڵامی سێيەم:

كۆمەڵێك لە موسوڵمانە یەكەمینەكان كە دەستێكی باڵایان هەبووە لە هەڵێنجانی مانا وردەكان لە قورئان و فەرموودەكانی پێغەمبەردا (ﷺ) و لە كەسە ڕووكەشبینەكان نەبوون، زەینیان بۆ ئەوە چووە كە مەبەست لە دابەزینی كوڕی مەریەم هاتنی پیاوێكە كە هاوشێوەی عیسای كوڕی مەریەم بێت لە ڕێز و مەزنیدا، هەروەك زانای گەورە سیراجەددین ئەبو حەفص عومەر ئیبن وەردی لە كتێبەكەیدا (خریدة العجائب وفریدة الغرائب) دەڵێت: “قالتْ فِرقةٌ: نزول عيسى خروجُ رجُلٍ يُشبِهُ عيسى في الفضل، كما يُقال للرجل الخيّر مَلَكٌ وللشرّير شيطان تشبيهًا بهما ولا يراد بهما الأعيان.”^([112]) واتە: “كۆمەڵێك دەڵێن: دابەزینی عیسا واتە سەرهەڵدانی پیاوێك كە لە فەزڵ گەورەییدا لە عیسا دەچێت، هەروەك چۆن بە كەسێكی چاك دەوترێت فریشتە و بە كەسێكی خراپیش دەوترێت شەیتان وەك تەشبیهكردن پێیان كە مەبەست پێی خودی فریشتە و شەیتان نیە.”

وەڵامی چوارەم:

لە ڕيوایەتێكی بوخاریدا هاتووە: “قَالَ أَبُو هُرَيْرَةَ رضي الله عنه: سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ، يَقُولُ: “مَا مِنْ بَنِي آدَمَ مَوْلُودٌ إِلَّا يَمَسُّهُ الشَّيْطَانُ حِينَ يُولَدُ، فَيَسْتَهِلُّ صَارِخًا مِنْ مَسِّ الشَّيْطَانِ، غَيْرَ مَرْيَمَ وَابْنِهَا” ثُمَّ يَقُولُ أَبُو هُرَيْرَةَ: ﴿وَإِنِّي أُعِيذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾^([113])“.^([114]) واتە: “ئەبو هورەیرە (رضي الله عنه) دەڵێت لە پێغەمبەرم بیست (ﷺ) فەرمووی هەر مرۆڤێك كە لەدایك دەبێت ئیللا لە كاتی لەدایكبووندا شەیتان زیانی لێدەدات بۆیە بەهۆی ئەو زیانلێدانەوە بە ئاسانی دەستدەكات بە گریان و هاوار جگە لە مەریەم و كوڕەكەی، پاشان ئەبو هورەیرە دەڵێت: “﴿وَإِنِّي أُعِيذُهَا بِكَ وَذُرِّيَّتَهَا مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾.”

زانای پایەبەرز زەمەخشەری لە شەرحی ئەم فەرموودەيەدا دەڵێت: “خوا زاناترە بە سەحیحبوونی فەرموودەكە. ئەگەر سەحیح بێت ئەوا ماناكەی ئەوەیە هەموو كەسێك كە لەدایك دەبێت شەیتان تەماعی ئەوەی هەیە كە لە ڕێگەی ڕاست لای بدات جگە لە مەریەم و كوڕەكەی؛ چونكە هەردووكیان پارێزاون، هەروەها هەموو ئەو كەسانەیش كە هەمان سیفەتی ئەوانیان هەیە وەك خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿لأُغْوِيَنهُمْ أَجْمَعِينَ (*) إِلا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾^([115]).”^([116])

وە فەرموودەیەكی تر پشتگیری ئەم وتەیەی زەمەخشەری دەكات: “پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: ئەگەر كەسێكتان چووە لای خێزانی خۆی و گوتی: پەروەردگارا شەیتانم لێ دوور بخەرەوە، وە شەیتان دوور بخەرەوە لەوەی پێمدەبەخشی، ئەگەر مناڵێكیان ببێت ئەوا شەیتان زیانی پێ ناگەیەنێت و زاڵ نابێت بەسەریدا.”^([117])

وەڵامی پێنجەم:

پێغەمبەر (ﷺ) ڕوونی كردووەتەوە كە سیفەتی ڕواڵەتیی مەسیحی بەڵێندراو جیاوازە لە سیفەتی ڕواڵەتیی مەسیحی ناسیرەیی، لەو شەوەدا كە شەوڕەوی پێكرا عیسا و مووسا و ئیبراهیمی بینی (عليهم السلام)، دەربارەی عیسا (عليه السلام) دەفەرموێت: “فَأَمَّا عِيسَى فَأَحْمَرُ جَعْدٌ عَرِيضُ الصَّدْرِ.”^([118]) واتە: “بەڵام عیسا كەسێكی سوور و قژلوول و سینگ پان بوو.” وە بەم فەرمایشتەی خۆی وەسفی مەسیحی بەڵێندراوی كردووە: “أَرَانِي اللَّيْلَةَ عِنْدَ الْكَعْبَةِ فِي الْمَنَامِ فَإِذَا رَجُلٌ آدَمُ كَأَحْسَنِ مَا يُرَى مِنْ أُدْمِ الرِّجَالِ تَضْرِبُ لِمَّتُهُ بَيْنَ مَنْكِبَيْهِ رَجِلُ الشَّعَرِ يَقْطُرُ رَأْسُهُ مَاءً وَاضِعًا يَدَيْهِ عَلَى مَنْكِبَيْ رَجُلَيْنِ وَهُوَ يَطُوفُ بِالْبَيْتِ فَقُلْتُ مَنْ هَذَا فَقَالُوا هَذَا الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ.”^([119]) واتە: “لە خەوندا لەلای كەعبە پیاوێكی گەنم ڕەنگم پیشاندرا كە لە پیاواندا گەنم ڕەنگی وەها جوان نەبوو، قژی خاو بوو دەیدا لەناوشانی ئاو لەسەری دەتكا دەستی خستبووە سەر شانی دوو پیاو، وە تەوافی ماڵی خوای دەكرد، وتم ئەمە كێیە، وتیان ئەمە عیسای كوڕی مەریەمە.”

كەواتە جیاوازی دوو سیفەتەكە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی ئەو مەسیحەی بەڵێندراوە بە ئوممەتی موحەممەدی مەسیحی ناسیرەیی عیسای كوڕی مەریەم نیە (عليه السلام).

وەڵامی شەشەم:

خوای گەورە دەربارەی مەسیحی ناسیرەیی (عليه السلام) دەفەرموێت: ﴿وَرَسُولاً إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾^([120]) پاشان مەسیح خۆیشی دەڵێت: ﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِني رَسُولُ اللهِ إِلَيْكُمْ﴾^([121]) واتە مەسیحی ناسیرەیی تەنها بۆسەر نەوەی ئیسڕائیل ڕەوانەكراوە. گریمان وەكو خەلیفەیەكی گەورەمان موحەممەد (ﷺ) دەگەڕێتەوە كە ڕەوانەكراوە بۆسەر هەموو خەڵكی وەك خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿قُلْ يَا أَيهَا الناسُ إِني رَسُولُ اللهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعًا﴾^([122])، ئەوا دەبێت مەسیحی ناسیرەیی بە خەڵكی بڵێت من پێغەمبەری خوام بۆلای ئێوە هەمووتان، وە ئەم قسەیەش بە ئاشكرا پێچەوانەی ئەم فەرمایشتەی خوای گەورەیە: ﴿وَرَسُولا إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾^([123])، وە ڕەوانەكردنی بۆسەر نەتەوەیەكی جگە لە نەوەی ئیسڕائیل پێچەوانەی پەیامەكەی خۆیەتی، كەواتە پێویستە مەسیحی بەڵێندراو كەسێك بێت جگە لە مەسیحی ناسیرەیی (عليه السلام) وە دەبێت تەنها لە ئوممەتی موحەممەدی بێت.

وەڵامی حەوتەم:

خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿إِنا أَرْسَلْنَا إِلَيْكُمْ رَسُولاً شَاهِدًا عَلَيْكُمْ كَمَا أَرْسَلْنَا إِلَى فِرْعَوْنَ رَسُولاً﴾^([124]) لەم ئایەتەدا خوای گەورە پێغەمبەری خۆمانی (ﷺ) چواندووە بە مووسا (عليه السلام) بەهەمان شێوە ئوممەتی موحەممەدی چواندووە بە ئوممەتی مووسایی و دەفەرموێت: ﴿وَعَدَ اللهُ الذِينَ آَمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ﴾^([125]) وە بەڵێندراوە بە باوەڕداران كە كەسانێك لەناویاندا بكرێن بە جێنشین (خەلیفە) هەروەك چۆن كەسانێك لە گەلی مووسا كران بە خەلیفە، واتە خەلیفەكان لە ئوممەتی موحەممەدی وەكو ئەو خەلیفانە دەبن كە لە ئوممەتی ئیسڕائیلیدا هەبوون، وە هەروەك چۆن خوای گەورە مەسیحێكی ئیسڕائیلی ڕەوانەكرد بۆ ئیسڵاح كردنی ئوممەتی ئیسڕائیلی، بەهەمان شێوە زۆر پێویستە مەسیحێكی موحەممەدی خەڵات بكرێت بە ئوممەتی موحەممەدی بۆ ئەوەی هاوشێوەبوون و لێكچوون لەنێوان هەردوو زنجیرەكەدا دروست بێت؛ زنجیرەی مووسا و زنجیرەی سەرداری پێغەمبەران. وە ئاشكرایە كە تەشبیهكراو و تەشبیهپێكراو نابن بەیەك شت؛ كەواتە خەلیفە و نوێكاری هەرە مەزن لە ئوممەتی مووساییدا عیسای كوڕی مەریەمە و لە ئوممەتی موحەممەدیدا مەسیحی موحەممەدی ئەحمەد قادیانیە (عليه السلام).

خوای گەورە خراپەكاریەكانی سەردەمی كۆتایی و خراپەی قەشە و فەیلەسووفە مەسيحييەكانی بینی كە چۆن بەڕادەیەكی بێ سنور كوڕەكەی مەریەم هەڵدەنێن و لە هەموو پێغەمبەران به چاكتر و مەزنتری دەزانن، بە تایبەتی لە گەورە و سەردارمان خاتەمی پێغەمبەران موحەممەدی هەڵبژاردە (ﷺ) بە گەورەتر و چاكتری دەزانن، وە بەهۆی ستەم و دوژمنایەتیەوە جنێو دەدەن بە چاكترینی مرۆڤەكان و بە چەقۆی زمانیان دڵی موسوڵمانان بریندار دەكەن و كتێب دادەنێن بۆ بەرپەرچدانەوەی ئیسلام بەشێوازی درۆهەڵبەستن، لەبەرئەوە تووڕەیی و غیرەتی خوا تاویسەند و ڕەحمەتەكەی ئەوەی خواست، وە ویستی ڕەحم بكات بە بەندەكانی و پارێزگاری بكات لە باڵادەستی پێغەمبەری سەربەرزی خۆی (ﷺ)، وە بە بەڵگە ڕاستی ئیسلام بسەلمێنێت بۆ مەسيحييەكان و لاف وگەزافەكانیان پووچ بكاتەوە، بۆیە لە خزمەتكارانی پێغەمبەر (ﷺ) پیاوێكی ڕەوانەكرد پلەوپایەی مەسیحی پێ بەخشی و ناوینا “كوڕی مەریەم” بۆ ئەوەی چاكی و گەورەیی پێغەمبەر (ﷺ) دەربخات و مەقامی موحەممەدی بدرەوشێتەوە و موحەممەد (ﷺ) گەورەكە بێت و مەسیحیش تەنها خزمەتكارێك بێت، دەی مژدە بێت لەو كەسەی كە دژایەتی بڕیاری خوا ناكات.

توێژینەوەی چوارەم: مەسیحی بەڵێندراو و مەهدی پەیماندراو پیاوێكە لە ڕۆڵەكانی نەتەوەی فارس

موسوڵمانان بەگشتی چاوەڕوانی دەركەوتنی مەهدی و مەسیحی بەڵێندراو دەكەن لە دوو كەسایەتیدا، هەرچی چۆنێك بێت فەرموودەكانی دەركەوتنی مەهدی خاڵی نین لە تانە و لاوازی بەتایبەتی ئەو فەرموودانەی كە دەرحەق بە پیاوێكی فاتیمی هاتوون هەموویان لاواز و تانەلێدراون.^([126]) لەبەرئەوە ئیمامی بوخاری لە صەحیحەكەیدا هیچ فەرموودەیەكی نەهێناوە دەربارەی مەهدی پەیماندراو. وە ڕاستیەكی ئاشكرایە كە مەسیحی بەڵێندراو و مەهدی پەیماندراو یەك كەسایەتیە، پێغەمبەریش (ﷺ) ئاماژەی كردووە بۆ ئەم ڕاستیە و دەفەرموێت: “مەهدی نیە جگە لە عیسا.”^([127])

وە حافظ ابن كەسیر دەربارەی ئەم فەرموودەيە دەڵێت: “ئەم فەرموودەيە بەناوبانگە بە “محمد بن خالد الجَنَدي الصنعاني المؤذن شيخ الشافعية” زیاد لە كەسێكیش فەرموودەی لێیەوە گێڕاوەتەوە و نەناسراو نیە وەك الحاكم بانگەشە دەكات، بەڵكو لە ئیبن مەعینەوە ڕیوایەت كراوە كە [محمد بن خالد الجَنَدي] خاوەنی متمانەیە.”^([128])

لە فەرموودەیەكی تردا هاتووە: “نزیكە كەسێك لە ئێوە بمێنێت لە ژیاندا بگات بە عیسای كوڕی مەریەم كە ئیمامی مەهدی و ناوبژیوانی دادگەرە.”^([129])

كەواتە مەسیحی بەڵێندراو و مەهدی پەیماندراو دوو كەسایەتی جیاواز نین، بەڵكو یەك كەسایەتیە كە خاوەنی هەردوو سیفەتی مەهدییەتی و مەسیحییەتیە، وە لەڕووی جۆر و گرنگیەوە دوو ئەركی لە خۆیدا كۆكردووەتەوە، ناونراوە مەهدی لەو ڕووەوە كە ئەركی ئیسڵاحكردنی موسوڵمانانی لەسەر شانه و ناوبژیوانێكە جیاوازیەكان لەنێوانیاندا لادەبات بە قورئان و سوننەتی پێغەمبەر، وە دەركەوتەیەكە بۆ پێغەمبەری خودا (ﷺ)، وە ناونراوە مەسیح لەو ڕووەوە كە بەرەنگاری ئاژاوەی دەججال دەكات و خاچ دەشكێنێت، واتە پووچكردنەوەی ئايينی مەسیحی، بە بەڵگە گومانبڕ و درەوشاوەكان، وە ڕێنمایی مەسیحییەكان دەكات بۆ ئیسلام، وە بە هۆی لێكچوونی لەگەڵ مەسیحی ئیسڕائیلیدا لەڕووی سەردەم و ئەرك و سیفات و بارودۆخەوەوە، وە كاتێك سەلمێنرا ئەو فەرموودانەی دەرحەق بە پیاوێكی فاتیمی هاتوون هەموویان لاواز و تانەلێدراون، وە مەسیحی بەڵێندراو و مەهدی پەیماندراو یەك كەسە و تاكێكە لە ئوممەتی موحەممەدی؛ ئەوا دەبێت بگەڕێین بۆ مەسیحی بەڵێندراو و مەهدی پەیماندراوی داهاتوو كە دێت، وە پاش گەڕان و وردبینی دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە مەسیحی بەڵێندراو و مەهدی پەیماندراو (عليه السلام) لە نەتەوەی فارسە وەك لە صەحیحی بوخاریدا هاتووە: لە ئەبو هورەیرەوە (رضي الله عنه) وتی ئێمە دانیشتبووین لای پێغەمبەر (ﷺ) سوورەتی (الجمعة)ى بۆ دابەزی: ﴿وَآَخَرِينَ مِنْهُمْ لَما يَلْحَقُوا بِهِمْ﴾ واتە: “وە بۆ كۆمەڵێكی تر لەوان كە پێيان نەگەيشتوون.” دەڵێت وتم: ئەی پێغەمبەری خوا ئەوانە كێن؟ هەتا سێ جار وەڵامى نەدایەوە، سەلمانی فارسی لەناوماندا بوو، پاشان پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەستی خستەسەر شانی سەلمان و پاشان فەرمووی: ئەگەر ئیمان بەرزبێتەوە بۆ ئەستێرەی سورەیا (الثريا) ئەوا پیاوێك یان پیاوانێك لەمان بەدەستیدەهێنن.”^([130]) وە لە فەرموودەی موسلیمدا هاتووە: “ئەگەر ئایین لەسەر ئەستێرەی سورەیا بێت ئەوا پیاوێك لە نەتەوەی فارس یان فەرمووی لە ڕۆڵەكانی فارس بۆی دەچێت هەتا بەدەستیدەهێنێت.”^([131])

ئەم دوو ڕیوایەتە بە ئاشكرا ڕایدەگەیەنن مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) یەكێك دەبێت لە ڕۆڵەكانی نەتەوەی فارس، وە ئەم ڕاستیەش لە كەسایەتی ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراودا (عليه السلام) بەدیـهاتووە؛ چونكە بنەچە و ڕەچەڵەكی لە نەتەوەی فارسە، تەنها كەسێكە كە ئەم پێشبینیەی پێغەمبەری (ﷺ) بەڕاستگێراوە.

ڕەنگە كەسێك ڕەخنە بگرێت و بڵێت مەبەست لە ڕۆڵەكانی فارس پێشەوا ئەبو حەنیفە یان پێشەوا بوخاریە (ڕەحمەتی خوایان لێ بێت) بەڵام ئەم ڕەخنەیە پووچە و پێچەوانەی ئەو ڕاستیانەیە كە لە فەرموودەكاندا هاتوون. ئەوەتا پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “باشترینی خەڵك خەڵكی سەردەمی منە، پاشان ئەوانەی كە بەدوایاندا دێن، پاشان ئەوانەی كە بەدوایاندا دێن، پاشان گەلێك دێن كە شایەتیدانی یەكێكیان پێش سوێندەكەی دەكەوێت و سوێندەكەی پێش شایەتیدانەكەی.”^([132]) وە لە فەرموودەیەكدا كە لە عائیشەوە (ڕەزای خوای لێ بێت) ڕیوایەت كراوە دەڵێت: كابرایەك پرسیاری كرد لە پێغەمبەر (ﷺ) كام خەڵكە باشترین خەڵكە؟ ئەویش فەرمووی: “خەڵكی ئەم سەدەیەی كە منی تێدام پاشان سەدەی دووەم پاشان سەدەی سێيەم”.^([133])

ئەم ڕیوایەتانەی باسكران بەڕاشكاوی ئەوە ڕادەگەیەنن كە موسوڵمانان دووچاری خراپەكاری و بەدفەڕی نابن مەگەر پاش تێپەڕینی سێ سەدە، وە زانراوە كە پێشەوا ئەبو حەنیفە (ڕەحمەتی خوای لێ بێت) لە ساڵی هەشتای كۆچیدا لەدایك بووە و لە ساڵی 150ى كۆچیشدا وەفاتی كردووە.^([134]) وە پێشەوا بوخاری (ڕەحمەتی خوای لێ بێت) لە ساڵی 194ی كۆچی لەدایك بووە و لە ساڵی 252ی كۆچیشدا وەفاتی كردووە، وە لای هەندێ لە ساڵى 256ی كۆچی وەفاتی كردووە. دیارە هەردووكیان پێش تەواوبوونی سەدەی سێیەم وەفاتیان كردووە، بۆیە ناكرێت بوترێت فەرموودەی: “لَوْ كَانَ الدِّينُ عِنْدَ الثُّرَيَّا، لَذَهَبَ بِهِ رَجُلٌ مِنْ فَارِسَ.” پیادە دەبێت بەسەر پێشەوا ئەبو حەنیفە یان پێشەوا بوخاریدا (ڕەحمەتی خوایان لێ بێت) ئەگینا واپێویست دەكات كە ئەم فەرموودەیەی پێغەمبەر (ﷺ) “خَيْرُ النَّاسِ قَرْنِي، ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ، ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ.” بەدرۆبزانین.

لەڕاستیدا مەبەست لەم هەواڵەی پێغەمبەر (ﷺ): “لَوْ كَانَ الإِيمَانُ عِنْدَ الثُّرَيَّا، لَنَالَهُ رِجَالٌ – أَوْ رَجُلٌ – مِنْ هَؤُلاَءِ.” واتە لە ڕۆڵەكانی فارس بریتیە لە گەورەمان میرزا غوڵام ئەحمەدی قادیانی مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام)، بێگومان ئەو لە سەردەمێكدا هات كە موسوڵمانان دووچاری خراپەكاری و بەدفەڕی بوون لە ئەخلاق و سیفەتەكانیاندا و بوون بە هاوشێوەی جوولەكە و مەسيحي، وە دووبەرەكیان تێكەوت و دابەشبوون بۆ چەندەها تاقم و گروپ، وە مەی و قومار و مۆسیقا و سەما و گۆرانی زۆر بوو لەناویاندا، وە حوكمەكانی شەریعەتی بێوێنەی پێغەمبەرەكەی خۆیان لەیاد كرد، وە چەندەها خراپە و كردەوەی ناپەسەندی تر تێیاندا دروست بوو كە لە ژماردن نایەن، وە كار بە قورئان ناكەن، كتێبی خوا (الفرقان) دەخوێننەوە و وەكو سەرخۆش بەلایدا تێپەڕ دەبن، وە لەو ئایەتانە تێناگەن كە لە پەڕاوەكەی خوای میهرەباندا هەیە، وە ئیمان لە دڵیاندا هەڵفڕیوە وەك چۆن كۆتر لە هێلانەی خۆی هەڵدەفڕێت، وازیان لە نوێژ و ڕۆژوو هێناوە، تەنانەت مەلا و پیاوانی ئایینی پشتیان هەڵكردووە لە فەرمایشتی خوای دلۆڤان، وە فەرمایشتی پێغەمبەری ئازیز (ﷺ) ڕاست دەرچوو دەربارەیان، پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەفەرموێت: “نزیكە سەردەمێك بێت بەسەر خەڵكیدا كە لە ئیسلام نامێنێتەوە جگە لە ناوەكەی، وە لە قورئان نامێنێتەوە جگە لە وێنەكەی، مزگەوتەكانیان جوان و ئاوەدانە بەڵام لەڕووی هیدایەتەوە وێرانە، زاناكانیان خراپترین خەڵكی سەر زەوین، لەوانەوە ئاژاوە دەردەچێت و بۆ ئەوانیش دەگەڕێتەوە.”^([135]) وە لە هەموو لایەكەوە مەسيحييەكان پەلاماری موسوڵمانانیان دا، لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا باوەڕە پووچەكانی خۆیان بڵاوكردەوە تەنانەت زۆرێك لە موسوڵمانان بوون بە مەسيحى، وە زانا و مەلاكان نەیانتوانی بەرگری بكەن لە ئیسلام، بەڵكو لە گۆشەی ماڵەكانیان دەمیان داخست و بێدەنگ بوون و سەرقاڵبوون بەكاروباری دنیاوە، پیاوچاكان كەم بوون و ستەمكاران زیادیان كرد، بەكورتی موسوڵمانان بەناو سەربەدینی ئیسلامن، بەڵام دڵیان دوورە و ويژدانیان نكوڵی لەم ئایینە دەكات، هەروەك ڕۆژنامە ئیسلامیەكان دەڵین:

“بێگومان موسوڵمانان لە بەرامبەر مەترسی یەك لەدوای یەكدان، وە بەخێرایی تووشی كارەسات دەبن، ئەم مەترسی و كارەساتە لە خودى خۆیانەوە بۆیان دێت بەهۆی ئەو كەمتەرخەمیەی كە هەیانە، وە لەو كەسانەوه تووشیان دەبێت كە بانگەشەی موسوڵمانبوون دەكەن، وە ئەو موسوڵمانە خراپەكارانە بڵاوبوونەتەوە لەناویاندا، قسەدەكەن و نایكەن بەكردەوە و بانگەواز بۆ خراپە دەكەن و خەڵكی هاندەدەن بۆ تاوان، داوادەكەن ئایین و ڕێنماییەكانی پشتگوێ بخرێت و وازبـهێنرێت لە ئیسلام و یاساكانی، ژەهری خۆیان دەڕێژن، وە لە هەموو مەجلیس و یانە و پەیمانگا و خوێندنگا و ڕۆژنامە و گۆڤار و شوێنی گاڵتە و ڕابواردن و جێگای فەساد و نمایشتگایەكدا بە نهێنی پیلانەكانی خۆیان پیادە دەكەن، وە یەكێك لە شتە سەیرەكان ئەوەیە كە ڕۆژنامە و گۆڤارە میسریەكان بەجۆرەها شێوەی وروژێنەر وێنەی ڕووت و فریودەری كچە هەرزەكارەكان بڵاودەكەنەوە بە پۆشاكی ناودەریاوە، دیارە ئەمانە خراپەكار و بەدفەڕن بەڵام هەستی پێ ناكەن، كارێكی زۆر ناشرین و قێزەون دەكەن كە خوا لە خۆیان تووڕە دەكەن، هەڵبەت خۆیان دۆڕاندووە بەڵام تێناگەن. بێگومان فەرمایشتی پێغەمبەر (ﷺ) دەربارەمان ڕاست دەرچوو كە فەرموویەتی: “بێگومان شوێن سوننەتی گەلەكانى پێش خۆتان دەكەون بست بە بست و باڵ بە باڵ تەنانەت ئەگەر خۆیان بكەن بە كونی بزنمژەدا ئێوەیش خۆتانی پێدا دەكەن.” مەبەستی جوولەكە و مەسيحييەكانە؛ ئەوەتا ئێمە لە نەریتە سووك و پیسەكانیاندا شوێنیان كەوتووین و لەكارە قێزەونەكانیاندا پەیڕەویان دەكەین، وە لە هەموو كردەوەیەكی چەپەڵ و ناشریندا شوێنپێی ئەوان هەڵدەگرین.”^([136]) وە لە كاتی پەیدابوونی ئەم هەموو كێشە و گرفتەدا و لە كاتی دەركەوتنی ئاژاوە و خراپەكاریدا غیرەتی خوای گەورە ئەوەی خواست ئایینە پاكەكەی خۆی بپارێزێت، بۆیە لە ئوممەتی موحەممەدیدا پیاوێكی هەڵبژارد و بەم فەرمايشتەی خۆی دواندی: (إنَّا جَعَلنَاكَ المسيحَ ابنَ مَريَمَ لِأتِمَّ حجَّتي على قوم مُتنصِّرين.) واتە: “ئێمە تۆمان كرد بە مەسیحی كوڕی مەریەم بۆ ئەوەی بەتەواوەتی بەڵگەی خۆم بچەسپێنم لەسەر ئەو گەلەی بووە بە مەسيحى.” وە لەلایەن خۆیەوە زانیاری پێ بەخشی و زانستەكانی قورئانی فێركرد و وەحی بۆكرد: (الرحمن علم القرآن. الخير كله في القرآن.) واتە: “خوای میهرەبان قورئانی فێركرد. هەموو خێرێك لە قورئاندایە.” تەنانەت ئەو ئایینەی بەدەست هێنا كە باریكردبوو بۆ ئەستێرەی سورەیا و گەڕاندیەوە بۆسەر زەوی و مەسیحييەكان و شوێنكەوتەی ئایینەكانی تری دەمكوت و بێدەنگ كرد بە بەڵگەی بەهێز و تێكشكێنەر، وە بۆ هەر ئايينێك كتێبێك یان چەند كتێبێكی نووسی و تەحەددای كردن كە هاوشێوەی ئەو كتێبەی ئەو بنووسن و لە بەرامبەردا كۆمەڵێك خەڵاتی ماڵییان پێشكەش بكات بە سەدەها و هەزارەها، هیچ كەسێكیان نەیانتوانی ئەم تەحەددایە بشكێنن، بەڵكو سەرسام بوون و واقیان وڕما و نەیانتوانی بێنە ئەم گۆڕەپانەوە. هەروەها گەورەمان ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) تەحەددای مەلا و زاناكانی كرد و بانگی كردن بۆ نووسینی تەفسیری قورئانی پیرۆز بە زمانی عەرەبی پاراو، بەڵام هیچ یەكێكیان نەیتوانی ڕووبەڕووی بوەستێتەوە و بێتە مەیدانی نووسینی تەفسیری قورئان بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەم تەحەددایە، لەكوێ دەیانتوانی ئەم تەحەددایە بشكێنن ئەگەرچی هەندێكیان پاڵپشت بوونایە بۆ هەندێكی تریان، ئەوە بوو گەورەمان مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) بڵاوكراوەیەكی لە ساڵی 1318 كۆچیدا بڵاوكردەوە كە تێیدا هەموو زاناكانی بانگ كرد، وە بەتایبەتی بەڕێز میهر عەلی شاهـ _كە خۆی بە یەكێك لە سۆفی و زانا گەورەكان دەزانی_ بۆ نووسینی تەفسیری سوورەتی الفاتیحة، وە ڕێگەی پێدا كە داوای یارمەتی بكات لە زاناكان، بەڵكو هەندێ لە ئەدیبە عەرەبەكانیش بانگ بكات بۆ یارمەتیدانی خۆی كە بەهەموویانەوە تەفسیری ئەم سوورەتە بە عەرەبیەكی پاراو بنووسن، وە لەماوەی حەفتا ڕۆژدا ئەم تەفسیرە بڵاوبكەنەوە، بەڕێزیشی (عليه السلام) تەفسیری سوورەتی الفاتیحة بە عەرەبیەكی پاراو بنووسێت، وە لەو ماوەیەدا بڵاوی بكاتەوە. وە بەڕێزی (عليه السلام) خەڵاتێكی دانا بۆ سەركردەی نەیارەكانی واتە میهر عەلی شاهـ كە بریتی بوو لە بڕی پێنج سەد ڕوپیە بەو مەرجەی لەماوەی حەفتا ڕۆژەكەدا تەفسیری سوورەتی (الفاتحة) بنووسێت بە زمانی عەرەبی بۆ ئەوەی بۆ خەڵكی دەربكەوێت كێ لەلایەن خواوە پشتگیری دەكرێت و چ كەسێك لای خواوە زانستی قورئانی پێدراوە كە (جگە لە پاكەكان كەس ماناكانی نازانێت)، ڕۆژەكان تەواو بوون و ماوەكەیش تێپەڕی، بەڵام هیچ یەكێك لە زاناكان نەیانتوانی بەزمانی عەرەبی تەفسیری سوورەتی الفاتیحة بڵاوبكەنەوە و بەتەواوەتی دەستەوسان بوون، بەڵام گەورەمان ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) پێنج ڕۆژ پێش تەواوبوونی ماوەكە تەفسیری سوورەتی (الفاتحة)ی بڵاوكردەوە بە زمانی پاراوی عەرەبی و ناوینا (إعجاز المسيح)، وە تێیدا دەفەرموێت: “بزانن ئەم نامەیەی من نیشانەیەكە لە نیشانەكانی پەروەردگاری جیهانیان، بەرچاوڕوونیەكە بۆ ئەوانەی كە بەشوێن ڕاستیدا دەگەڕێن، وە بەڵگەیەكی گومانبڕ و سەلماندنێكی ئاشكرایە، هەروەها بۆ ئەوەی بوختانچيیەكان كەمێك لە سزای تاوانەكانی خۆیان بچێژن، وە خەڵك ئەو زوخاوە ببینێت كە لە تاوانەكانیان دەچۆڕێت، وە بە موعجیزەیەكی كەمەرشكێن لێیان بدات و دووریان بخاتەوە، وە وەرس و هەراسانیان بكات و بۆن و بەرامەی درۆیینە لەدڵیاندا ڕیشەكێش بكات، بەڕاستی پێتان دەڵێم ئەم وتارە وەكو شمشێرێك وایە و هەموو ناكۆكیەكی كۆتایی پێ هێنا و لەپاش ئەمە هیچ بیانوویەك بۆ كێشە و مشتومڕ نەمایەوە، هەركەسێك پێی وایە زمانی پاراوە و وتەیەكی لایە وەكو مانگی چواردە پرشنگدارە، با هاوشێوەی ئەم نامەیە بـهێنێت و بێدەنگی بۆ ئەو حەرامە، هەڵبەت ئەگەر باب و باپیر و نەوەكانیان و كەسە بەتواناكان و زانا و دانا و زیرەكەكانیان كۆببنەوە بۆ ئەوەی تەفسیرێك بهێنن هاوشێوەی ئەم تەفسیرە لەم ماوە كەمەدا، ئەوا ناتوانن هاوشێوەكەی بهێنن ئەگەرچی هەندێكیشیان یارمەتی هەندێكی تریان بدەن، بێگومان من بۆ ئەمە دوعام كردووە و دڵنیام دوعاكەم گیرا بووە، هەرگیزاو هەرگیز هیچ نووسەرێك ناتوانێت وەڵامی ئەم نامەیە بداتەوە، نە پیرەكان و نە لاوەكان.”^([137]) “ئەمە كتێبێكە، هیچ وەڵامێكی نیە، وە ئەوەی تووڕە بێت و هەڵسێت بۆ وەڵامدانەوە؛ ئەوا تووشى پەشیمانى و سەرزەنشت دەبێت.”^([138]) كاتێك گەورەمان ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) بە بەڵگەی تەواوەتی ڕاستی داواكەی خۆی سەلماند بۆ مەلا و زاناكانی هيندستان، كتێبەكەی خۆی (إعجاز المسیح)ى نارد بۆ بەناوبانگترین زاناكانی میصر، لەوانە شێخ (محمد رشید رضا) خاوەنی گۆڤاری (المنار)، ئەوە بوو لە گۆڤارەكەی خۆیدا گاڵتەی كرد بە كتێبەكە و بە نووسەرەكەی، بەڵام نەیتوانی هاوشێوەی ئەو تەفسیرە بنووسێت، وە كاتێك هەواڵی ئەو بەسووكزانین و بێ ڕێزیە گەيشتەوە بە گەورەمان ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) و بینی خاوەنی (المنار) لە قسە و بەدرۆزانین و گاڵتەكردندا لە سنور دەرچووە، لە خوای خۆی پاڕایەوە یارمەتی بدات بۆ نووسینی كتێبێكی تر كە بەتایبەتی تەحەددای خاوەنی (المنار)ی پێ بكات، ئەوە بوو پاڕانەوەكەی گیرا بوو، وە خوا یارمەتیدا و كتێبێكی دانا بە ناوی (الهدى والتبصرة لمن يرى)، بەڕێزی (عليه السلام) ئەم كتێبەی نارد بۆ خاوەنی (المنار) و تێیدا فەرمووی: “ئەگەر وەڵامێكی جوانی هێنا و بەجوانترین شێوە بەرپەرچی دایەوە ئەوا هەموو كتێبەكانم دەسووتێنم و پێیەكانی ماچ دەكەم و خۆم هەڵدەواسم بە دامێنیەوە، وە خەڵكی بە پێوانەكەی ئەو دەپێوم.”^([139])

“پێویستە لەسەری كتێبێك بنووسێت وەكو ئەم كتێبەی من و بەو شێوازەی كە ئەو كتێبەی پێ نووسراوە بۆ ئەوەی دوای بڵاوبوونەوەی نهێنیەكان و ئاشكرابوونی هەواڵەكان خوا بڕیار بدات لەنێوانماندا. وە تكاكارم لە خوا هەندێ لە خاوەن هۆش و پیاوماقووڵانی ئەم وڵاتە بنێرێت تاوەكو بە گوێرەی حەق و ڕاستی ناوبژیوانی بكەن لەنێوان من ئەو كەسەی كە لەسەر (المنار) سەما دەكات.”^([140])

“بێگومان كڕنووش بردن شتێكی مەزنە، ئەبێ حاڵی ئەو كەسە چۆن بێت كە بە (المنار) بایهەوا بووە؟ گومڕایی كڕیوە و ڕێگەی ڕاستی نەگرتووە؟ ئایا لە سەلیقەدا دەستێكی باڵای هەیە؟ بەمزوانە دەدۆڕێت و بەخۆی نازانێت، هەواڵێكە لەلایەن خواوە كە نهێنی و شاراوەكان دەزانێت، وە بێگومان ئەو لەگەڵ ئەو كەسانەدایە كە لێ دەترسن و چاكترین كردەوە ئەنجام دەدەن، وە لە هەموو ڕووبەڕووبوونەوەیەكدا سەریان دەخات و هەمیشە قسەیان بڵند دەبێت.”^([141])

خاوەنی (المنار) نەیتوانی وەڵامێك بۆ ئەم كتێبە بنووسێت یان تەفسیری سوورەتی الفاتیحة بهێنێت بە زمانی پاراوی عەرەبی وەكو كتێبی (إعجاز المسیح) هەروەك هيچ یەكێك لە مەلاكانی تریش نەیتوانی ئەم كارە بكات.

هەروەها مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) نووسراوێكی نووسی بۆ زاناكانی عەرەب و شام و عێراق و خۆراسان و ناوینا (لجَّة النُّور) تێیدا دەفەرموێت: “بێگومان چەندەها جار پێم ڕاگەیاندوون كە من خۆم داهێنەری تاقانەم لە ناو نووسەرەكانی ئەم ڕۆژگارەدا، وە تاكە كەسم كە زانستەكانی قورئان بزانم، وە من زاڵ و سەركەوتووم بەسەر پاشین و پێشینەكاندا ئەگەرچی سەحبان وائیل بێت بۆلام وەك پرسیاركەرێك، ئەگەر داوای زۆرانبازییان لێ بكرێت لەم گۆڕەپانەدا ئەوا هیچ كەسێك زۆرانبازیم لەگەڵدا ناكات و وەكو ئافرەت خۆیان دەشارنەوە.”^([142])

وە بەڕێزی (عليه السلام) لە پەراوێزی ئەم كتێبەدا (لجة النور) دەفەرموێت:

“هەموو ئەوەی كە گوتم لە كەماڵی ڕەوانبێژیم لە دەربڕیندا، لەدوای كتێبی خواوەیە كە قورئانە… وە بێگومان بەدەربڕینی جوان و مانای بڵند سەركەوتووە بەسەر هەموو نووسینەكاندا.”^([143])

ئەی خوێنەری بەڕێز! ئایا ئەم جۆرە تەحەددایەت بینیوە لە كەسێكی درۆزنەوە؟ وە هیچ كەسێك نەهات بۆ شكاندنی ئەم تەحەددایە لەگەڵ ئەوەی خاوەنی (المنار) پاش ئەوەی كە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) تەحەددای كرد زیاتر لە سێیەكی سەدەیەك ژیا، ئایا دەكرێت مرۆڤێك نكوڵی بكات لەم موعجیزە هەرەمەزنە و لە خوای هەرەبڵندی خۆی نەترسێت؟

پوختەی قسە، ئێمە باوەڕمان هێناوە بەو بەڵێندراوە هەرە مەزنەی كە چەندەها سەدەیە خەڵكی چاوەڕوانی دەكات و باوەڕمان پێكردووە و دەڵێین: ﴿رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلْإِيمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ﴾^([144]) كۆبووینەوە و یەكمانگرت و بەتوندی دەستمانگرت بە شەریعەتەوە و بووین بەو كۆمەڵەی كە پێغەمبەر (ﷺ) لەم فەرمایشتەی خۆیدا ئاماژەی پێداوە: “ئوممەتی من دابەش دەبن بۆ 73 گروپ هەموویان لەناو ئاگردان تەنها یەكێكیان نەبێت، وتمان ئەو گروپە كامەیە ئەی پێغەمبەری خوا؟ فەرمووی ئەوەیە من و هاوەڵەكانم لەسەرین.”^([145]) كە بریتیە لە كۆمەڵ و جەماعەت. وە زانستی قورئانمان پێگەیشت لەو پیاوە فارسیەوە كە قورئانی لە ئەستێرەی سورەیاوە هێنایە خوارەوە و زانست و حەقیقەتەكانی ڕوونكردەوە، وە بە هەناسە ڕۆحانیە پیرۆزە مەسیحئاساكەی ئێسقانی پواوی زیندووكردەوە، هەتاكو بووین بە كەسانێكی زیندوو! وە خوای گەورە یارمەتیداین بۆ بڵندكردنەوەی وشە پیرۆزەكەی خۆی و بۆ خزمەتكردنی ئایینە ڕاست و ڕێكەكەی و بەرزكردنەوەی ئاڵاكەی بۆ سەرووی هەموو ئاڵاكانی تر، وە هەروەها هاوكاری كردین بۆ گەیاندنی ئیسلامی ڕاستەقینە بە هەموو ناوچە دوورو نزیكەكان و گوند و هەرێمەكان، تەنانەت بووین بە كۆمەڵێكی وەها كە خەڵكی نموونە بە ئێمە بهێنێتەوە بۆ پشتگیریكردنی ئیسلام، ئەمەش وەرگێڕانی دەقی ئەو وتارەی گۆڤاری (الفتح)ی میسریە كە لەم بارەيەوە نووسیویەتی: “سەیرم كرد بزووتنەوەكەیان بزووتنەوەیەكی سەرسوڕهێنەرە، بێگومان ئەوان بە زمانە جیاوازەكان دەنگیان بەرزدەكەنەوە و پێنووسەكانیان دەخەنەگەڕ، وە لە ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات و لە هەموو ناوچە جیاوازەكان و لەناو هەموو نەتەوەكاندا بە خەرجكردنی پارە پشتگیری بانگەوازەكەی خۆیان دەكەن، كۆمەڵەكانیان ڕێكدەخەن و بەڕاستی و دڵسۆزیەوە هەڵمەتەكانی تەبلیغ ئەنجام دەدەن تەنانەت كارەكەیان بەشێوەیەك گەورە و فراوان بووە كە چەندەها ناوەندی بانگەواز و تەبلیغیان هەیە لە ئاسیا و ئەوروپا و ئەفریقا كە لەڕووی زانست و كردارەوە تێكۆشانی ئەوان بارتەقای تێكۆشانی كۆمەڵە مەسیحیەكانە، دیارە قادیانیەكان مەزنترین سەركەوتنیان بەدەستهێناوە لەو ڕووەوە كە حەقیقەت و دانستەكانی ئایینی ئیسلامیان پێیە…”

“ئەو كەسەی كارە سەرسوڕهێنەرەكانیان دەبینێت و بەتەواوەتی كاروبارەكان هەڵدەسەنگێنێت، خۆی پێناگیرێت و سەرسامیی دەردەبڕێت بە تێكۆشانی ئەم گروپە كەمە كە كارێك دەكەن سەدەها ملیۆن موسوڵمان ناتوانن ئەو كارە بكەن…”

“كە ئەمە بارودۆخەكە بێت، ئایا پێویست نیە لەسەر موسوڵمانان ئەو باوەڕە خواروخێچانە لە مێشكی خەڵكی ئەوروپا و ئەمریكادا بسڕنەوە كە دەربارەی ئایین و پێغەمبەری خۆیان هەیانه….”.

“ئەمە فەرزێكە لەسەر كاربەدەستان و زانا و دەوڵەمەند و هەژارەكانی ئیسلامیش. دەی كێ هەیە لەم ڕۆژگارەدا هەستێت بە ڕەواندنەوەی ئەو گومانانە؟ كەس نیە تەنها قادیانیەكان نەبێت! ئەوانن كە لەم پێناوەدا گیان و ماڵیان خەرج دەكەن! ئەگەر موسڵیحەكان هاوار بكەن هەتا دەنگیان دەنووسێت و ئەوەندە بنووسن هەتا پێنووسەكانیان دەشكێت؛ ئەوا لە هەموو ناوچە ئیسلامیەكاندا هێندەی دەیەكی ئەوەی كە ئەم كۆمەڵە بچوكە پێشكەشی دەكەن پارە و كەسی لێهاتوویان بۆ كۆناكرێتەوه.”

وە ئاشكرایە گۆڤاری (الفتح) یەكێك نیە لە دۆستەكانی كۆمەڵی ئەحمەدی، بەڵكو یەكێكە لە دوژمنە سەرسەختەكانی. باشترین شایەتیش بریتیە لە شایەتی دوژمنەكان! ئێستایش ئەم باسە كۆتایی پێدەهێنین بە كورتەیەك لە قەسیدەیەكی درێژی گەورەمان ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) كە تێیدا خراپەكاریەكانی ئەم سەردەمەی باس كردووە و هەروەها باسی پێویستی هاتنی كەسێكی كردووە كە ڕێنمایی خەڵكی بكات بۆ ڕێگەی خوای میهرەبان.

دموعي تفيض بذكرِ فتنٍ أنظُرُ … وإني أرى فتنًا كقطرٍ يمطُرُ

تهبّ رياح عاصفات مبيدةٌ … وقَلَّ صلاحُ الناس والغيُّ يكثرُ

وقد زُلزلت أرضُ الهدى زلزالها … وقد كُدّرتْ عين التقى وتُكدَّرُ

وما كان صَرْخٌ يَصْعَدَنّ إلى العُلى … وما مِن دعاء يُسمَعنَّ و يُنصَرُ

فلمّا طغى الفِسقُ المبيدُ بسيله … تمنّيتُ لو كان الوباءُ المُتَبِّرُ

فإنّ هلاك الناس عند أولي النهى … أحبُّ وأولى من ضلال يُخسِّرُ

على أَجْدُرِ الإسلام نزلتْ حوادثٌ … وذاك بسيئات تُذاع وتُنشرُ

وفي كل طرف نارُ فتن تأجّجت … وفي كل ذنب قد تراءى التقعُّرُ

وعينُ هدايات الكتاب تكدرتْ … بها العِيْنُ والآرام يمشي ويعبُرُ

تراءتْ غواياتٌ كريح عاصفٍ … وأرخى سدولَ الغيِّ ليلٌ مُكدِّرُ

وللدِّين أطلالٌ أراها كَلاهِف … ودمعي بذكر قصورِه يتحدّرُ

أرى العصر من نوم البطالة نائما … وكل جَهول في الهوى يتبخترُ

نسوا نَهْجَ دين الله خبثًا وغفلةً … وأفعالهم بغيٌ وفسق ومَيسِرُ

وما همُّهم إلا لحظِّ نفوسهم … وما جهدهم إلا لعيشٍ يوفَّرُ

وقد ضيّعوا بالجهل لبنًا سائغا … ولم يبق في الأقداح إلا ماضِرُ

تصيدُهم الدنيا بعظمة مكرها … فيا عجبًا منها ومما تمكُرُ

تُذكِّر إفلاسا وجوعا وفاقة … فتدعو إلى الآثام مما تُذكِّرُ

تريد لتُهلِك في التغافل أهلها … وقد عقرتْ هممَ اللئام وتعقِرُ

وألهتْ عن الدين القويم قلوبَهم … فمالوا إلى لمعاتها وتخيّروا

تقود إلى نار اللظى وجناتُها … ولمعاتُها تصبي القلوب وتختِرُ

تميس كبِكْرٍ في نقاب المكائدِ … وتُبدي وميضًا كاذبا وتزوِّرُ

على كل قلب قد أحاط ظلامها … سوى قلب مسعودٍ حماه الميسِّرُ

إذا ما رأيتُ المسلمين كلابَها … ففاضتْ دموع العين والقلبُ يضجَرُ

على فسقِهم لما اطّلعتُ وكسلِهم … بكيتُ ولم أصبِرْ ولا أتصبّرُ

أكبّوا على الدنيا ومالوا إلى الهوى … وقد حلَّ بيتَ الدين ذئبٌ مدمِّرُ

أرى ظلماتٍ ليتَني مِتُّ قبلها … وذقتُ كؤوس الموت لولا أُنوَّرُ

فأنقضَ ظهري ضعفُهم ووبالهم … ومِن دون ربي مَن يداوي وينصرُ؟

فيا ربِّ أَصْلِحْ حالَ أُمّةَ سيدي … وعندك هَيِّنٌ عندنا متعسِّرُ

قد اندرستْ آثارُ دينِ محمدٍ … فأشكو إليك وأنتَ تبني وتَعمُرُ

أرى كلَّ محجوب لدنياه باكيا … فمن ذا الذي يبكي لدينٍ يُحقَّرُ

فيا ناصِرَ الإسلام يا ربَّ أحمدا … أَغِثْني بتأييد فإني مُدْخَرُ

ويعلم ربي سرَّ قلبي وسرَّهم … وكلّ خفيّ عنده متحضِّرُ

ولو كنتُ مردودَ المليك لضَرَّني … عداوةُ قومٍ كذّبوني وكفّروا

وهمّوا بتكفيري وقاموا للعنتي … ولم يعلموا أن المهيمن ينظُرُ

إذا قيل إنك مرسَلٌ خلتُ أنني … دُعِيتُ إلى أمر على الخَلْق يَعسِرُ

وكنتُ على نور فزاغوا من العَمى … وهل يستوي الأعمى ورجلٌ يَبصُرُ

ووالله إني قد تبِعتُ محمدًا … وفي كل آن مِن سناه أُنوَّرُ

وكيف وللإسلام قمتُ صبابةً … وأبكي له ليلا نهارا وأضجَرُ

وعندي دموع قد طلَعْنَ المآقِيا … وعندي صراخٌ مثلُ نارٍ مُسَعَّرُ

سنا برقِ إلهامي ينير لياليا … وكشفي كصبح ليس فيه تكدُّرُ

وإن كلامي مثلُ سيفٍ قاطعٌ … وإن بياني في الصخور يؤثِّرُ

وأَدْعِيَتي عند الوَغى تقتُل العدا … فطوبى لقلبٍ يتّقيها ويحذَرُ

وآذاني قومي بسبٍّ ولعنةٍ … وكم من لسان لا يضاهيه خنجرُ

إذا ما تحامتْني مشاهير ملتي … فقلتُ اخْسَأوا إن الخفايا ستَظهَرُ

فريق من الإخوان لا ينكرونني … وحزب يكذّب كل قولي ويزجُرُ

فأقسمتُ بالله الذي جلَّ شأنهُ … على أنه يُخزي عدوي ويَشزِرُ

فهذا على الإسلام يوم المصائبِ … يُكفَّرُ مثلي والرياضُ حَبَوكَرُ

فمن ذا يعاديني وربي يحبّني … ومن ذا يُراديني وربي مُعزِّرُ

لنا كل يوم نصرةٌ بعد نصرة … ويأتي الحبيب مقامَنا ويبشِّرُ

وعلّمني ربي علومَ كتابه … وأُعطِيتُ مما كان يُخفى ويُستَرُ

وأسرار قرآنٍ مجيدٍ تبيّنتْ … عليّ ويسّرَ لي عليمٌ مُيسِّرُ

ألا إن الأيام رجعتْ إلى الهدى … هنيًّا لكم بعثي فبَشُّوا وأَبْشِروا

وقد اصطفاني خالقي وأعزَّني … وأيَّدني … واختارني … فتدبَّروا

توێژینەوەی پێنجەم: نیشانەكانی دەركەوتنی مەسیحی بەڵێندراو و مەهدی پەیماندراو

پێش ئەوەی باسی نیشانەكانی دەركەوتنی مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) بكەم پێـم خۆشە بیروباوەڕی خۆمان بخەمەڕوو دەربارەی فەرموودە. گەورەمان ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) لە كتێبی (التعلیم = كەشتی نووح)دا دەفەرموێت:

“بێگومان فەرموودە هۆكاری سێيەمە بۆ هیدایەتی مرۆڤەكان؛ چونكە فەرموودەكان بە تێروتەسەلی شتانێكی زۆر لە بابەته ئەخلاقی و فیقهی و مێژووییە ئیسلامیەكان باس دەكەن بۆمان، سەرەڕای ئەمە گەورەترین كەڵك و سوودی فەرموودە لەوەدایە كە خزمەتكاری قورئان و خزمەتكاری سوننەتە، ئێمە هاوڕا نین لەگەڵ ئەو كەسانەدا كە پشكێكی كەمیان پێ نەدراوە لەڕێز و ئەدەبی قورئان كەچی فەرموودە بە ناوبژیوان لەقەڵەم دەدەن بەسەر قورئانەوە وەك چۆن جوولەكە فەرموودەكانیان بە ناوبژیوان لەقەڵەم دەدەن بەسەر تەوراتەوە، ئێمە پێمانوایە فەرموودە تەنها خزمەتكارێكە بۆ قورئان و سوننەت و نكوڵی لەوە ناكرێت كە گەورەیی ئاغا بەبوونی خزمەتكار زیاتر دەبێت؛ هەڵبەت قورئان وتەی خوایە و سوننەت كردەوەی پێغەمبەرە و فەرموودەیش شایەتێكی سەلمێنەرە بۆ سوننەت. بەڕاستى (سوێند بە مانەوەی خوای گەورە) ئەو قسەیەی خەڵكی هەڵەیە كە دەڵێن فەرموودە ناوبژیوانە؛ فەرموودە چیە تاكو ببێتە ناوبژیوان بەسەر قورئانەوە لەكاتێكدا هەرچیەك بێت لەپلەی گوماندایە و ناگاتە پلەی دڵنیایی! فەرموودە تەنها شایەتێكی سەلمێنەرە نەك شتێكی تر… وە فەرموودە ئەگەرچی زۆربەی لە پلەی گوماندایە شیاوی ئەوەیە كە دەستی پێوە بگیرێت و كاری پێبكرێت بەمەرجێك پێچەوانەی قورئان و سوننەت نەبێت. گومانی تێدا نیە فەرموودە پێكهاتووە لە كۆگایەك لە بابەتە ئیسلامیەكان، ڕەچاونەكردنی واتە قرتاندنی ئەندامێك لە ئەندامەكانی ئیسلام. بەڵام ئەگەر فەرموودەیەك هەبێت پێچەوانەی صەحیحی بوخاری بێت ئەوا ڕەوا نیە ئەم جۆرە فەرموودەیە وەربگیرێت؛ چونكە وەرگرتنەكەی ئەوە پێویست دەكات كە قورئان و هەموو ئەو فەرموودانە ڕەتبكرێنەوە كە ڕێك و تەبان لەگەڵیدا. بزانە هیچ كەسێك لە پارێزكاران ناوێرێت ئەم جۆرە كارە بكات كە باوەڕی بە فەرموودەیەك هەبێت پێچەوانەی قورئان و سوننەت و ئەو فەرموودانە بێت كە ڕێك و تەبان لەگەڵ قورئاندا..

بەڵام ئەگەر فەرموودەیەك هەبێت بە ئاشكرا بەركەوتن بكات لەگەڵ بەڵگە ڕوونەكانی قورئاندا؛ ئەوا پێویستە لەسەرتان بیری لێ بكەنەوە و هەوڵی گونجاندنی بدەن لەگەڵ قورئاندا؛ چونكە ڕەنگە بەركەوتن و نەگونجانەكە بەهۆی هەڵەی ئێوەوە بێت، وە ئەگەر هاتوو بەكەوتن و نەگونجانەكە لانەچوو ئەوا دەستبەرداری ئەو جۆرە فەرموودەیە ببن؛ بێگومان ئەوە فەرموودەی پێغەمبەری خودا نیە (ﷺ). وە ئەگەر فەرموودەیەك، با لاوازیش بێت، تەبا بوو لەگەڵ قورئاندا ئەوا وەریبگرن؛ چونكە قورئان سەلمێنەری ڕاستی ئەو فەرموودەیەیە. وە ئەگەر فەرموودەیەك هەبوو هەواڵە غەیبیەكانی تێدا بوو، وە لەو فەرموودانە بوو كە فەرموودەناسان بەلاوازیان دانابوو بەڵام لە سەردەمی ئێوە یان پێشتر ئەو هەواڵە وەك خۆی بەدی هاتبوو؛ ئەوا ئەو فەرموودەیە بە فەرموودەیەكی ڕاست و دروست دابنێن و ئەو فەرموودەناس و قسەگێڕەوانە بەهەڵە دابنێن كە ئەم فەرموودەیەیان بە لاواز داناوە و پێیان وابووە دروستكراوە.. ئایا بۆ ئارایشتی ئیمان ئەو هەڵوێستە جوانترە كە یەكێك لە ڕاویەكان هەڵە بێت لە لاوازكردنی فەرموودەكەدا یان باوەڕتان وابێت كە جوانترە بوترێت خوا هەڵەی كردووە لەوەدا كە ڕاستی فەرموودەیەكی دروستكراوی سەلماندووە؟ لەبەرئەوە ڕاسپێری من بۆ ئێوە ئەوەیە كاربكەن بە فەرموودە ئەگەرچی لە توێژی فەرموودە لاوازەكانیش بێت بەو مەرجەی ڕێك و تەبا بێت لەگەڵ قورئان و سوننەت و ئەو فەرموودانەی كە ڕێك و تەبان لەگەڵ قورئاندا، وە زۆر ئاگاداری ئەو كارانە بن كە لەم ڕووەوە ئەنجامی دەدەن؛ چونكە لەنێوان فەرموودەكاندا شتگەلێكی زۆر لە دروستكراوەكان هەیە كە ئاژاوەیەكی گەورەی لە خانەی ئیسلامدا هەڵگیرساندووە بەجۆرێك هەموو گروپێك فەرموودەی هەیە بۆ پشتگیریكردن لە بیروباوەڕی خۆی… ئەگەر ئەوان قورئانیان بكردایە بە ناوبژیوان لەنێوان خۆیاندا ئەوا دەكرا ڕێگەی ڕاستیان بۆ ڕووناك بووایەتەوە.”^([146])

ئەمە بیروباوەڕی ئێمەیە دەربارەی فەرموودەكان، وە ئەمە بریتیە لە ڕاسپێری پێغەمبەری خوا (ﷺ) بۆ ئوممەتەكەی كە دەفەرموێت: “يَكْثُرُ لَكُمْ الْأَحَادِيثُ مِنْ بَعْدِي فَإِذَا رُوِيَ لَكُمْ عَنِّي حَدِيثٌ فَاعْرِضُوهُ عَلَى كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى فَمَا وَافَقَ كِتَابَ اللَّهِ فَاقْبَلُوهُ، وَمَا خَالَفَ فَرُدُّوهُ.”^([147]) واتە: “دوای من فەرموودەی زۆر دەبیستن، ئەگەر لە منەوە فەرموودەیەكیان بۆ گێڕانەوە ئەوا ڕووبەڕووی كتێبی خوای بكەنەوە، ئەوەی ڕێك و تەبا بوو لەگەڵیدا ئەوا وەریبگرن، وە ئەوەیشی پێچەوانە و ناكۆك بوو لەگەڵیدا ڕەتیبكەنەوە.”

وە لە فەرموودەیەكی تردا دەفەرموێت: “فەرموودەی من ڕووبەڕووی كتێبی خوا بكەنەوە، ئەگەر ڕێك و تەبا بوو لەگەڵیدا ئەوا لە منەوە گواستراوەتەوە و من گوتوومە.”^([148])

ئەم دوو فەرموودەیە بەڵگەن لەسەر ئەوەی كە هەر فەرموودەیەك پێچەوانەی كتێبی خوا بوو ئەوا فەرمايشتی پێغەمبەر نیە (ﷺ).

ئەوەش بزانە زۆربەی ئەو فەرموودانەی سەبارەت بە دەججال و دابەزینی مەسیح و نیشانەكانی دەركەوتنی هاتوون بریتین لە كەشف و خەونی پێغەمبەر (ﷺ) و مانا ڕووكەشیەكانیان وەرناگیرێت، وە لەناو ئەو فەرموودانەدا كۆمەڵێك ڕیوایەتی لاواز هەن بەڵكو هەندێكیان هەڵبەستراون، بەڵێ لەڕووی تەئویلەوە زۆربەیان بەدیهاتوون و لەداهاتوویشدا هەندێكی تریان بەدیدێن بەگوێرەی سوننەتی بەردەوامی خودا دەربارەی هەواڵە غەیبیەكان، وە یەكێك لە سوننەتەكانی خوای گەورە ئەوەیە هەواڵدەدات بە ڕوودانی شتێك لەسەر دەستی پیاوێكی تایبەت بەڵام مەبەست پێی شوێنكەوتەكانیەتی، هەروەك پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەفەرموێت: بەسەرجەم وتە نەستەق و جوانەكانەوە ڕەوانەكراوم، سەركەوتنم پێبەخشراوە بە ترس خستنە دڵی دوژمنەوە، لەكاتێكدا من خەوتبووم كلیلی گەنجینەكانی زەویم پێدرا و خرایەناو دەستمەوە. ئەبو هورەیرە دەڵێت بێگومان پێغەمبەر (ﷺ) ڕۆیشت و ئێوە كلیلەكەتان لەدەستدایە و ئەو گەنجینانە دەردەهێنن.”^([149]) بڕوانە چۆن مەبەست لەدەستی پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەستی شوێنكەوتەكانیەتی (ڕەزای خوایان لێ بێت)

ئێستایش با دەستبكەین بە باسكردنی نیشانەكانی دەركەوتنی مەسیحی بەڵێندراو و مەهدی پەیماندراو (عليه السلام):

نیشانەی یەكەم: شكاندنی خاچ

موسوڵمانان بەگشتی باوەڕیان بەوە هەیە كاتێك مەسیح لە ئاسمانەوە دادەبەزێت شمشێر دەگرێت بەدەستیەوە و به ‌شار و دێھاتەكاندا دەگەڕێت و خەڵكی دەكوژێت. وە ئەو خاچانە دەشكێنێت كە لە ئاسن و دار دروستكراون و كڵێسا و ڕەبەنگەكان دەڕوخێنێت و قەشەكان لەناو دەبات و مەسیحیەكان و شوێنكەوتەی ئایینەكانی تر و كاهینەكان بەزۆرەملێ و ناچاركردن دەخاتە ناو ئايینی ئیسلامەوە، تەنانەت سەرانە لە كەسیان قەبوڵ ناكات.

بزانە ئەم بیروباوەڕە مایەی شەرمەزاریە بۆ ئیسلام و پێچەوانەی قورئانی پیرۆز و ئامۆژگاریەكانی ئیسلامە، وە گەورەترین ڕەخنە كە دەگیرێت لە ئیسلام لەلایەن ڕەخنەگرانەوە لە ئەوروپا و ئەمریكا و وڵاتانی تریش ئەوەیە كە ئیسلام بەهێزە پیرۆزەكەی بڵاونەبووەتەوە، بەڵكو بە زەبری شمشێر و زۆرەملێ و ناچاركردن بڵاوبووەتەوە، وە موسوڵمانان هیچ بەڵگەیەكی گومانبڕ و درەوشاوەیان نیە بۆ سەلماندنی ڕاستی ئیسلام، بەڵام لەڕاستیدا ئیسلام خاوێنە لەم نەنگی و ڕێنماییە دڕندانەیە، وە پێغەمبەری خوا (ﷺ) ڕەحمەتە بۆ جیهانیان و لە دنیادا ئەو ستەم و خوێنڕشتن و چەوسانەوەیەی هەڵگرت كە بەهۆی جیاوازی بیروباوەڕەوە دژی مرۆڤەكان ئەنجام دەدرا، وە ئازادی ئایینی ڕاگەیاند بۆ هەموو خەڵكی. خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا دەفەرموێت: ﴿وَقُلِ الْحَق مِنْ رَبكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ﴾^([150])، ﴿وَلَوْ شَاءَ رَبكَ لآمَنَ مَنْ فِي الأَرْضِ كُلهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ الناسَ حَتى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ﴾^([151])، ﴿قُلْ يَا أَيهَا الناسُ قَدْ جَاءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبكُمْ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَل فَإِنمَا يَضِل عَلَيْهَا وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ﴾^([152])، ﴿لا إِكْرَاهَ فِي الدينِ قَدْ تَبَينَ الرشْدُ مِنَ الْغَي فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لا انْفِصَامَ لَهَا وَاللهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾^([153]).

ئەم ئایەتە دوای ڕەوابوونی جیهادی چەكداری دابەزیوە، وە دەربارەی دابەزینى ئەم ئایەتە لە فەرموودەدا هاتووە: “كاتێك بەنى نەضیر شوێنەكەیان پێچۆڵكرا، هەندێك لە یاریدەدەران لەناویاندا بوون، یاریدەدەران وتیان: ڕێگە نادەین مناڵەكانمان لەگەڵتاندا بڕۆن، خوای گەورەیش ئەم ئایەتەی دابەزاند: بە هیچ جۆرێك زۆرلێكردن لە ئايیندا نیە؛ چونكە بەڕاستی ڕێنموونی جیابووەتەوە لە گومڕایی.”^([154]) وە خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وقُلْ لِلذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَالأُميّينَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلوْا فَإِنمَا عَلَيْكَ الْبَلاغُ وَاللهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ﴾ واتە: “ئەی محمد (ﷺ) تۆش بڵێ: من و ئەوانەی كە شوێنم كەوتوون ڕوومانكردووەتە خوا و تەنها ملكەچی ئەوین، بەوانەی كە كتێبیان پێدراوە و ئەوانەش نەخوێندەوارن لە (موشریكانی عەرەب) بڵێ: ئایا ئێوە تەسلیم بوون به خوا و موسوڵمان بوون؟ خۆ ئەگەر تەسلیم بوون، ئەوە مانای وایە بەڕاستی هیدایەتیان وەرگرتووە، خۆ ئەگەر پشت هەڵكەن و باوەڕنەهێنن، ئەوە تەنها گەیاندنی پەیامەكه لەسەر تۆیە، خوای گەورەش بینایە بە بەندەكانی.” وە سوورەتی (آل عمران) دوای سوورەتی (الأنفال) دابەزیوە لە ساڵی نۆی كۆچیدا دوای ئەوەی موسوڵمانەكان مەككە و طائیف و شوێنەكانی تریان ڕزگار كردبوو، وە ئاشكرایە تا ئەو كاتە چەند ساڵێك تێپەڕی بوو بەسەر ڕەوایەتی جەنگی چەكداریدا. بۆیە لەم ئایەتانەوە دەردەكەوێت مرۆڤ ئازادە لە هەڵبژاردنی ئەو ئایینەی خۆی دەیەوێت، وە زۆركردن لە ئیسلامدا ڕەوا نیە، بەڵكو پێچەوانەی ڕێنماییەكانی ئیسلامە ئیتر چۆن حەڵاڵە بۆ مەسیح هەموو ئەو كەسانە بكوژێت كە باوەڕی پێ ناكەن؟ وە خەڵك ناچار بكات بۆ چوونەناو ئیسلام؟ وە كڵێساكان بڕوخێنێت و خاچەكان بشكێنێت و قەشەكان قەڵاچۆ بكات بە پێچەوانەی شەریعەتەوە؟ ئايا ئەمە پێچەوانەی ئەو ڕاسپاردە و ئامۆژگاریانە نیە كە پێغەمبەر (ﷺ) فەرموویەتی بە تێكۆشەرانی ڕێگای خوا؟ “لە ئەنەسەوە، پێغەمبەری خوا (ﷺ) فەرمووی بەناوی خوا و لەسەر ڕێبازی پێغەمبەری خوا دەرچن بۆ جیهاد؛ پیرەمێرد و مناڵ و ئافرەت مەكوژن و بەفێڵ هیچ شتێك لە دەستكەوتی جەنگ مەخەنه لاوە بۆ خۆتان و دەستكەوتەكانی جەنگ كۆبكەنەوە و سوڵح بكەن و چاكەكاربن؛ چونكە خوا چاكەكارانی خۆشدەوێت.”^([155]) وە هەروەها دەفەرموێت: “ئەهلی دێر و كڵێساكان مەكوژن.”^([156])

وە لە ئەبو بەكرەوە (رضي الله عنه) یاداشتكراوە كە هەركاتێك سوپایەكی دەنارد وەسیەتی دەكرد بۆ سەرۆكی سوپاكە: “من 10 ڕاسپاردەت پێدەڵێم: ئافرەت و مناڵ و پیری پەككەوتە مەكوژن، داری بەردار مەبڕنەوە، شوێنی ئاوەدان كاول مەكەن، بزن و وشتر پەل پەل مەكەن.”^([157])

لە ڕاستیدا مەبەست لە شكاندنی خاچ بریتیە لە تێكشكاندنی تەواوەتی بیروباوەڕی خاچپەرستان و پووچەڵكردنەوەی ئەو باوەڕە بە بەڵگەی ڕاست و دروست و گومانبڕ نەك شكاندنی خاچی دروستكراو لە ئاسن و زێڕ و تەختە و زیو، وە تێیدا ئاماژە هەیە بۆ ئەوەی كە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) لە كاتی زاڵبوونی مەسيحييەكان و بڵاوبوونەوەی ئایینی مەسیحى لە هەموو گۆشەكانی جیهاندا دەردەكەوێت، وە لەكاتی ڕوودانی ئەم وەیشوومەیەدا مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) لووتیان دەشكێنێت و بە بەڵگەی ڕۆشن و شمشێرە تیژە قورئانیەكان و ڕمەكانی پێنووس خاچەكەیان ورد و خاش دەكات. نەك بە شمشێر و ڕم و تیری ماددی. وە ئەم مانایەی كە باسكرا لای زاناكانی پێشوويش پەسەندكراوە. ئەوەتا باسكراوە: “خاچ دەشكێنێت، لە (شرح السنة‌) و جگە لەویشدا دەڵێت: واتە ئايينى نەصرانیەت پووچ دەكاتەوە و بە ئایینی ڕاست فەرمانڕەوایەتی دەكات.”^([158])

وە “خاچ دەشكێنێت، دەوترێت مانای خاچ دەشكێنێت ئەوەیە كە مەبەستەكانی خاچ پووچدەكاتەوە و بەڵگەكانی تێكدەشكێنێت.”^([159]) بێگومان ئەم نیشانەیە بەوپەڕی ڕوونی و ئاشكرایی هاتەدی؛ چونكە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) بە بەڵگەی گومانبڕ سەلماندی مەسیحی ناسیرەیی (عليه السلام) ڕزگاری بووە لە مردنی سەرخاچ و پاش ڕووداوی خاچەكە تەمەنی گەیشتە 120 ساڵ، هەتا ئەو كاتەی كە بە مردنی سروشتی كۆچی دوایی كرد، وە بەرزنەبوویەوە بۆ ئاسمان بە جەستە ماددیەكەیەوە و نەبوو بە فیدیە بۆ تاوانەكانی خەڵك، دیارە بەمەش ئەو پایە مەزنە ڕوخا كە ئايينى مەسیحییەتی لەسەر دامەزرابوو. پۆڵس پێغەمبەری مەسیحیەكان دەڵێت:

“دەزانین مرۆڤ بە كاركردن بە شەریعەت بێتاوان ناكرێ، بەڵكو بە باوەڕ بە عیسای مەسیح. جا ئێمە باوەڕمان بە عیسای مەسیح هێنا تاكو بە باوەڕ بە مەسیح بێتاوان بكرێین، ئەمەش نەك بە كاركردن بە شەریعەت؛ چونكە لە ڕێی كاركردن بە شەریعەت كەس بێتاوان ناكرێت.”^([160])

“هەموو ئەوانەی پشت بە كرداری شەریعەت دەبەستن، لەژێر نەفرەتن؛ چونكە نووسراوە: {هەركەسێك لە هەموو نووسراوی پەرتووكەكانی تەورات نەچەسپێت بۆ پەیڕەوكردن، نەفرەت لێكراوە.}، ئاشكرایە لە بەرامبەر خودا كەس بە شەریعەت بێتاوان ناكرێت، چونكە: {ئەوەی ڕاست و دروستە بە باوەڕ دەژیێت. بەڵام شەریعەت پشت بە باوەڕ نابەستێت، بەڵكو: {ئەو كەسەی پەیڕەویان بكات، بە هۆیانەوە دەژیێت.}”^([161])

“مەسیح ئازادیكردین تاكو بە ئازادی بژین. بۆیە چەسپاو بن و جارێكی دیكە ملكەچی نیری كۆیلایەتی مەبن.”^([162])

“بەخۆڕایی بە نیعمەتی ئەو بێتاوان كران، بەو كڕینەوەیەی كە لە ڕێگەی عیسای مەسیحەوە هەیە. خودا مەسیحی وەك كەفارەت پێشكەش كرد، ئەگەر باوەڕ بە خوێنی ئەو بهێنین. ئەمەی بۆ دەرخستنی دادپەروەرییەكەی خۆی كرد، بۆ چاوپۆشی كردن لە گوناهەكانی ڕابردوو، بە پشوودرێژیی خودا…. چونكە تەنها یەك خودا هەیە كە خەتەنەكراو بە باوەڕ بێتاوان دەكات و خەتەنە نەكراویش بەهۆی هەمان باوەڕەوە بێتاوان دەكات.”^([163])

“ئێستاش كە بە خوێنی ئەو بێتاوان كراوین، لە ڕێگەی ئەوەوە چەندە زیاتر لە تووڕەیی خودا ڕزگار دەبین!.”^([164])

ئا ئەمەیە بناغەی ئایینی مەسیحی، كاتێك مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) سەلماندی مەسیحی ناسیرەیی لەسەر خاچەكە نەمردووە، بەڵكو كۆچی كردووە بۆ شوێنی تر و پاش ئەوە تەمەنێكی درێژ ژیاوە و بە مردنی ئاسایی مردووە و بە زیندوویی بەرزنەكراوەتەوە بۆ ئاسمان، بیروباوەڕی كەفارەت پووچ بوویەوە و خاچیش شكا، هەروەك پۆڵس خۆی دانیپێداناوە و دەڵێت: “چۆن هەندێكتان دەڵێن… تەنانەت مەسیحیش هەڵنەستێنراوەتەوە. ئەگەر مەسیح هەڵنەستێنرابێتەوە، ئەوسا مزگێنیدانمان بێ سوود دەبێت، باوەڕی ئێوەش هیچ سوودی نابێت.”^([165])

پوختەی قسە، مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) كۆشكی مەسیحیەتی ڕوخاند؛ چونكە مردنی خوای ئەوانی سەلماند و خاچەكەی شكاندن و كەفارەتەكەی پووچەڵكردنەوە. بێگومان وای لێ هاتووە كە موبەششیرە مەسیحیەكان لە كۆمەڵی ئيسلامى ئەحمەدی دەترسن تەنانەت قەشە زویمەر كە بە یەكێك لە پایە گەورەكانی گروپی مژدەدەری مەسیحیەت ئەژمار دەكرا لە گۆڤارەكەی خۆیدا بەناوی (العالم الإسلامي)دا دەڵێت: “ئیندڵ دەڵێت كاری سەنووسیەت بەرەو لاوازی دەچێت لە ئەفریقای خۆرئاوا بە پێچەوانەی كۆمەڵی ئەحمەدیەت كە بەورەیەكی پۆڵایینەوە كار دەكات و لە تەواوی ئەو ناوچەیەدا ماندووبوون نازانێت… وە ناوەندەكەی لاگۆسە. وە چاوەڕوان دەكرێت مەترسیەكی گەورە بێت كە هەڕەشە لە بوونی مەسیحیەت دەكات بەو جووڵانەوە مەزنەی كە موسوڵمانانی هيندستان پێی هەستاون.”^([166])

پاشان دوای سەردانی قادیان (ناوەندی سەرەكی كۆمەڵی ئەحمەدی) لە گۆڤارێكی تردا كە لە لەندەن دەردەچێت نووسیویەتی: “سەردانی قادیانمان كرد و ئەوەی شایستەی بینین بوو ئێمە بینیمان: چاپخانە و نووسینگەی پۆست و زانكۆی تەبشیری و قوتابخانەی كچان و قوتابخانەی كوڕان، وە نزیكترین وەسف كە لە قادیانەوە نزیك بێت ئەوەیە كە بریتیە لە شانەی هەنگ و هەموو ئەوانەی كە لەوێدان بە تەواوەتی سەرقاڵن بە بانگەواز و بڵاوكردنەوەی ئایینی ئیسلامەوە. تەنها گۆڤاری (نقد الأدیان)ی تێدا دەرناچێت، بەڵكو جگە لەوە كۆمەڵێك ڕۆژنامەی تریشی تێدا دەردەچێت. بەڵام نامەگۆڕینەوە لەنێوان قادیان و لەندەن و پاریس و بەرلین و شیكاگۆ و سەنگافوورە و ڕۆژهەڵاتی نزیك بەردەوام لە گەڕدایە، وە بێ ئاگا نەبین لە باسكردنی ڕەفەی كتێب و پەڕاوەكان كە بەدڵنیایەوە ئەم ڕەفانە سەبارەت بە داهاتوویەكی مەزن پێشبینی دەدەن، وە كۆمەڵێك كۆگای تر هەن كە پڕن لە كتێبی ئایینی و بانكی زانیاری و ئینسایكلۆپیدیا و فەرهەنگ و كتێبی پێچەوانەی ئایینی مەسیحی، كە ڕاستتـرین وەسف ئەوەیە وسف بكرێت بە جبەخانەیەكی چەك كە ئامادەكراوە بۆ ئەنجامدانی كارە ئەستەم و دژوارەكان، وە ئەگەر سەیری باوەڕی ڕەگداكوتاو بكەن لە ناخیاندا ئەوا كۆمەڵێك ورە و گوڕوتین دەبینن كە بە تەواوەتی شاخەكان تێكدەشكێنن و بە هاڕین دەیانهاڕن.”^([167])

وە ئەوەی مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) فەرموو بووی هاتەدی:

ووالله إني أَكسِرَنَّ صليبكم … ولو مُزِّقتْ ذراتُ جسمي وأُكسَرُ

ووالله يأتي وقتُ فتحي ونصرتي … ووالله إني فائز ومُعزَّرُ

ووالله يُثنَى في البلاد إمامُنا … إمامُ الأنام المصطفى المتخيَّرُ

(كرامات الصادقين)

پرسی جیهاد

ڕەنگە كەسێك ڕەخنە بگرێت و بڵێت مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) جیهادی نەسخ كردووەتەوە، بەڵام ئەم ڕەخنەیە پووچە؛ چونكە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) هیچ حوكمێكی شەریعەتی نەسخ نەكردووەتەوە، بەڵكو هەر شتێكی فەرموو بێت یان فەرمانی پێ كردبێت ڕێك و تەبا بووە لەگەڵ فەرمانەكانی شەریعەتی بێوێنەی ئیسلام، وە بێگومان وتەی ئەو وتەی یەكلاكەرەوەیە كە تەبایە لەگەڵ ڕۆحی ئایینی ئیسلامدا؛ وە پێغەمبەر (ﷺ) وەسفی كردووە بە ناوبژیوانی دادگەر، هەڵبەت دەستگرتنی خۆی و كۆمەڵەكەی بە فەرمانەكانی شەریعەتەوە لەڕووی كردار و گوفتارەوە گەورەترین بەڵگەیە لەسەر ئەوەی هیچ فەرمانێكی شەریعەتی لەكارنەخستووە.

مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) دەفەرموێت: “یاسا و بەرنامەیەك لە دوای یاسا و بەرنامەكەی ئەو نیە، وە كتێب و ڕاسپاردەكەی ئەو بە هیچ كەسێك لەكارناخرێت، وە وشەكەی بە هیچ كەسێك ناگۆڕدرێت، وە دڵۆپێك نیە كە هاوشێوەی بارانەكەی ئەو بێت، وە ئەوەی بە ئەندازەی كێشی گەردیلەیەك لە قورئان دەرچێت ئەوە لە ئیمان دەرچووە، وە هیچ كەسێك سەرناكەوێت هەتا شوێن هەموو ئەو ڕێنماییانە نەكەوێت كە لە پێغەمبەری هەڵبژاردەمانەوە سەلمێنراوە، وە ئەو كەسەی بە ئەندازەی گەردیلەیەك واز لە ڕاسپاردەكانی بهێنێت ئەوا هەڵدێراوە.”^([168]) ئیتر دوای ئەمە چۆن دەوترێت مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) جیھادی نەسخ كردووەتەوە؟

گومانی تێدا نیە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) ئەو جیھادەی نەسخ نەكردووەتەوە كە قورئانی پیرۆز فەرمانی پێكردووە، بەڵكو لەوەش زیاتر بەرێزی (عليه السلام) بەڕەهایی باوەڕی بە نەسخ نیە لە قورئاندا، قورئانی پیرۆز كتێبێكە پڕوپووچ ڕووی تێناكات نە لە پێشیەوە نە لە دوایەوە.

بەڵام دەربارەی جیھاد بە مانای جەنگی ئایینی، دەفەرموێت: ئەم جیهادە ڕەوا نیە لەم سەردەمەدا لەبەر بوونی ئازادی ئایینی یان لەبەر نەبوونی ئەو مەرجانەی كە جەنگ پێویست دەكەن لەسەر باوەڕداران، وە وشەی جیھاد لە (الجھد)ەوە وەرگیراوە واتە هێز و توانین و ماندووبوون، دەوترێت: جهد في الأمر جد وتعب واتە “لەو كارەدا هەوڵیدا و خەباتی كرد و ماندوو بوو. جهد به أمتحنه هەوڵیدا لەگەڵیدا: تاقیكردەوە، أجھد الدابة، وڵاخەكەی ماندووكرد: واتە لە توانای خۆی زیاتری داوە بەكۆڵیدا، تجاهد واجتهد في الأمر: هەوڵیدا و توانای خۆی خەرج كرد لەو كارەدا.”^([169])

پێشەوا ڕاغیبی ئەصفەهانی دەڵێت: “الجهاد و المجاهدة: خاڵیكردنەوەی توانا لە بەرەنگاریكردنی دوژمن. وە جیهاد سێ جۆری هەیە: تێكۆشان دژی دوژمنی ئاشكرا و تێكۆشان دژی شەیـتان و تێكۆشان دژی دەروونی بەدخواز.” وە تێكۆشان دژی دوژمنی ئاشكرا دەچێتە چوارچێوەی ئەم فەرمایشتانەی خوای گەورەوە:

﴿وَجَاهِدُوا فِي اللهِ حَق جِهَادِهِ﴾^([170])، ﴿وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللهِ﴾^([171])، ﴿إِن الذِينَ آَمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللهِ﴾^([172]) وە پێغەمبەریش (ﷺ) دەفەرموێت: دژی هەوا و ئارەزووتان تێبكۆشن هەروەك چۆن دژی دوژمنەكانتان تێدەكۆشن. وە تێكۆشان بە دەست و زمان دەبێت. پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: دژی كافرەكان تێبكۆشن بەدەست و زمانتان.^([173])

بەشەكانی جیهاد

لە قورئانی پیرۆز و فەرموودەكانی پێغەمبەرەوە دەردەكەوێت كە جیھاد سێ بەشی هەیه:

(أ) جیهادی هەرە گەورە.

(ب) جیهادی گەورە.

(ج) جیهادی هەرە بچوك.

پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: باشترین جیهاد ئەوەیە كەسێك وشەی حەق بڵێت لە بەرامبەر دەسەڵاتدارێكی ستەمكاردا.”^([174]) و “أفضل الجهاد كلمة عدل عند سلطان جائر.” واتە: “باشترین جیهاد ئەوەیە لای دەسەڵاتدارێكی ستەمكاردا قسەیەكی دادگەرانە بكرێت.”^([175]) وە لە تەفسیری (روح البیان)دا هاتووە: “پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: باشترین جیھاد بریتیە لە وتنی وشەیەكی حەق لە بەرامبەر كاربەدەستێكی ستەمكاردا، تەنھا ئەم جیھادە باشترینە؛ چونكە جیھاد بە بەڵگە جیھادی هەرە گەورەیە بە پێچەوانەی جیھادكردن بە شمشیر و ڕم كە بریتیە لە جیھادی هەرە بچوك.”^([176]) وە لە فەرموودەدا هاتووە: “لە عەبدوڵـڵای كوڕی عومەرەوە، وتی: پیاوێك هات بۆلای پێغەمبەری خوا (ﷺ) داوای مۆڵەتی لێكرد بۆ جیھادكردن، ئەویش فەرمووی ئایا دایك و باوكت زیندوون؟ گوتی: بەڵێ. فەرمووی: دەی تێبكۆشە بۆ خزمەتكردنی ئەوان.”^([177]) لە فەرموودەیەكی تردا هاتووە: “باشترین جیھاد ئەوەیە مرۆڤ دژی هەوا و ئارەزووی خۆی بجەنگێت.”^([178]) وە “گەڕان بە شوێن بژێوی حەڵاڵدا جیھادە.” وە هەروەها: “جیھاد تەنھا ئەوە نیە پیاو شمشێر بوەشێنێت لەپێناوی خوادا، بەڵكو كەسێك بە باشی دایك و باوك و مناڵەكانی بەخێوبكات ئەوەیش بریتیە لە جیھاد، وە هەر كەسێكیش خۆی بەخێوبكات بەجۆرێك بێنیاز بێت لە خەڵكی ئەوە بریتیە لە جیھاد.”

خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا دەفەرموێت: ﴿وَلَوْ شِئْنَا لَبَعَثْنَا فِي كُل قَرْيَةٍ نَذِيرًا (*) فَلا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا﴾^([179]) ئەم دوو ئایەتە لە مەككە دابەزیون كە تێیاندا خوای گەورە فەرمانی كردووە بە قورئانی پیرۆز تێكۆشان بكرێت دژی كافرەكان، وە لێرەدا مەبەست لە جیھاد بریتیە لە تەبلیغ و بانگەوازكردن بۆ ڕێگای خوا و ڕێنمایی و ئامۆژگاری كردن، ئەمەیە جیھادی گەورە. وە قورئانی پیرۆز و فەرموودەكانی پێغەمبەر ڕوونیان كردووەتەوە كە تێكۆشان بە زمان و خەرجكردنی ماڵ و سامان لە ڕێگەی خوادا و كوشتنی ئارەزووەكانی دەروون و چاكەكردن لەگەڵ دایك و باوك و شوێنكەوتنی فەرمانەكانی شەریعەتی بێوێنە پێیدەوترێت جیھادی هەرە گەورە، بەڵام تێكۆشان بە شمشێر ناونراوە بە جیھادی هەرە بچوك. بەڵام جیھادی هەرە گەورە و جیھادی گەورە لە هەموو كات و سەردەمێكدا بوونیان هەیە، بەڵام جیھادی هەرە بچوك كۆمەڵێك مەرجی هەیە، ئەگەر ئەو مەرجانە بەدیھاتن ئەوا ئەو جیھادە واجب دەبێت لەسەر موسوڵمانان ئەگینا واجب نابێت.

چ كاتێك جیهادكردن بە شمشێر پێویست دەبێت

ئەگەر سەیری سەردەمی پێغەمبەر (ﷺ) و ژیاننامەكەی بكەین دەبینین پێغەمبەر (ﷺ) و هاوەڵەكانی شمشێریان هەڵنەكێشا و جەنگیان نەكرد لەگەڵ دوژمنانی ئاييندا مەگەر پاش ئەوەی كە بە توندترین شێوە بەدەستی كافرەكان ئازاردران، تەنانەت هەموو هۆزێك زۆر بە توندوتیژی دەستيدەكرد بە سزادانی هەموو ئەو ئەندامانەی خۆی كە باوەڕیان دەهێنا بە ئیسلام. پێغەمبەر (ﷺ) بینی چی دەكرێت بە هاوەڵەكانی و ئەمیش ناتوانێت پارێزگاریان لێ بكات، بۆیە فەرمووى: “بەڵكو دەرچن بۆ حەبەشە لەوێ پاشایەكی لێیە هیچ كەسێك لای ئەو ستەمی لێ ناكرێت هەتا خوا دەروویەكتان لێدەكاتەوە و لەم چەوسانەوەيە ڕزگارتان دەبێت، كەوابوو بڕۆن بۆ لای خوا.” كاتێك موسوڵمانان كۆچیان كرد بۆ ئەم حكومەتە مەسیحیە ئازادی ئایینی پێبەخشین هەروەك دایكی سەلەمە (ڕەزای خوای لێ بێت) دەڵێت: “كاتێك گەیشتینە خاكی حەبەشە، نەجاشی بە باشترین شێوە میوانداری لێكردین، بەبێ ترس ئایینی خۆمان پیادە دەكرد و بەندایەتی خوای گەورەمان دەكرد و ئازارنەدەدراین و هیچ قسەیەكمان نەدەبیست كە پێمان ناخۆش بێت.” كاتێك قوڕەیش بەمەیانزانی وازیان نەهێنا لەم كۆمەڵە خەڵكە كە لێیان جیاببوونەوە و شارەكەی ئەوانیان بەجێھێشتبوو، بەڵكو شوێنیانكەوتن و دوو پیاویان نارد بۆ لای نەجاشی بۆ ئەوەی داوای لێ بكەن كە بیانگێڕێتەوە بۆ مەككە، جەعفەریش (رضي الله عنه) لەبەردەم نەجاشیدا دەربارەی قوڕەیش گوتی: “كاتێك ستەمیان لێكردین و ئێمەیان چەوساندەوە و تەنگیان پێھەڵچنین و ڕێگەیان نەدا پەیڕەوی ئایینی خۆمان بكەین، دەرچووین بۆ وڵاتەكەت و تۆمان هەڵبژارد بەسەر كەسانی تردا و حەزمانكرد ببینە میوانت، ئەی پاشا ئومێدەوار بووین كە لای تۆ ستەممان لێ نەكرێت.”^([180]) وە سەرگەورەكانی قوڕەیش لە (دار الندوة) كۆبوونەوە دەربارەی دۆزی پێغەمبەر (ﷺ)، هەندێكیان گوتیان لە قەفەسی ئاسنیندا بەندی بكەن و دەرگای لەسەر دابخەن هەتا دەمرێت، هەندێكی تریان گوتیان: لەناوخۆتاندا دەری بكەن. لە كۆتاییدا هەموویان لەسەر ڕای ئەبوجەهل ڕێككەوتن كە “لە هەموو تیرەیەك گەنجێكی جوانچاك و خاوەن بنەماڵە لەناوماندا هەڵبژێرن و هەریەك لەو گەنجانە شمشێرێكی تیژی پێبدرێت، پاشان بۆی بچن و بەهەموویانەوە بەیەكجار لێی بدەن و بیكوژن و ڕزگارمان بێت لەدەستی، ئەگەر ئەم گەنجانە ئەو كارە بكەن ئەوا خوێنەكەی پەرشوبڵاودەبێتەوە لەناو تیرەكاندا و نەوەكانی مەناف ناتوانن جەنگی هەموو گەلەكەى خۆیان بكەن، ئینجا ڕازی دەبن بە خوێنبایی ئێمەیش پێیاندەدەین، ئەوە بوو ئەم ڕایەی ئەبوجەهل لای هەموویان پەسەند بوو، وە ڕێككەوتن لەسەری و گەنجەكان و ئەو شەوەیشیان دیاریكرد بۆ ئەو كارەی كە دەیانەوێت تێیدا ڕایپەڕێنن.” كاتێك پیلانی خۆیان داڕشت و ویستیان پێغەمبەر (ﷺ) بكوژن خوای گەورە هەواڵی ئەم پیلانەی ئەوانی دا بە پێغەمبەر (ﷺ)، وە كاتێك دەوری ماڵەكایان گرتبوو پاراستی، پاشان فەرمانی پێكرد كۆچ بكات بۆ مەدینە ئەویش كۆچی كرد، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا كافرەكان دەستیان هەڵنەگرت لە ستەم و چەوسانەوەی موسوڵمانان و پێغەمبەر (ﷺ)، بەڵكو لە مەدینەشدا هێرشیان بۆ برد، وە پاش كۆچ دەستدرێژیەكانیان زیاتر بوو، دەیانویست بە زەبری شمشێر ئایینی ئیسلام ڕیشەكێش بكەن، بۆیە توڕەبوونی خوای گەورە لە كافرەكان تاویسەند و بینی كە دڵڕەقیەكەیان چەند قێزەونە و دەستدرێژیەكانیان چەند توندە، ئەوە بوو وەحی نازڵ بوو بۆسەر پێغەمبەر و بەم فەرمایشتە مۆڵەتی بەرەنگاربوونەوەی پێدا: ﴿أُذِنَ لِلذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ (*) الذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلا أَنْ يَقُولُوا رَبنَا اللهُ وَلَوْلا دَفْعُ اللهِ الناسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللهِ كَثِيرًا وَلَيَنْصُرَنّ اللهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِن اللهَ لَقَوِي عَزِيزٌ (*) الذِينَ إِنْ مَكّنّاهُمْ فِي الأَرْضِ أَقَامُوا الصلاةَ وَآتَوُا الزكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلِلهِ عَاقِبَةُ الأُمُورِ(*)﴾^([181]).

دیارە شەڕكردنی پێغەمبەر (ﷺ) لەگەڵ كافرەكان لەپێناوی ئەوەدا نەبووە كە باوەڕبـھێنن بە ئايینی ئیسلام، بەڵكو بۆ بەرەنگاریكردن و كۆتایی هێنان بووە بەو شەڕ و چەوسانەوەيەی كە دژی باوەڕداران ئەنجامیان دەدا، وە ئەم ئایەتە یەكەم ئایەتە كە دابەزیوە سەبارەت بە مۆڵەتی جەنگ كردن هەروەك لە (سيرة ابن هشام)دا هاتووە: “خوای گەورە مۆڵەتی جەنگ و بەرهەڵستیكردن و بەرەنگاربوونەوەی دا بە پێغەمبەرەكەی (ﷺ) لەدژی ئەوانەی ستەمیان لێ كردبوون و دەستدرێژیان كردبووە سەریان، ئەمە یەكەم ئایەتە كە دابەزیوە و مۆڵەتی جەنگكردنی پێداوە و خوێنڕشتن و كوشتاری ئەوانەی بۆ حەڵاڵ كردووە كە دەستدرێژی دەكەنە سەریان، لەوەی پێمگەيشتووە لە عوڕوەی كوڕی زوبەیر و زاناكانی ترەوە دەربارەی فەرمایشتی خوای گەورە: ﴿أُذِنَ لِلذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنهُمْ ظُلِمُوا وَإِن اللهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ﴾. وە (الخضري) لە مێژووەكەیدا هۆكارەكانی ڕەوابوونی جیھادی چەكداری ڕوونكردووەتەوە و دەڵێت: “ئەم كتێبە لە بابەتەكانی ناویدا ئەو هۆكارەی ڕوونكردووەتەوە كە لەپێناویدا مۆڵەتدراوە بە باوەڕداران جەنگی چەكداری بكەن؛ ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دوو مەبەست: (یەكەم) بەرگری لەخۆكردن كاتی دەستدرێژی. (دووەم) بەرگریكردن لە بانگەواز كاتێك كەسێك ڕێگری دەكات لە بڵاوبوونەوەی بە چەوسانەوەی ئەو كەسەی باوەڕى هێناوە؛ واتە بە تاقیكردنەوەی ئەو كەسە بە جۆرەها سزا هەتا پاشگەز دەبێتەوە لەو ئایینەی كە خۆی هەڵێبژاردووە یان بە بەرهەڵستی كردنی ئەو كەسەی كە دەیەوێت بچێتەناو ئايینی ئیسلامەوە یاخود بەوەی كە نەهێڵێت كەسی بانگخواز بەنگەوازەكەی خۆی ڕابگەیەنێت.”^([182]) وە لە شوێنێكی تردا خوای گەورە لە سوورەتی (البقرة)دا (كە سوورەتێكە لە مەدینە دابەزیوە) دەفەرمووێت: ﴿وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللهِ الذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلا تَعْتَدُوا إِن اللهَ لا يُحِب الْمُعْتَدِينَ (*) وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ (*) فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِن اللهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (*) وَقَاتِلُوهُمْ حَتى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدينُ لِلهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوَانَ إِلا عَلَى الظالِمِينَ(*)﴾^([183]) ئەم ئایەتە بە ئاشكرا ئەوە ڕادەگەیەنێت كە خوای گەورە فەرمانی كردووە بە باوەڕداران شەڕ بكەن لەدژی ئەوانەی كە شەڕیان لەگەڵدا دەكەن و لە زێدی خۆیان دەریاندەكەن و بەهۆی ئایینەكەیانەوە دەیانچەوسێننەوە و ستەمیان لێدەكەن، وە ئامانجی ئەم جەنگە تەنھا ئەوەیە كە چەوسانەوەی ئایینی نەمێنێت و ئایین تایبەت بێت بە خواوە و كەس دەستوەرنەداتە ئایینی كەسێكی تر. وە مرۆڤ ئازاد بێت لە پەیڕەوكردنی ئایینەكەی و تەنھا لەبەر خوا دینداری بكات نەك لەترسا یان لەبرسا، وە دەستدرێژی نەكرێتە سەر هیچ كەسێك بەهۆی باوەڕهێنان بەو ئایینەی كە خۆی دەیەوێت؛ چونكە زۆرلێكردن و دەستدرێژی كردن بۆسەر باوەڕ و ئازادی بیروڕا قێزەونترین كردەوەیە لە جیھاندا، وە ئەم فەرموودەیەی پێغەمبەریش (ﷺ) ئاماژەی كردووە بۆ ئەم مەبەستە _بەڵام هەندێ كەس تێنەگەيشتوون لەم فەرموودەیە_ پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرمووێت: “فەرمانم پێكراوە جەنگ بكەم لەگەڵ ئەو خەڵكەدا هەتا دەڵێن: لا إله إلا الله.”^([184]) ماناكەی ئەوەیە خوای گەورە فەرمانی پێكردووم جەنگ بكەم لەگەڵ ئەو كەسانەی كە لەسەر ئایین جەنگم لەگەڵدا دەكەن و ستەم لەو كەسانە دەكەن كە دێنەناو ئایینی ئیسلامەوە هەتا ئەو كاتەی ئازادی ئایینی دەستەبەر دەبێت و ڕێگری دەكرێت لەوەی مرۆڤەكان یەكتری بكوژن بەهۆی جیاوازی ئایینیەوە، وە ئەگەر خەڵكی ویستیان بڵێن: لا إله إلا الله؛ ئەوا هیچ ئاستەنگێك ڕێگری ئەم كارەیان لێ نەكات، وە مەبەست لە (خەڵك) لە فەرموودەكەدا ئەو عەرەبانەن كە شایستەی كوشتن بوون بەهۆی دەستدرێژی یەك لەدوای یەك و پەیمان شكاندنیانەوە، دیارە ئەم جۆرە كەسانە شەڕیان لەگەڵدا ناكرێت ئەگەر باوەڕیان هێنا بە ئیسلام و وتیان: لا إله إلا الله، ئەو فەرموودەیەی كە لە جابرەوە (رضي الله عنه) ڕیوایەتكراوە پشتگیری ئەم مانایە دەكات: وتی پێغەمبەری خوا دەفەرموێت: فەرمانم پێكراوە بجەنگم لەگەڵ ئەو خەڵكەدا هەتا دەڵێن: لا إله إلَّا الله، ئەگەر ئەمەیان وت ئەوا ماڵ و خوێنیان لەلایەن منەوە پارێزراوە مەگەر بە حەققی خۆی، وە حیسابیان لای خوایە پاشان ئەم ئایەتەی خوێندەوە: ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُذَكِّرٌ لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُسَيْطِرٍ﴾.”^([185])

وە ئەو ئایەتەی كە پێغەمبەر (ﷺ) كردوویەتی بە بەڵگە پشتگیری ئەو مانایە دەكات كە ئێمە كردوومانە بۆ فەرموودەی یەكەم. وە بەم مانایە فەرموودەكە پێچەوانەی قورئان نیە، وە خوای گەورە لە هەردوو سوورەتی (الأنفال) و (البقرة)دا ئاماژەی بەمە داوە، دەفەرموێت: ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدينُ كُلُّهُ للهِ﴾^([186])، ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدينُ للهِ﴾^([187]) ئەمە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە ئامانج لەشەڕكردن بریتیە لە هێنانەدی ئازادی بیروباوەڕی ئایینی؛ هەروەك پێشەوا بوخاری لە تەفسیری ئەم دوو ئایەتەدا ئەمەی خوارەوەی ڕیوایەت كردووە: “پیاوێك هات بۆلای ئیبن عومەر و وتی ئەی باوكی عبدالرحمن چ شتێك وەهای لێ كردوویت ساڵێك حەج بكەیت و ساڵێك عومرە بكەیت و واز لە جیھادكردن بھێنیت لەپێناوی خوای گەورەدا، دیارە ئەو كردەوە دەزانیت كە خوای گەورە حەزی لێیەتی؟ ئەویش گوتی: ئەی كوڕی برام ئیسلام لەسەر پێنج پایە بنیاتنراوە: باوەڕ بە خوا و پێغەمبەرەكەی و پێنج نوێژە فەرزەكە و ڕۆژووی ڕەمەزان و زەكاتدان و حەجكردن. وتی ئەی باوكی عبدالرحمن ئایا نەتبیستووە خوا لە كتێبەكەیدا چی دەفەرموێت: ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الأُخْرَى فَقَاتِلُوا التِي تَبْغِي حَتى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللهِ﴾^([188])، ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ﴾^([189]) ئەویش گوتی: لەسەردەمی پێغەمبەردا (ﷺ) ئێمە ئەو كارەمان دەكرد، ئەو كاتەى ئیسلام كەم بوو، پیاو لەسەر ئایینەكەی دەچەوسێنرایەوە یان دەكوژرا یان سزایان دەدا، هەتا ئەو كاتەی ئیسلام پەرەیسەند ئیتر چەوسانەوەی ئایینی نەما.”^([190])

وە بەشی كۆتایی ئایەتەكەی سوورەتی (البقرة)يش بەڵگەیە لەسەر ئەم مانایە كە بریتیە لەوەی: ﴿فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوَانَ إِلا عَلَى الظالِمِينَ﴾^([191]) وە خوای گەورە لە سوورەتی (النساء)دا كە سوورەتێكە لە مەدینە دابەزیوە دەفەرموێت: ﴿وَمَا لَكُمْ لا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرجَالِ وَالنسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الذِينَ يَقُولُونَ رَبنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَل لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَل لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا﴾^([192]) ئەم ئایەتە دوو هۆكاری ڕوونكردووەتەوە بۆ هاندان لەسەر جەنگكردن، (یەكەم) بەدیھێنانی ئازادی ئایینی و كوژاندنەوەی ئاگری چەوساندنەوەی ئایینی. (دووەم) پاراستنی هێزلێگیراوە موسوڵمانەكان كە لە مەككەدا بوون و نەیانتوانیبوو كۆچ بكەن، قوڕەیش سزای دەدان و دەیچەوساندنەوە تەنھا لەبەرئەوەی باوەڕیان هێنابوو بە ئایینی ئیسلام هەتا لای خوا نزایان كردو داوای ڕزگاربوونیان لێ كرد، بۆیە جەنگ زۆر پێویست بوو بۆ هەڵگرتنی دەستی ستەمكاران لەسەریان و ڕزگاركردنیان لەدەستی ناحەقیكاران كە ئازادی ئایینیان پێنەدابوون، وە خوای گەورە دەربارەی كۆمەڵێك كە نایانەوێت شەڕ بكەن لەگەڵ موسوڵماناندا و خۆیان بەدووردەگرن لە چەوساندنەوەی ئایینی، دەفەرموێت: ﴿فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يُقَاتِلُوكُمْ وَأَلْقَوْا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللهُ لَكُمْ عَلَيْهِمْ سَبِيلا﴾^([193]) وە دەربارەی ئەوانەیش كە خۆیان بەدوورناگرن لە ئاژاوە و دەستی سوڵح و ئاشتی درێژناكەن بۆ موسوڵمانان و دەستھەڵناگرن لە ئازاردانی باوەرداران، دەفەرموێت: ﴿سَتَجِدُونَ آَخَرِينَ يُرِيدُونَ أَنْ يَأْمَنُوكُمْ وَيَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ كُلَّمَا رُدوا إِلَى الْفِتْنَةِ أُرْكِسُوا فِيهَا فَإِنْ لَمْ يَعْتَزِلُوكُمْ وَيُلْقُوا إِلَيْكُمُ السلَمَ وَيَكُفّوا أَيْدِيَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأُولَئِكُمْ جَعَلْنَا لَكُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطَانًا مُبِينًا﴾^([194]) ئەم ئایەتە ئەوە دەگەيەنێت نابێت باوەڕداران دەستبەرن بۆ ئەو كەسانەی كە خۆیان بەدووردەگرن لە ئاژاوەو چەوساندنەوەی ئایینی و وازدەهێنن لە جەنگ و كوشتار، بەڵكو دەبێت پێشنیاری ئاشتی و سوڵحیان بۆ بكرێت، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَإِنْ جَنَحُوا لِلسلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَكَّلْ عَلَى اللهِ إِنهُ هُوَ السمِيعُ الْعَلِيمُ﴾^([195]) وە ئەگەر كافرەكان دەستیان هەڵگرت لە دوژمنایەتی و داوای وەستانی جەنگیان كرد؛ ئەوا پێويستە باوەڕداران جەنگیان لەگەڵدا نەكەن. هەروەها خوای گەورە لە سوورەتی (التوبة)دا كە لە مەدینە دابەزیوە دەفەرموێت: ﴿وَإِنْ نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَطَعَنُوا فِي دِينِكُمْ فَقَاتِلُوا أَئِمةَ الْكُفْرِ إِنهُمْ لا أَيْمَانَ لَهُمْ لَعَلهُمْ يَنْتَهُونَ، أَلا تُقَاتِلُونَ قَوْمًا نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرسُولِ وَهُمْ بَدَءُوكُمْ أَولَ مَرةٍ أَتَخْشَوْنَهُمْ فَالله أَحَق أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾^([196])

بێگومان ئەم ئایەتە ئەوە ڕووندەكاتەوە كە خوای گەورە فەرمانی كردووە بە موسوڵمانان بجەنگن لەگەڵ ئەو دەستدرێژكارانەی كە یەكەمجار بۆ شەڕكردن ئەوان دەستپێشكەر بوون و پەیمانیشان شكاندووە، بەڵام ئەم ئایەتە: ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ﴾^([197]) لێرەدا مەبەست لە بتپەرستەكان بریتیە لەو عەرەبە بتپەرستانەى كە پەیمانشكێنیان دەكرد و بەڵێننامەكانیان هەڵدەوەشاندەوە كە لە ئایەتی پێش ئەم ئایەتەدا باسی پەیمان شكاندنەكەیان كراوە، هەروەها ئایەتەكەی دوای ئەم ئایەتەش پشتگیری ئەم تێگەيشتنە دەكات كە دەفەرموێت: ﴿وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتى يَسْمَعَ كَلامَ اللهِ ثُم أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذَلِكَ بِأَنهُمْ قَوْمٌ لا يَعْلَمُونَ، كَيْفَ يَكُونُ لِلْمُشْرِكِينَ عَهْدٌ عِنْدَ اللهِ وَعِنْدَ رَسُولِهِ إِلا الذِينَ عَاهَدْتُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ فَمَا اسْتَقَامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ إِن اللهَ يُحِب الْمُتقِينَ﴾ واتە: “خۆ ئەگەر كەسێك لە هاوەڵدانەران داوای پەنای لێ كردیت (ئەی پێغەمبەر (ﷺ)، ئەی ئیماندار)، ئەوە تۆیش پەنای بدە هەتا گوێی لە فەرموودەكەی خوا (قورئان) دەبێت، پاشان بیگەیەنە بەو شوێنەی كە دەیەوێت و (ماڵ و گیان و ژیانی) تیایدا پارێزراوە، ئەم میـهرەبانيیە لەبەرئەوەیە ئەوانە كەسانێكن نازانن.” بەڵام ئەم ئایەتە: ﴿قَاتِلُوا الذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَلا بِالْيَوْمِ الآَخِرِ لَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللهُ وَرَسُولُهُ وَلا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾^([198]) لێرەدا مەبەست لەو كەسانەیە كه خوێنڕشتنی ناحەق و خواردنی ماڵی خەڵكی بەناڕەوا و دزی و تاڵانی حەڵاڵ دەكەن و بەناوی ئایینەوە هەموو كارێكی خراپە دەكەن، وە لە چەندەها ئایەتدا باسی بارودۆخی ئەم كەسانە كراوە هەروەك خوای گەورە دەربارەیان دەفەرموێت: ﴿وَمِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ يُؤَدهِ إِلَيْكَ وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِينَارٍ لا يُؤَدهِ إِلَيْكَ إِلا مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَائِمًا ذَلِكَ بِأَنهُمْ قَالُوا لَيْسَ عَلَيْنَا فِي الْأُمّيّينَ سَبِيلٌ وَيَقُولُونَ عَلَى اللهِ الْكَذِبَ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾^([199]) وە خوای گەورە هۆكارە سەرەكیەكەی باسكردووە بۆ حەڵاڵكردنی هەموو تاوانەكانیان كە سەرچاوەكەی ئایینە، دەفەرموێت: ﴿ذَلِكَ بِأَنهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النارُ إِلا أَيامًا مَعْدُودَاتٍ وَغَرَّهُمْ فِي دِينِهِمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ﴾^([200]) وە هۆكاری دووەم ئەوەیە كە ئەوان لەجیاتی خوا پیاوانی ئایینی و ڕەبەنەكانی خۆیان كردووە بە خوا، لە هەرشتێكدا ئەوان فەرمانیان پێبكەن كە ئەنجامی بدەن بەگوێیان دەكەن، ئەوانیش حەڵاڵیان بۆ حەرام دەكەن و حەرامیشیان بۆ حەڵاڵ دەكەن؛ چونكە دۆخی ئەم كەسانەی ئەهلی كتێب بەم شێوەیەیە كە خوا لەم فەرمایشتەی خۆیدا باسی كردووە: ﴿يَا أَيهَا الذِينَ آَمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الأَحْبَارِ وَالرهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الناسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدّونَ عَنْ سَبِيلِ اللهِ وَالذِينَ يَكنزونَ الذهَبَ وَالْفِضةَ وَلا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللهِ فَبَشرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾^([201])

وە ئەو كەسانە وەكو كۆمەڵێك چەتە وا بوون كه ئاسایشی وڵاتیان تێكدەدا و ملكەچ نەدەبوون بۆ هیچ كەسێك و گوێڕایەڵی حكومەت نەدەبوون وە ئەو سەرانەیان نەدەدا كە سەپێنرابوو بەسەریاندا تاوەكو حكومەت خەرجی بكات بۆ خۆیان و ماڵ و شەرەف و بەرژەوەندیەكانیان، كوشتاریان واجبێك بووە لەسەر حكومەت بۆ دامركاندنەوەی ئاژاوەكەیان، وە جەنگكردن لەگەڵیاندا لەسەر سەرانە وەك ئەو جەنگە وایە كە دژی موسوڵمانان بەرپا دەكرێت لەسەر نەدانی زەكات پاش دەرچوونیان لە گوێڕایەڵی حكومەت نەك لەبەرئەوەی كە باوەڕیان نەهێناوە بە ئایینی ئیسلام، لە درێژەی ئەم باسەدا دەردەكەوێت قورئانی پیـرۆز ڕێگری دەكات لە زۆرەملێ و ناچاركردن لەكاروباری ئاییندا و ڕایدەگەیەنێت تەنھا بۆ بەرگریكردن لە موسوڵمانان خۆیان و دروستكردنی كەشێكی ئارام بۆ بانگەوازكردن بۆ ئەوەی چەوسانەوەی ئایینی نەبێتە ئاستەنگ لە ڕێگەیدا جەنگ بەرپادەكرێت، وە ئیسلام دەستی ئاشتەوایی درێژ دەكات بۆ هەر كەسێك كە بیەوێت بە ئاشتی لەگەڵیدا بژی، وە ڕێگری دەكات لە ستەم و چەوسانەوە و دەستدرێژی و فەرمان دەكات بە دادگەری و چاكە لەگەڵ ئەو كەسانەی كە دەستدرێژی ناكەن، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿لا يَنْهَاكُمُ اللهُ عَنِ الذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنّ اللهَ يُحِبّ الْمُقْسِطِينَ، إِنمَا يَنْهَاكُمُ اللهُ عَنِ الذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلوْهُمْ وَمَنْ يَتَوَلهُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظالِمُونَ﴾^([202])

پوختەی قسە، جیھاد تەنھا ئەو كاتە فەرز دەبێت كە كەسێك زۆری لێبكرێت بۆ باوەڕهێنان بە ئایینێك یان بۆ وازهێنان لە ئایینێك، لەم دۆخەدا پێویستە لەسەر ئەو كەسەی كە تووشی ئەم ئاژاوەو چەوسانەوەیە بووە شەڕ بكات لەگەڵ دوژمنانی خوا و دوژمنانی ئایینەكەی، یاخود لەو شوێنەوە كۆچ بكات بۆ خاكێكی تر كە ئازادی ئایین و بیروڕای تێدا بێت بە گوێرەی ئەم فەرمایشتەی خوای گەورە: ﴿أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا﴾^([203])

ڕێبازی مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) دەربارەی جیهادكردن بە شمشێر

مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) جارێكیان وەڵامی ڕەخنەی یەكێك لە قەشەكانی دایەوە لەسەر ئیسلام كە گوایە ئیسلام فەرمان دەكات بە شوێنكەوتووانی كافرەكان بكوژن و هێزی شمشێر بەكاربـھێنن بۆ ئەوەی خەڵكی باوەڕ بە ئیسلام بھێنن، لەم بارەیەوە دەفەرموێت: “بەڵام ئەوەی ئەو بوختانچیە باسی دەكات دەرباری جیھادی ئیسلامی و پێیوایە كە قورئان بەبێ هیچ مەرجێك لە مەرجەكان و بەڕەهایی هانی جیھاد دەدات، چ درۆ و دەلەسەیەك لەمە گەورەترە ئەگەر كەسێك سەرنج بدات؟ با بزانێت قورئان فەرمان ناكات بە جەنگكردن لەگەڵ هیچ كەسێكدا مەگەر لەگەڵ ئەو كەسانەی كە ناهێڵن بەندەكانی خوا باوەڕ بە خوا بھێنن و بچنەناو ئايینەكەی و گوێڕایەڵی بن لە هەموو بڕیارەكانیدا و بیپەرستن وەك فەرمانیان پێ كراوە. بەڵام ئەوانەی كە بە ناڕەوا كوشتار دەكەن و ئیمانداران لە ماڵ و زێدی خۆیان دەردەكەن، وە بە تۆپزی و زۆرداری خەڵكی دەخەنە ناو ئايینەكەی خۆیانەوە و دەیانەوێت نووری ئیسلام خامۆش بكەن و ڕێگە نادەن خەڵكی موسوڵمان بن، ئەوانە خوا غەزەبی لێ گرتوون و پێویستی كردووە لەسەر ئیمانداران كە بجەنگن لە گەڵیاندا ئەگەر دەست هەڵنەگرن.”^([204]) هەروەها بەڕێزی (عليه السلام) لە كتێبى (كەشتی نووح)دا دەفەرموێت: “هەندێك نەفام ڕەخنەم لێدەگرن هەروەك خاوەنی (المنار)یش ڕەخنەم لێدەگرێت و دەڵێن لە شانشینی بەریتانیا نیشتەجێم بۆیە ڕێگری دەكەم لە جیهاد، ئایا ئەو نەفامانە بیرناكەنەوە كە ئەگەر من مەبەستم ڕازیكردنی ئەم حكومەتە بوایە بۆچی جار لەدوای جار دەڵێم عیسای كوڕی مەریەم لە مردنی سەرخاچ ڕزگاری بووە و لە وڵاتی كشمیر بە مردنی ئاسایی مردووە؟ وە ئەو نە خوایە و نە كوڕی خوا، ئایا بەهۆی ئەم قسەیەم ئینگلیزە دەمارگیرەكان لێم تووڕەنین و ڕقیان لێم نیە؟ دەی گوێبگرن ئەی نەفامەكان! من مەرايی ناكەم بۆ حكومەتی بەریتانیا، بەڵكو ڕاستيیەكە ئەوەیە ئەو حكومەتەی هیچ دەستوەرنەدات لە ئایینی ئیسلام و دروشمە ئایینیەكان و شمشێر هەڵنەكێشێت بۆ بڵاوكردنەوەی ئایینەكەی خۆی؛ ئەوا لە شەریعەتی قورئانی پیرۆزدا حەرامە لەگەڵ ئەم جۆرە حكومەتەدا جەنگی ئایینی بەرپا بكرێت؛ چونكە ئەویش پەنا نابات بۆ جەنگی ئایینی.”^([205])

لەم ڕاگەیاندنەوە ئەوە دەسەلمێنرێت كە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) جیھادی نەسخ نەكردووەتەوە، بەڵكو بە پێچەوانەوە بەڕێزی ئەو كەسەیە كە حەقیقەتی جیھادی ڕوونكردووتەوە و مانای ئەو ئایەتانەی تێگەیاندین كە باسی جیھاد دەكەن، وە بە ڕاشكاوی ڕایگەیاندووە كە بەناوی ئایینەوە شەڕ ناكەین لەگەڵ كەسێكدا كە ئەویش بەناوی ئایینەوە شەڕمان لەگەڵدا ناكات. وە ئاشكرایە ئەمڕۆ لە جیهاندا ئازادی ڕادەربڕین بوونی هەیە. هەڵبەت خوای گەورە فەرزێكی لە شەڕكردن گەورەتری سەپاندووە بەسەر موسوڵماناندا، وە لەپێناویدا شەریعەت دابەزیوە كە جیهادی گەورە و هەرە گەورەیە كە بریتین لە چاككردنی خۆمان و تەبشیری ئایینی و بانگەوازكردن بۆ ڕێگای خوای گەورە لە هەموو لایەكی جیھاندا، بەڵام ئەمڕۆ موسوڵمانان ئەم دوو جیھادەیان فەرامۆش كردووە جگە لە ئەحمەدیەكان، ئەمەش فەزڵێكە خوای گەورە دەیدات بە هەر كەسێك كە خۆی بیەوێت، خوا خاوەنی چاكەی مەزنە.

نیشانەی دووەم: هەڵگرتنی سەرانە

بزانە مەلا و زاناكان باوەڕیانوایە مەسیح سەرانە قەبوڵ ناكات لە كافرەكان، بەڵكو كاتێك لە ئاسمانەوە دادەبەزێت؛ بە حەربەكەى ملی هەموو ئەو كەسانە دەپەڕێنێت كە باوەڕناهێنن بە ئایینی ئیسلام. بەڵام بێگومان ئەم باوەڕە باوەڕێكی پووچە و پێچەوانەی ئەو ڕاستیانەیە كە لە قورئانی پیرۆز و فەرموودەكاندا هاتوون، هەروەك پێشتر باسكرا زۆرلێكردن ڕەوا نیە لە شەریعەتی ئیسلامیدا، وە هەروەها ئەم باوەڕە پووچە ئەوە دەگەیەنێت كە مەسیح ناوبژیوانێكی دادگەر نیە، بەڵكو دێت بۆ نەسخكردنەوەی بەشێك لە قورئانی پیرۆز، واتە ئەو ئایەتانەی كە حوكمی لێخۆشبوون و چاوپۆشی كردنيان تێدا هاتووە بەرامبەر كافرەكان كە زياترن لە سەد ئایەت، هەروەها ئەم فەرمایشتەی خوای گەورەیش نەسخ دەكاتەوە كە دەفەرموێت: ﴿حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾^([206]) ئەمەش لە كاتێكدا پێغەمبەر (ﷺ) شوێن هەموو ئەو ڕێنماییانە كەوتووە كە لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە، وە بێگومان لە فەرموودەكاندا دەربارەی بابەتی جزیە هاتووە: “ئەگەر گەیشتی بەو بتپەرستانەی كە دوژمنتن ئەوا سێ پێشنیاریان بۆ بكە وەڵامی هەر كامێكیان دایەوە لێیان وەربگرە و دەستیان لێ هەڵبگرە، بانگیان بكە بۆ ئیسلام ئەگەر بە ئەرێنی وەڵامیان دایتەوە ئەوا لێیان وەربگرە و وازیان لێبھێنە، پاشان بانگیان بكە بۆ جێگۆڕكێ لە خانەی خۆیانەوە بۆ خانەی كۆچكەران، وە پێیان بڵێ ئەگەر ئەو كارە بكەن ئەوا چی بۆ كۆچكەران هەیە بۆ ئەوانیش هەیە…، ئەگەر ڕەتیان كردەوە ئەوا داوای سەرانەیان لێ بكە، ئەگەر ئەمەشیان ڕەتكردەوە ئەوا پشت بەخوا ببەستە و شەڕیان لەگەڵدا بكە.”^([207])

وە “لە ئەبو وائیلەوە دەگێڕنەوە دەڵێت خالیدی كوڕی وەلید نامەی نووسی بۆ خەڵكی وڵاتی فارس. بەناوی خوای بەخشندە و دلۆڤان. لە خالیدی كوڕی وەلیدەوە بۆ ڕۆستەم و میھران لە سەرگەورەكانی وڵاتی فارس. سڵاو لەو كەسە بێت كە شوێن ڕێگای ڕاست كەوتووە.. لەپاشاندا ئێمە بانگتان دەكەین بۆ ئیسلام، ئەگەر نەتانویست ئەوا بەدەستی خۆتان بەزەلیلی سەرانە بدەن، ئەگەر بەمەش قایل نین ئەوا كەسانێكم لەگەڵدایە كە پێیان خۆشە لەپێناوی خوادا بكوژرێن.”^([208])

كەواتە مانای ڕاستەقینە بۆ دەستەواژەی هەڵگرتنی سەرانە ئەوەیە كە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) نابێت بە پاشا و دەسەڵاتدارێكی دنیایی، بەڵكو بە حكومەتێكی ئاسمانی و حەربەیەكی ڕۆحانیەوە دێت، لەبەرئەوە سەرانە لە كەس قەبوڵ ناكات، بەڵكو تەنھا ئیمان و ئیسلام قەبوڵ دەكات، وە نایەت بۆ خوێنـڕشتن و ملپەڕاندن. وە لە هەندێ نوسخەی صەحیحی بوخاریدا دەستەواژەی: “یَضَعُ الحَرْبَ.”^([209]) واتە: “جەنگ هەڵدەگرێت” هاتووە كە پشتگیری قسەكەی ئێمە دەكات… واتە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) ئاگری جەنگەكان دەكوژێنێتەوە و بە ڕم و شمشێر شەڕ و پاڵەوانبازی ناكات، بەڵكو بە سوڵح و ئاشتەوایی خەڵكی دەهێنێتە ناو ئیسلامەوە، وە لە سەردەمی حكومەتێكدا سەرهەڵدەدات كە ئازادی ئایینی دابيـن دەكات بۆ هاوڵاتیان، لەبەرئەوە پێویست بە دەمەقاڵێ و جەنگی ئایینی ناكات، وە ئەو حكومەتە بەشێوەیەكە كە ئاسایش دابین دەكات بۆ خەڵكەكەی و تۆڵە دەسێنێت لە ستەمكاران، لەبەرئەوە لە فەرموودەدا هاتووە: “چزووی هەموو چزوودارێك لادەبرێت تەنانەت منداڵ دەستی دەخاتەناو دەمی مارەوە زیانی پێناگەیەنێت و بێچووە شێر ڕاودەنێت و زیانی پێناگەیەنێت، وە گورگ لەناو ڕانەمەڕدا دەبێت وەكو ئەوەى سەگەكەى بێت كە پاسی دەكات.”^([210]) هەموو ئەمانە ئاماژەیە بۆ سەردەمی سوڵح و ئاشتەوایی. ئەگینا چ پەیوەندیەك هەیە لەنێوان مەسیحی بەڵێندراو و ئاژەڵاندا؟ وە ئاشكرایە هاتنەكەی بۆ مرۆڤە نەك بۆ ئاژەڵ، وە هەروەها ئاماژەی تێدایە بۆ ئەوەی كە لە سەردەمی مەسیحی بەڵێندراودا (عليه السلام) شێر و گورگ لەگەڵ مەڕو ماڵاتدا پێكەوە لە یەك دەفردا ئاو دەخۆنەوە و بەشێوەیەكی ڕاستەقینە مرۆڤ یاری دەكات بە شێـر و گورگ و مار. هەروەك لەم ڕۆژگارەدا ئێوە دەیبینن لە یاریگا و هۆڵەكانی سێـركدا. بەڵام ئەوەی كە لە فەرموودەكاندا هاتووە دەربارەی مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) كە “ناوبژیوانی دادگەرە” ماناكەی ئەوەیە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) بەگوێرەی ئایینی ئيسلام حوكم دەكات و ئەو بیدعە و ئەفسانانەی تر لادەبات كە خەڵكی لەلایەن خۆیانەوە تێكەڵی ئیسلامیان كردووە و حەق و باتڵ لەیەك جیادەكاتەوەو بە بەڵگەی بەهێـزو پرشنگدار ئایینی ئیسلام سەردەخات بەسەر هەموو ئایینەكانی تردا و هەموو نەیارەكانی بێدەنگ دەكات و هیچ كەسێك ناتوانێت بەرەنگاری بوەستێتەوە.

دەربارەی وشەی (الحكم) لە زماندا هاتووە: خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا﴾ واتە: “ناوبژیوانێك لە خزمی پیاوەكە و ناوبژیوانێك لە خزمی ژنەكە.” فەرموویەتی حەكەم نەیفەرمووە حاكم تەنھا لەبەرئەوەی هۆشداری بدات كە یەكێك لە مەرجی دوو ناوبژیوانەكە ئەوەیە لە دژ و لە بەرژەوەندی ئەوان بڕیار بدەن بەگوێرەی ئەوەی كە بەلایانەوە ڕاست و دروستە بەبێ ئەوەی لە درێژەی ئەم بڕیارەدا بگەڕێنەوە بۆ ڕای ژن و پیاوەكە.”^([211])

“دادگەر” واتە بڕیارەكەی یەكلاكەرەوە بێت و هەڵەی تێدا نەكات. وە “الحُكم: واتە زانست و فیقهـ و دادپەروەری، وە چاوگەكەی بریتیە لە “حَكَمَ یَحْكُمُ”. وە دەگێڕنەوە “إنّ مِن الشعر لحكمة.” واتە: بێگومان شیعر حیكمەتی تێدایە. كە بەمانای بڕیارە، لەم بارەيەوە فەرموودەیەك هەیە: “الصمتُ حُكمٌ وقليلٌ فاعلُه.” واتە: بێدەنگی بڕیارە بەڵام كەم كەس دەیكات. وە فەرموودەی: خیلافەت لە قوڕەیشە و بڕیاردان لەناو یاریدەدەراندایە. تایبەتكراون بە ناوبژیوانی و بڕیاردان؛ چونكە زۆربەی هاوەڵە زاناكان لەناو ئەواندا بوون، لەوانە موعازی كوڕی جەبەل و ئوبەی كوڕی كەعب و زەیدی كوڕی ثابت و كەسانی تریش.”^([212])

لەمەی پێشووەوە سەلمێنرا مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) كەسێكە بەشێوەیەكی تەواوەتی زانایە بە قورئان و فەرموودەكان، وە بڕیاردان و ناوبژیوانیەكەی ڕێك و تەبایە لەگەڵ شەریعەتی بێوێنەی ئیسلامدا.

نیشانەی سێيەم: كوشتنی بەراز

“بەراز دەكوژێت.” وە لە ڕیوایەتێكی تردا “بەراز سەردەبڕێت.”^([213])

یەكێك لە شتە زۆر سەیرو سەمەرەكان بریتیە لە قسەی ئەهلی ڕووكەش لە شەرحی ئەم وشانەدا كە گوایە مەسیحی كوڕی مەریەم لە بيابان و دارستانەكاندا شوێن بەرازەكان دەكەوێت و ڕاوەدوویان دەنێت و ڕاویان دەكات و بە توندترین شێواز دەیانكوژێت هەتاكو لە دنیادا یەك بەراز نامێنێت تا كەسێك بیخوات. ئاشكرایە وەرگرتنی مانای ڕووكەشی وشەكان گاڵتەكردنە بە پایەی پێغەمبەر و بە سووك تەماشاكردنیەتی، ئاخر كەی ڕەوایە پێغەمبەرێك كاتی خۆی بەفیڕۆبدات و ئەم ئاژەڵە پۆخڵە بكوژێت و جەنگەڵ و چۆڵەوانیەكان تەی بكات بۆ سەربڕینی بەرازەكان؟

بەڵام مانای دروست ئەوەیە مەبەست لە بەراز بریتیە لە پیاوی پیس و نزم كە لە كردار و ئەخلاق و سیفەتەكانیدا لە بەراز دەچێت هەروەك لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە: ﴿قُلْ هَلْ أُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذَلِكَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللَّهِ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَغَضِبَ عَلَيْهِ وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ﴾^([214]) بێگومان كۆمەڵیك زەینیان بۆ ئەو مانایە چووە كە ئێمە زەینمان بۆی چووە هەروەك لە موفرەداتی ڕاغیبی ئەصفەهانیدا هاتووە: “فەرمایشتی خوا ﴿وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ﴾ دەوترێت مەبەست پێی ئەو ئاژەڵە تایبەتەیە، دەوترێت: مەبەست پێی ئەو كەسەیە كە كردار و ڕەفتاری لە ئەخلاق و ڕەفتاری بەراز دەچێت، نەك ئەو كەسەی كە شكڵ و شێوەكەی شكڵ و شێوەی بەراز بێت، هەردوو بابەتەكە مەبەستی ئایەتەكەن…. هەروەها لەناو خەڵكدا كەسانی وا هەن دەبینی لە ئەخلاق و هەڵسوكەوتیاندا وەكو مەیموون و بەراز ڕەفتار دەكەن ئەگەرچی وێنەیان وێنەی مرۆڤە.”

“گوێدرێژ ئەو ئاژەڵە ناسراوەیە، جەمعەكەی بریتیە لە حَمِیـر و أَحْمِرَة و حُمُر، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ﴾ واتە: وە ئەسپ و بارگیر و گوێدرێژ. وە بە گوێدرێژ گوزارشت لە مرۆڤی نەزان دەكرێت وەك ئەم فەرمایشتانەی خوای گەورە: ﴿كمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا﴾ واتە: “وەك گوێدرێژ كە بارێك پەڕاوی هەڵگرتبێت.” و ﴿كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ﴾ واتە: “دەڵێی گەلە گوێدرێژی كێوین و دەسڵەمێنەوە.”^([215])

وە لە كتێبی خەونامەدا هاتووە: “كەسێك لە خەودا بینی لەگەڵ بەرازێكدا شەڕ دەكات مانای ئەوەیە لەگەڵ پیاوێكی نامەرددا دەكەوێتە ناكۆكیيەوە كە هیچ خێرێكی تێدا نیە.”^([216])

بەهەمان شێوە پێغەمبەر (ﷺ) لە خەودا بینیویەتی مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) بەرازی كوشتووە كە ماناكەی ئەوەیە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) مشتومڕ دەكات لەگەڵ پیاوێكدا كە خێر بە ناوچەوانیەوە نیە.

وە هەروەها “بەراز” پیاوێكی دەوڵەمەندی بێدینە و كەسب و كاری پیسە و بە دەسەڵاتە و كافرە یان مەسيحييە و نامەرد و توندوتیژە.”^([217]) “لە خەودا بەراز دوژمنێكی نەفرەتلێكراوە، بەهێز و تۆكمە و دڵڕەقە لەكاتی بەڵا و موسیبەتەكاندا بە ئەمەك نیە بۆ قسەی خۆی.”^([218]) “بەرازی دەشتەكی بۆ كەسی گەشتيار یان كەسێك گەشتی ناو دەریا دەكات مانای باران و سەرمای بەهێز دەگەیەنێت؛ وە بۆ كەسێك ناكۆكیەكی هەبێت مانای ئەوەیە دوژمنەكەی پیاوێكی بەهێز و سەخت و نەفام و زمان پیسە.”^([219]) وە ڕەنگە بەراز گوزارشت بێت لە پیاوێكی جوولەكە یان مەسيحى. وە هەركەسێك لە خەودا بینی لەگەڵ بەرازێكدا شەڕ دەكات ئەوا سەردەكەوێت بەسەر دوژمنێكی ستەمكاردا.”^([220]) لەمەوە دەردەكەوێت مەبەست لە كوشتنی بەراز ئەوەیە مەسیحی بەڵێندراو دیبەیت دەكات لەگەڵ دوژمنانی ئیسلامدا و موباهەلەیان لەگەڵدا دەكات و دوعایان لێ دەكات و بە دوعاكەی لەناویان دەبات.

نیشانەی چوارەم: بەلێشاو ماڵ دەبەخشێتەوە هەتاكو كەس نایەوێت

ئەگەر مانای ڕووكەشی ئەم وشانەمان وەرگرت و وتمان مەسیحی بەڵێندراو ماڵ و سامان دابەش دەكات بەسەر خەڵكیدا هەتا وایلێدێت كەس ماڵ و سامانی ناوێت، وەك مەلا و زاناكان زەینیان بۆی چووە، وە وتمان كاتێك مەسیحی بەڵێندراو و مەهدی پەیماندراو سەرهەڵدەدات ماڵەكانمان پڕدەكات لە پارە و قاڵبی گەورەی زێڕ و زیو، وە دەوڵەمەندمان دەكات، تەنانەت ئەوەندە ماڵ و سەروەتمان زۆر دەبێت ئیتر ناچارنابین كاربكەین بۆ ئەوەی ئاڵتوون و زیوی زیاتر پەیدا بكەین؛ ئەوا ئەم مانا ڕووكەشیە بە ئاشكرا پێچەوانەی ئەو ڕاستیانەیە كە لە قورئانی پیرۆز و فەرموودەكانی پێغەمبەردا هاتوون. خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَلَوْ بَسَطَ اللهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الأَرْضِ وَلَكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا يَشَاءُ إِنهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ﴾^([221])، ﴿نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيا﴾^([222]) ئەگەر مەسيح هات و بەبێ ژماردن سامانی دابەشكرد بەسەر خەڵكیدا هەتا پێویستیان پێی نەمێنێت، ئیتر سیستەمی جیهان چۆن بەڕێوەدەچێت؟ چونكە ئەو كاتە كەس پێویستی بە كەس نابێت، وە ئاشكرایە هەموو خەڵكی پێویستیان بە یەكتری هەیە، دەوڵەمەند پێویستی بە هەژارە، هەژار پێویستی بە دەوڵەمەندە، پیشەوەر پێویستی بە جووتیارە و جووتیاریش پێویستی بە پیشەوەرە، ئاسنگەر پێویستی بە كشتیارە و كشتیاریش پێویستی بە ئاسنگەرە، وە هەروەها. لەسەر ئەم بناغەیە سیستەمی جیهان دامەزراوە و خوای گەورەیش لەم ئایەتانەی سەرەوەدا ئاماژەی بۆ ئەم مەبەستە كردووە.

وە هەروەها لە فەرموودەی پیرۆزدا هاتووە: “پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەفەرموێت: ئەگەر مرۆڤ پڕ دوو شیو ماڵ و سامانی هەبێت ئەوا شیوی سێیەمیشی دەوێت، تەنھا خۆڵ زاری مرۆڤ پڕدەكات [واتە چاوی تێردەكات].” وە هەروەها پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “ئەگەر مرۆڤ پڕ شیوێك ئاڵتوونی هەبێت؛ ئەوا پێی خۆشە شیوێكی تریشى هەبێت، تەنھا خۆڵ زاری مرۆڤ پڕدەكات.”^([223])

لەم دوو فەرموودەیەوە ئەوە جێگیر بوو كە بەڵگەهێنانەوەی ئەو زانایانەی پێچەوانەی ئێمەن لە شەرحی دەستەواژەی “بەلێشاو ماڵ و سامان دابەش دەكات بەسەر خەڵكیدا (بەڕادەیەكی وەها) هەتاكو كەس ماڵ و سامانی ناوێت.” پێچەوانەی وتەكانی پێغەمبەريشە (ﷺ)، لەبەرئەوە مانای ڕووكەشیی ئەم وشە و دەستەواژانە وەرناگیرێت.

مانا ڕاستەقينەكە ئەوەیە مەسیحی بەڵێندراو بە گەنجینەكانی زانست و حەقیقەتەكانی قورئانەوە دێت و ماڵی باوەڕداران پڕدەكات لە زانیاری و ژیری و هیدایەت و ئەو دەوڵەمەندیە دەگێڕێتەوە بۆیان كە لێیان ون بووە. بەڵام خەڵكی لەو كاتەدا سەرقاڵن بە دنیاوە و حەزیان لە چێژ و خۆشیەكانیەتی و خۆیان خەریك كردووە بە لەزەتەكانیەوە، بۆیە ئەو ماڵ و سامانە قەبوڵ ناكەن كە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) هێناویەتی، لەبەرئەوە پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “سوژدەیەك چاكترە لە دنیا و ئەوەی كە تێیدایە.”^([224])

ئایا ئەم وتەیەی پێغەمبەر (ﷺ) لەسەر ئەم سەردەمەی ئێستا بەڕاست نەگەڕاوە؟ چەند كەس لە موسوڵمانان حەزیان لە دینداریيە و نوێژدەكەن و ڕۆژوودەگرن و ڕەچاوی سنورەكانی خوای گەورە دەكەن؟ كێ هەیە شین بكات بۆ ئەم ئایینە پاكە؟ مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) جوانی فەرمووە:

أرى كلَّ محجوبٍ لِدنياه باكيًا .. فمَن ذا الذي يَبكي لدِينٍ يُحَقَّرُ؟

واتە: دەبینم هەموو ئەو كەسانەی كە پەردە بەسەر دڵ و چاویاندا دراوە بۆ دنیاكەیان دەگرین.. كێ هەیە بگری بۆ ئایینێك كە بە سووكی تەماشای دەكرێت؟

ولِلدِّين أطلالٌ أراها كلاهِفٍ … ودمعي بِذِكرِ قُصورِه يَتحدَّرُ

وعندي دُموعٌ قد طَلَعْنَ المَآقيا … وعندي صُراخٌ لا يراهُ الْمُكَفِّرُ^([225])

وە لە فەرموودەیەكی (مسلم)دا هاتووە: “بانگەواز دەكات بۆ ماڵ و سامان بەڵام كەس قەبوڵی ناكات.”^([226]) ماناكەی ئەوەیە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) خەڵكی بانگ دەكات بۆ وەرگرتنی ماڵ و سامان بەڵام كەس ناتوانێت ئەو ماڵ و سامانە وەربگرێت، واتە خەڵاتی ماڵی دەدات بە خەڵك و دەمكوتیان دەكات بە بەڵگەی بەهێز و تەحەددایان دەكات بەوەی بەرپەرچی بەڵگە و نووسینەكانی بدەنەوە، بەڵام هیچ كەسێك ناتوانێت تەحەدداكەی بشكێنێت و ئەو خەڵاتە ماڵیە وەربگرێت. گەورەمان مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) تەحەددای هەموو ئایین و گروپەكانی كردو بە بەڵگەی بەهێز و درەوشاوە ئايينى ئیسلامی سەرخست بەسەر هەموو ئايينەكانی تردا، وە بەڕێزی (عليه السلام) كتێبێكی نووسى بەناوی “البراهين الأحمدية على حقّيّة كتاب الله القرآن والنبوة المحمدية” خەڵاتێكی دیاریكرد بەبڕی دە هەزار ڕوپیە بۆ كەسێك كە بتوانێت هاوشێوەی ئەو كتێبە بنووسێت و تەحەددای هەموو ئايينەكانی كرد، كەسێك نەبوو ئەم تەحەددایە بشكێنێت و ئەو خەڵاتە ماڵیە وەربگرێت، بەهەمان شێوە لە زۆربەی كتێبەكاندا تەحەددای مەلا و زاناكانی كرد و خەڵاتی ماڵی ڕاگەیاند بۆیان كە بە سەدەها و هەزارەها مەزەندە دەكرا و بانگیكردن بۆ وەرگرتنی ماڵ و سامانی زۆر بەڵام كەس نەیتوانی وەریبگرێت. لەم بارەيەوە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام)جوانی فەرمووە:

تعالوا جميعًا وانْحِتوا أقلامَكم … وأَمْلُوا كمِثلي أو ذَرُوني وخَيِّرُوا

وإني أخذتُ العلمَ مِن منبع الهدى … وأجرَى عيوني فضلُه المتكثّرُ

وأُعطيت مِن ربي علومًا صحيحة … وأعلَمُ ما لا تعلمون وأُعثَرُ ^([227])

نیشانەی پێنجەم: لەناوچوونی ئایینەكان

“يُهْلِكُ اللَّهُ فِي زَمَانِهِ الْمِلَلَ كُلَّهَا إِلَّا الْإِسْلَامَ” واتە: “لە سەردەمی ئەودا خوا سەرجەم ئایینەكان لەناودەبات جگە لە ئیسلام.”^([228])

ناگونجێت مانای ڕووكەشیی ئەم فەرموودەیەش وەربگرین؛ چونكە پێچەوانەی ئەم ئایەتانەی قورئانی پیرۆز دەردەچێت: ﴿وَجَاعِلُ الذِينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الذِينَ كَفَرُوا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾^([229]) وە ئایەتی: ﴿ولا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ * إِلا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ﴾^([230]) ئیتر چۆن هەموو خەڵكی دەچنە ناو ئیسلامەوە و سەرجەم ئایینەكان لەناودەچن، بەهەرحاڵ، ئەم دوو ئایەتە ئەوە دەگەیەنن كە كافر و باوەڕداران هەتا ڕۆژی قیامەت دەمێنن. كەواتە لەناوچوونی هەموو ئایینەكان واتە لەناوچوونیان بە بەڵگەی ڕوون، وە گومانی تێدا نیە ئەوەی بە بەڵگە لەناوبچێت ئەوە لەناوچووە، وە ئەوەی بە بەڵگە ڕاستی بسەلمێنێت بۆ كەسێكی تر ئەوە دیارە ئەو كەسەی لەناوبردووە، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَيَحْيَا مَنْ حَيَّ عَنْ بَينَةٍ﴾^([231])

ئایا نازانن پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “من كەسێكم خوا بەهۆی منەوە كوفر دەسڕێتەوە.”^([232]) وە لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە: ﴿قُلْ جَاءَ الْحَق وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا﴾^([233]) لەڕووكەشدا هەموو ئایینە پووچەكان لە سەردەمی پێغەمبەریشدا (ﷺ) لەناونەچوون، بەڵكو ماناكەی ئەوەیە لەڕووی بەڵگەوە لەناوچوون لە بەرامبەر ڕێنماییەكانی قورئانی پیرۆزدا و لە ڕیزی مردووەكان ئەژماردەكران. وە لە سەردەمی مەسیحی بەڵێندراودا هەمان شت ڕوودەدات.

نیشانەی شەشەم: دەرچوونی ئاگرەكە

“پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: یەكەم نیشانەی قیامەت ئاگرێكە لە ڕۆژهەڵاتەوە بۆ ڕۆژئاوا خەڵكی ڕاپێچ دەكات.”^([234])

مەبەست لە ئاگر ئاگری ئەو ئاژاوەیەیە كە لە ڕۆژئاواوە هاتووە و پۆشاكی پارێزكاری سووتاندووە، بڕوانن بۆ ئاژاوەی زانستە ڕۆژئاواییەكان چۆن ڕووداوەكان كۆدەكەنەوە بەرەو ڕۆژئاوا. ئەوانەی خۆیان ناوناوە موسوڵمان زۆربەیان لە بەرامبەر پەروەردگاریاندا خراپە دەكەن، مەی دەخۆنەوە و داوێنپیسی دەكەن، ستەم لە خەڵكی دەكەن و لە شایەتیداندا درۆدەكەن. لە خواپەرستیەكان دەسڵەمێنەوە و دەستی بەخشین درێژ ناكەن، دەستیان واڵایە بۆ تاوان و خراپە، وازیان هێناوە لە دروشمەكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام، شوێنەواری سوننەتی پێغەمبەریان سڕیوەتەوە. ڕیش دەتاشن و سمێڵ درێژ دەكەن، دروشم و شێوەى ژیانی مەسیحیەكانیان خۆشدەوێت و حەزیان لێیەتی. دەیانبینی ئارەزوویان لە پۆشاك و پاڵتۆ و شەپقە و شێوازی ژیان و هەموو خەسڵەتەكانی ئەوانە، بە كەسێك پێدەكەنن كە بە پێچەوانەی ئەوانەوە ڕەفتار بكات. عاشقی ئافرەتانی نەتەوەی ئەوان دەبن و مارەیان دەكەن. كۆمەڵێكیان تێدایە ئارەزوویان لە فەلسەفەیە و بڵاویدەكەنەوە و بەچاوی سووك سەیری كاروبارە ئایینیەكان دەكەن. چەندەها وشەی نەشیاو لە زاریان دێتەدەر و سووكایەتی بە ئايینی خوا دەكەن و گوێی پێنادەن. تووشی هەموو ئەم نەخۆشیانە بوون پاش ئەوەی زانستەكانی ڕۆژئاوا چووەناو دڵیانەوە و بە ئازادی هەڵمەتی بە بەمەسیحیكردن لە وڵاتیاندا دەستی پێكرد، وە بەرەو لای ئەوان ڕاپێچدەكرێن و كۆدەكرێنەوە. ئەمە ئەو هەواڵەیە كە مەبەستەكەی ئاشكرایە و ڕوو وەرمەگێڕن لەوەی بەچاوی خۆتان دەیبینن. وە بزانن وشەكانی پێغەمبەری خوا (ﷺ) بەرزترین و بڵندترین پلەیان هەیە و تەنھا ئەو كەسانە لێی تێدەگەن كە خوای گەورە بەشێكى باشی پێداون لە زانستەكان و لەلایەن پەروەرێنیانەوە بیناییان پێدراوە و هەر بەهۆى ئەو بیناییەوە شتەكان بە نیشانە دەناسنەوە. ئەم خێرەیش تەنھا تووشی ئەو كەسانە دەبێت كە فرە بەختەوەرن.

نیشانەی حەوتەم: ئاگرێك لە زەوی حیجاز

“ئەبو هورەیرە پێیـڕاگەیاندم كە پێغەمبەری خوا (ﷺ) فەرمووی قیامەت بەرپا نابێت هەتا ئاگرێك لە زەوی حیجاز هەڵدەگیرسێت.”^([235])

هەڵبەت پاش 600 ساڵ ئەم هەواڵە هاتەدی، هەروەك لە پەراوێزی (مشكاة المصابیح، باب الملاحم) دا هاتووە: “بەشێوەی تەواتور هاتووە كە ساڵی شەش سەد و پەنجا و چوار ئاگرێك لە وڵاتی حیجاز لە نزیكی مەدینە هەڵگیرسا.”

نیشانەی هەشتەم: هەڵهاتنی خۆر لە خۆرئاواوە

“پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەفەرموێت: قیامەت بەرپا نابێت هەتا خۆر لە خۆرئاواوە هەڵنەیەت. ئەگەر لە خۆرئاواوە دەركەوت ئەوسا هەموو خەڵكی باوەڕدەهێنن. ئیتر ئەو ڕۆژە ئیمانی هیچ كەسێك سوودی نابێت مەگەر پێشتر باوەڕی هێنابێت یان خێرێكی دەستكەوتبێت لە باوەڕەكەیەوە.”^([236])

هیچ كەسێك بەم فەرموودەیە فریو نەخوات كە لە واقیعدا ڕۆژ لە ڕۆژئاواوە هەڵدێت؛ چونكە ئەم بۆچوونه بە ئاشكرا دژ و پێچەوانەی قورئانی پیرۆزە، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿فَإِن اللهَ يَأْتِي بِالشمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ﴾^([237]) وە دەفەرموێت: ﴿لا الشمْسُ يَنْبَغِي لَهَا أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ ولا الليْلُ سَابِقُ النَّهَارِ﴾^([238]) دەی ئایا جووڵەی زەوی دەگۆڕێت یان ڕۆژهەڵات دەگوازرێتەوە بۆ ڕۆژئاوا و ڕۆژئاوایش بۆ ڕۆژهەڵات بە پێچەوانەی سوننەتی بەردەوامی خواوە؟ خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿فَلَنْ تَجِدَ لِسُنةِ اللهِ تَبْدِيلا وَلَنْ تَجِدَ لِسُنةِ اللهِ تَحْوِيلا﴾^([239]) كەواتە مانای ڕاست و دروستی فەرموودەكە كە دژ و پێچەوانەی قورئان نەبێت ئەوەیە خوای گەورە وڵاتانی خۆرئاوا ڕۆشن دەكاتەوە بە خۆری ڕاستی و خوا هیدایەتی ئەوانە دەدات بۆ ئیسلام كە ماوەیەكی دوور و درێژە نوقم بوون لە كوفر و گومڕایی و تاریكیدا وەك ئەوەی خۆری ئیسلام لە خۆرئاواوە هەڵبێت.

بەڵام ئەو دەستەواژەیە كە: “ئەو ڕۆژە ئیمانی هیچ كەسێك سوودی نابێت مەگەر پێشتر باوەڕی هێنابێت یان خێرێكی دەستكەوتبێت لە باوەڕەكەیەوە.” مانای ئەوەیە ئەگەر خەڵكی ڕۆژئاوا پۆل پۆل هاتنە ناو ئیسلامەوە و بەتەواوەتی خۆر لە وڵاتانی خۆرئاواوە هەڵھات؛ ئەوا ئەو كەسانەی سروشتیان پێچەوانەی ئايینی ئیسلامە و نایانەوێت بێنەناو ئەم ئايینەوە دەرگای تۆبەیان لێ دادەخرێت و تۆبەكەیان قەبوڵ ناكرێت. مانای ئەوە نیە كە ئەوان بە ملكەچی و لەخواترسانەوە تۆبە دەكەن، بەڵام خوا لێیان قەبوڵ ناكات؛ چونكە ئەمە زۆر دوورە له ڕەحمی خوای گەورەوە، بێگومان ئەو میھرەبان و دلۆڤانە و تۆبە قەبوڵ دەكات لە بەندەكانی و چاوپۆشی دەكات لە تاوانەكان.

لەڕاستیدا ئەو جۆرە كەسانە بەڕادەیەك دڵیان ڕەق دەبێت كە بۆیان ناڕەخسێت تۆبە بكەن، وە ئەو كەسانە خراپترین كەسن كە قیامەت لەسەریان بەرپا دەبێت، ئەوەتا بە هاتنی مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) خۆری ڕاستی و هیدایەت لە خۆرئاواكەیەوە هەڵهات؛ چونكە زۆرێك لە ئەوروپیەكان هاتنەناو ئیسلامەوە بەهۆی كۆمەڵی ئەحمەديیەوە و لەلایەن كۆمەڵی ئەحمەدیيەوە زۆرێك لە بانگخوازان ڕەوانەكران بۆ وڵاتانی خۆرئاوا كە بانگیان دەكەن بۆ ئیسلامی ڕاستەقینە، تەنانەت گۆڤاری میسری (نور الإسلام) كە شێخەكانی ئەزهەر دەریدەكەن باسی كردووە كە:

“لە لەندەن گۆڤاری نقد الأديان The Review of religions كە زمانحاڵی قادیانيیەتە لە “لەندرە” مامۆستا ع، ر، درد بانگخوازی ئەحمەدی لە ساڵی 1902ی زاینیەوە بەزمانی ئینگلیزی دەريدەكات.” (المجلد 2، الجزء 6)

وە “وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا مزگەوتێكی ئەحمەدی تێدایە لە میشیگان.” (المجلد2، الجزء 3)

وە ئێستا كۆمەڵێك ناوەندی زۆرمان هەیە بۆ بانگەوازی ئیسلامی لە وڵاتانی خۆرئاوا، وەكو ئەمریكا و ئینگلتەرا و ئەڵمانیا و ئیسپانیا و سویسڕا و فەڕەنسا و بەلجیكا و هۆڵەندا و وڵاتانی ئەسكەندەنافیا و ئەفریقای خۆئاوا و خۆرهەڵات و ناوەند و باشوور و وڵاتانی تریش. وە ڕۆژ لەدوای ڕۆژ خەڵكی دێنەناو ئیسلامەوە و سڵاوات دەدەن لەسەر پێغەمبەر (ﷺ) و خوای تاك و تەنھا دەپەرستن پاش ئەوەی كە مەسیحیان دەپەرست و لەجیاتی خوا كردبوویان بە پەرستـراو.

نیشانەی نۆيەم: دووكەڵ (الدخان)

مەبەست لە دووكەڵ بریتیە لە وشكەساڵی و قاتوقڕیيەكی زۆر سەخت، كە لە سەردەمی پێغەمبەریشدا (ﷺ) ڕوویدا و حەوت ساڵ درێژەی كێشا، وەك لەم ئایەتە پیرۆزەدا ئاماژەی بۆ كراوە: ﴿فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السمَاءُ بِدُخَانٍ مُبِينٍ (*) يَغْشَى النّاسَ هَذَا عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾^([240]) وە لە فەرموودەدا هاتووە: “عەبدوڵـڵا گوتی ئەم قاتوقڕیە ڕوویدا؛ چونكە قوڕەیش لە دژی پێغەمبەر (ﷺ) كۆبوونەوە، ئەویش دوعای لێ كردن كە خوای گەورە وەكو وشكەساڵیەكەی سەردەمی یوسف ئەمانیش تووشی وشكەساڵی بكات، ئەوە بوو تووشى قاتوقڕی بوون تەنانەت ئێسقانیان دەخوارد، لەتاو ماندوویەتی پیاو سەیری ئاسمانی دەكرد و لەو نێوانەدا تەمێكی دووكەڵ ئاسای دەبینی، پاشان خوای گەورە ئەم ئایەتەی دابەزاند: ﴿فَارْتَقِبْ يَوْمَ تَأْتِي السمَاءُ بِدُخَانٍ مُبِينٍ (*) يَغْشَى الناسَ هَذَا عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾.”^([241])

هەروەك چۆن ئەم وشكەساڵیە لە سەردەمی پێغەمبەردا (ﷺ) دەركەوت بەهەمان شێوە پێشبینی كردووە كە لە سەردەمی كۆتایيشدا كاتی ڕەوانەكردنی مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) دیسانەوە ڕوودەدات. دیارە لەم سەردەمەی ئێمەدا وشكەساڵی لە دوو ڕووەوە بەوپەڕی ڕوونی دەركەوتووە؛ لەڕووی فیزیكی و ڕۆحی بەیەكەوە، وشكەساڵی فیزیكی بە توندی دەركەوتووە بەڕادەیەك ئەگەر مرۆڤ سەیری نەوەد ساڵ لەمەو پێش بكات بۆی دەردەكەوێت كە خۆراكەكان وەكو ئێستا نرخیان بەرز نەبووە چجای ئەو قاتوقڕیەی كە لەكاتی جەنگە گەورەكاندا ڕوودەدات. بەڵام قاتوقڕی ڕۆحانی ئەوە ڕوون و ئاشكرایە، بڕوانن چۆن قاتوقڕی ڕاستگۆیی و ئەمانەت دەركەوتووە و ترسی خوای گەورە لە دڵی خەڵكیدا دەرچووە و سامی خوا لە گۆشەیەك لە گۆشەكانی دڵدا نەماوە. بێگومان لەم سەردەمەدا تاوان و داوێنپیسی و شیرك و دەستدرێژی گەيشتووەتە لوتكە و تاوانێكی بچوك و گەورە نەماوە كە خەڵكی ئەنجامی نەدەن، ئیتر دەبێ لەناو ئاگردا چۆن ئارام بگرن! چاكە بە خراپە دەزانن و حەرامیان حەڵاڵ كردووە و ژەهری تاوان دەخۆن، وە خەڵكی هەرچی و پەرچی زۆر بووە و پیاوماقووڵان لە ئەهلی باوەڕ و پارێزكاری كەم بوونەتەوە و وەكو دووكەڵ زانستە گومڕاكەرەكان و هونەرە تاریكەكان بەهەموو لایەكدا بڵاوبوونەتەوە، وە فەلسەفەی پووچ عەقڵی خەڵكی داپۆشیوە و بەری خۆری ڕاستی گرتووە، لەم كاتەدا خوای گەورە ویستی ڕاستی بچەسپێنێت و چرووك لەناوببات و فەلسەفەی بۆگەن بە فەلسەفەی دروستی ئاسمانی قورئانی بسڕێتەوە بۆیە مەسیحی بەڵێندراوی (عليه السلام) ڕەوانەكرد بۆ لەناوبردنی ئەم ئاژاوە كەڕ و كوێرە و قەڵاچۆكردنی ئەم سەرچاوە لیخنەی خراپەكاریى.

نیشانەی دەيەم: دەرچوونی دەعبای زەوی

ئەم قسەیەش لە جۆری خوازەیە (ئیستیعارەیە) مانا ڕووكەشیەكەی مەبەست نیە. هەڵبەت كەلەپووری^([242]) ئیسلامی جیاوازی تێدایە لە ڕوونكردنەوە و دیاریكردنی ئەم دەعبایەدا و لەسەر یەك شت هاودەنگ نیه، تەنانەت هەندێ لە هاوەڵان بانگەشەی ئەوەیان كردووە كە دەعبای زەوی حەزرەتی عەلیە (رضي الله عنه)، هەرچی چۆنێك بێت حەزرەتی عەلی (رضي الله عنه) ڕەتیكردووتەوە كە ئەو دەعبای زەوی بێت و لەو پیاوە تووڕە بووە كە پێیگوتووە دەعبای زەوی، هەروەك هاتووە: “لە عاصمی كوڕی حەبیبی كوڕی ئەصبەهانەوە، گوتی گوێم لە عەلی بوو لەسەر میمبەر دەیگوت: بێگومان دەعبای زەوی لەدەمەوە خواردن دەخوات و لە پاشوويەوە قسە دەكات، كابرایەك گوتی شایەتی دەدەم كە تۆ ئەو دەعبایەی، حەزرەتی عەلیش وەڵامێكی توندی كابرای دایەوە.”^([243]) هەندێ لە هاوەڵان دەڵێن دەعبای زەوی ئاژەڵێكە ملێكی درێژی هەیە هەموو كەسێك لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاواوە دەیبینێت. وە لە هەموو ڕەنگێك كوڵك و پەڕ و مووی پێوەیە و چوار قاچی هەیە و لە كۆمەڵێك ئاژەڵ دەچێت: سەری سەری گایە، گوێچكەكانی گوێچكەی فیلە، شاخەكانی شاخی ئاسكە كێویە، ملی ملی نەعامەیە، سنگی سنگی شێرە و قاچەكانی قاچی وشترە، وە دەڵێن ئاژەڵێكی باڵادرێژە و سەری گیردەبێت لە ئاسمان و قاچەكانی لە زەوی نابڕێت. وە لە هەندێ فەرموودەدا هاتووە بێگومان دەعباكە دەردەكەوێت و گۆچانی مووسا و مستیلەی سڵێمانی كوڕی داوودی پێیە و به بەرزترین دەنگ هاوار دەكات كە خەڵكی لە نیشانەكانمان بێ ئاگان، نیشانه و مۆردەدات لە باوەڕدار و بێ باوەڕ، بەڵام باوەڕدار پاش مۆرلێدانەكە ڕوخساری وەكو ئەستێرەی درەوشەدار شەوق دەداتەوە و دەعباكە لەنێوان هەردوو چاویدا وشەی باوەڕدار دەنووسێت. بەڵام بێباوەڕ لەنێوان هەردوو چاویدا وشەی كافر دەنووسێت وەك خاڵێكی ڕەش. وە لە ڕیوایەتێكدا هاتووە دەنگێكی هێندە بەرزی هەیە كە لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاواوە دەبیسترێت.

وە دەوترێت لە زەوی تائیفەوە سەرهەڵدەدات، وە لە هەندێ فەرموودەدا هاتووە كە لە مەككەوە سەرهەڵدەدات. هەندێ كەس دەڵێن لە سەردەمی مووساوە (عليه السلام) دەرچووە. وە هەندێ فەرموودە ئەوە دەگەیەنێت دەعباكە ئافرەتێكی كافرە كە خزمەتكاری شەیتانە و جەساسەی دەججالە كە تەمیمی داری باسى كردووە، وە هەندێك دەڵێن بە زمانی عەرەبی پاراو قسە دەكات لەگەڵ خەڵكیدا.

لە كتێبەكانی فەرموودەدا ئەم باسانە هاتوون دەربارەی دەعبای زەوی كە بریتین لە كۆمەڵێك بابەتی جیاواز و دژیەك بۆیە ناتوانرێت ئەم فەرموودانە بەیەكەوە بگونجێنرێن، لەڕاستیدا مەبەست لە دەعبای زەوی بریتیە لە زانا خراپەكان^([244]) ئەوانەی كە بە گوفتاریان شایەتی دەدەن كە پێغەمبەر و قورئان حەقە پاشان كرداری قێزەون و ناپەسەند دەكەن و حەرام حەڵاڵ دەكەن و شوێن دەججال دەكەون، ئەم كەسانە بوونیان لە دوو بەش پێكهاتووە: بەشێك لە ئیسلام و بەشێكیشیان لە كوفر، گوفتاریان وەكو گوفتاری باوەڕدارانە و كرداریشیان هاوشێوەی كرداری بێ بڕواكانە. پێغەمبەر (ﷺ) پێشبینی كردووە كە ئەم جۆرە كەسانە لە ئاخرزەماندا زۆردەبن، وە پێیاندەوترێت دەعبای زەوی؛ چونكە خۆیان نووساندووە بە زەویەوە و نایانەوێت بەرزبكرێنەوە بۆ ئاسمان و دڵیان ئۆقرەی گرتووە بە دنیا و خۆشیەكانی و دڵێكیان نەماوە هاوشێوەی دڵی مرۆڤ، وە خووڕەوشتەكانی كەمتیار و بەراز و سەگ تێیاندا كۆبووەتەوە. دەیانبینی لووتیان بەرزە و كەشوفش دەكەن وەك ئەوەی گەيشتبنە پلەباڵاكانی ئاسمان، وە قاچەكانیان لە زەوی دەرنەچووە لەتاو گەڕانەوەیان بەرەو دنیا، ئەوان وەك بەندكراوان و كەسانێكن كە بەتوندی دیل كرابن. لە پاشووەوە قسەدەكەن لەگەڵ خەڵكیدا نەك لە زارەوە، مانای ئەوەیە كە لە وشەكانیاندا خاوێنی و بەرەكەت و سەقامگیری و نوورانیەت بەدیناكرێت وەكو وشەی پیاوچاكان.

وە هەروەها لە (المفردات)دا هاتووە: “وە فەرمایشتی ﴿وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابّةً منَ الأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ﴾ دەوترێ ئەم “الدابة”يە ئاژەڵێكە پێچەوانەی ئەوەی دەیزانین و لە نزیكی قیامەت سەرهەڵدەدات، وە دەوترێت مەبەست پێی كەسانی شەڕانگێز و خراپەكارە كە لە نەزانیدا هاوشێوەی ئاژەڵن. كەواتە “الدابة” ناوێكی كۆیە بۆ هەموو شتێك كە بە خشۆكی بەسەر زەويدا بڕوات.”

هەروەها خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الذِينَ لاَ يَعْقِلُونَ﴾^([245])، وە ﴿إِن شَرَّ الدَّوَابّ عِندَ اللهِ الذِينَ كَفَرُواْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ﴾^([246]).

مانای دووەم: خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابةً منَ الأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَن الناس كَانُوا بِآيَاتِنَا لا يُوقِنُونَ﴾^([247]) واتە ئەو كاتەی كە بە بەڵگە ڕاستیەكان دەسەلمێنرێت بۆ نكوڵیكاران بە ڕەوانەكردنی نێردراوێك لەلایەن خواوە و گەیشتنی بانگەوازەكەی پێیان و باوەڕنەكردن و بەدرۆخستنەوەی ئەو نێردراوە، ئینجا خوا سزایان دەدات بە دەعبای زەوی كە برینداریان دەكات (تُكلِّمُهم: تُجرِّحُهم) چونكە خەڵكی باوەڕناهێنن بە ئایەتەكانی خوا. وە ئەم دەعبایە كە لە قورئانی پیرۆزدا باسكراوە دەركەوت؛ چونكە خەڵكی باوەڕیان نەكرد بە ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) و بەدرۆزنیانزانی و باوەڕیان نەكرد بە ئایەتەكانی خوا، بۆیە پەتای تاعوون لەناویاندا بڵاوبوویەوە وەك سزایەك لەلایەن خواوە بەگوێرەی ئەو پێشبینیەی كە بەڕێزی ڕایگەیاندبوو:

“لێرەدا مەبەستێكی مەزنی تر هەیە، ئەو هەستی دلۆڤانیەی كە لە سینگمدا قوڵپ دەدات وەهام لێ دەكات باسی بكەم، وە من دڵنیام ئەو كەسەی كە هیچ پشكێكی لە ڕۆحانیەت نیە گاڵتە و لاقرتی پێ دەكات، بەڵام پێویستیەكەی فەرمان دەكات بەسەرمدا كە ڕایبگەیەنم وەك میهرەبانیەك بەرامبەر مرۆڤەكان، ئەویش ئەوەیە كە من ئەمڕۆ _ڕۆژی یەك شەممە بەرامبەر 6 ی مانگی شوبات ی ساڵی 1898ی عیسایی_ لە خەوندا بینیم فریشتەكانی خوا لە زۆربەی ناوچەكانی پەنجاپدا نەمامگەلێكی ڕەشی شێوە ناشرین و گولیان دەناشت، دیمەنیان ئەوپەڕی تۆقێنەر و خەمھێنەر بوو. پرسیارم كرد لە هەندێ لەو كەسانەی نەمامەكانیان دەناشت كە ئەم درەختانە چ درەختێكن؟ گوترا ئەمانە درەختی تاعوونن كە بەم نزیكانە لەم وڵاتەدا بڵاودەبێتەوە، وە پێش ئەم خەونە دەربارەی تاعوون وەحیم بۆ كرا و پێم گوترا: خوا بارودۆخی هیچ گەلێك ناگۆڕێت هەتا ئەوان خۆیان نەگۆڕن.”^([248]) وە ئەمەیش ئایەتێك بوو لە ئایەتەكانی خوا كە ئەو كەسانەی شارەزاییان هەیە لە زانستی پزیشكی و توێژینەوەی نەخۆشیيەكان دەزانن كە هۆكاری نەخۆشی تاعوون میكرۆبێكە بەهۆی گەستنی مێشوولە و شتی ترەوە دەگواسترێتەوە بۆ خوێن و دەبێتە هۆی مردن.

وە پێشبینی ڕوودانی تاعوون لە سەردەمی مەسیحی مەهدیدا لە ڕیوایەتێكی ئەبو هورەیرەدا هاتووە كە لە (مشكاة المصابیح) دا یاداشت كراوە و دەڵێت: “پێغەمبەری خوا (ﷺ) فەرمووی لە ڕێگەكانی مەدینەدا فریشتەكان دەوەستن، تاعوون و دەججال ناچنە ناویەوە.”^([249]) شرۆڤەكار دەڵێت: وادیارە كە لە ئاخرزەماندا ڕوودەدات.

وە خاوەنی (مشكاة المصابيح)یش ڕیوایەتێكی تری باس كردووە بەهەمان مانا لە بابی نیشانەكانی قیامەتدا و دەڵێت: “پاشان پێغەمبەری خوا عیسا و هاوەڵەكانی دەستدەكەن بە پاڕانەوە هەتاكو خوای گەورە كرمۆكەی ناو پۆزی وشتر و مەڕوماڵاتیان بۆ دەنێرێت هەموویان بەجارێ دەمرن وەك مردنی یەك كەس.”^([250])

ڕەنگە هەندێ لە كەسانی ساویلكە ئەم تەفسیرەی ئێمەیان بەلاوە سەیر بێت دەربارەی دەعبای زەوی، پێیان دەڵێین كە سەرنووسەری پێشووی گۆڤاری نووری ئیسلام (زمانحاڵی ئەزهەر) بە كەمێك تەئویل ئەم تەفسیرەی قەبوڵ كردووە. زانای پایەبەرز موحەممەد فەرید وەجدی پاش بەدرۆخستنەوەی ئەو ڕيوایەتانەی كە دەربارەی دەعبای زەوی هاتوون، دەڵێت: “جوانرین شەرح كە بینیبێتمان بۆ ئەم ئایەتە ئەوەیە كە مانای ﴿تُكَلِّمهم﴾ واتە (تجرحهم) برینداریان دەكات؛ چونكە (الكلم) بە مانای برینداركردن دێت، مانای ئایەتەكە بەم شێوەیە دەبێت: كاتێك بەڵێن دەربارەی خەڵكی بێباوەڕ هاتەجێ ئاژەڵێكیان لە زەویەوە بۆ دەردەكەین كە برینداریان بكات، هیچ ڕێگرێك نیە ئەم ئاژەڵە لە جۆری ئەو مێرووانە بێت كە لە ئێسادا هەن و لەبەر هۆكارێك لە هۆكارەكان لەداهاتوودا زۆرببێت و تەشەنە بكات، لەگەڵ لاوازی و بچوكی لە قەبارەكەشیدا پەلاماری بۆ مرۆڤەكان و گەیاندنی ئازارێكی زۆر پێیان و بێ دەسەڵاتی مرۆڤەكانيش لە بەرەنگاربوونەوەی ئەم مێرووە لەگەڵ ئەوەی كە ڕێگەچارە و زانستی فراوانيان پێدراوە ئایەتێك بێت لە ئایەتەكانی خوا، ئەمە ئەو ڕاڤەیەیە كە دڵ فێنك دەكاتەوە، خوا باشتر دەزانێت.”^([251])

نیشانەی یانزەيەم: لەنێوان دوو بەرگی زەرددا

“لەكاتێكدا لەو حاڵەدایە خوای باڵادەست مەسیحی كوری مەریەم دەنێرێت و لای منارە سپیەكەی ڕۆژهەڵاتی دیمەشق دادەبەزیت… لە دوو بەرگی زەرددا هەردوو دەستی خستووەتەسەر باڵی دوو فریشتە، كاتێك سەری دادەخات ئاو لەسەری دەتكێت و كاتێكیش سەر بەرزدەكاتەوە دانەی مرواری لەسەری دەچۆڕێت، هیچ كافرێك نیە كە هەست بەبۆنی هەناسەی بكات و نەمرێت، هەناسەیشی هێندەی چاوی بڕ دەكات.”^([252])

بزانە! ئێمە بە بەڵگەی گومانبڕ سەلماندمان كە مەسیحی ناسیرەیی مردووە و بە جەستەی ماددیەوە بەرزنەكراوەتەوە بۆ ئاسمان، وە مەبەست لە “نزول” هاتنی پیاوێكی ترە لە ئوممەتی مەحەممەدی كە هەمان پلەوپایەی مەسیحی هەیە و هاوشێوەی ئەوە لە دەركەوتنەكەیدا لەكاتێكی زۆر پێویستدا، وە هەرگیزاو هەرگیز خودی مەسیحی ناسیرەیی نایەت. مەبەست لەم فەرموودەیە ئەوەیە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) لە زەویەوە هیچ شتێك ناهێنێت لە شمشێر و ڕم و تیر، بەڵكو بە چەكێكی ئاسمانیيەوە دێت كە مرۆڤ هیچ دەستێكی تێیدا نیە، وە بە بێ تەگبیر و ڕاوێژی ڕاوێژكاران لە ئاسمانەوه فەرمان دادەبەزێنێت، وە بە نیشانە و بەرەكەتە ئاسمانیيەكان پشتگیری دەكرێت وەك ئەوەی لە ئاسمانەوە دابەزێت و دەستی خستبێتە سەر باڵی فریشتەكان نەك باڵی ڕێگەچارە دنیایی و تەگبیرە مرۆییەكان، وە كەسێكە لەلایەن خوای باڵادەستەوە سەردەخرێت و بە كۆمەڵێك ئایەتی تریفەدار ڕاستیەكان دەسەلمێنێت بۆ كەسانی كەلـلەڕەق و بەڵگەكانیان پووچ دەكاتەوە. لە خەونامەی (تعطیر الأنام)دا هاتووە: “ئەگەر بینی فریشتەكان لە ئاسمانەوە دابەزین بۆ سەر زەوی ئەوە لاوازیيە بۆ ئەوانەی لەسەر پڕوپووچن و سەركەوتنە بۆ ئەوانەی لەسەر حەقن.”^([253]) مەبەست لێی ئەوە نیە خەڵكی چاوەڕوانی مەسیح دەكەن كە بە بەرچاویانەوە لە ئاسمان دابەزێت؛ چونكە لە بوخاریدا وشەی (رَجُلَین، دوو پیاو) هاتووە لەجیاتی دوو فریشتە. (صحيح البخاري، كتاب بدء الخلق، باب واذكر في الكتاب مريم)

وە لە فەرموودەیەكی تردا هاتووە: “بێگومان فریشتەكان باڵیان دەكەن بە سایەبان بۆ كەسی فێرخواز، وەك ڕەزامەندیی بەرامبەر كارەكەی.”^([254]) دەی ئایا لە واقیعدا هیچ كەسێك ئەوەی بینیوە كە فریشتەكان بە باڵیان سێبەر بكەن بۆ فێرخوازان؟

بەڵام ئەو خەياڵاتەی مەلاكان كە گوایە مەسیح لە ئاسمانەوە دادەبەزێت و هەردوو دەستی لەسەر باڵەكانی دوو فریشتە داناوە لەگەڵ قورئانی پیرۆزدا ناگونجێت، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَقَالُوا مَالِ هَذَا الرسُولِ يَأْكُلُ الطعَامَ وَيَمْشِي فِي الأَسْوَاقِ لَوْلا أُنزِلَ إِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذِيرًا﴾^([255]) وە دەفەرموێت: ﴿فَقَالَ الْمَلأُ الذِينَ كَفَرُوا مِن قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلا بَشَرٌ مثْلُكُمْ يُرِيدُ أَن يَتَفَضَّلَ عَلَيْكُمْ وَلَوْ شَاء اللهُ لَأَنزَلَ مَلائِكَةً ما سَمِعْنَا بِهَذَا فِي آبَائِنَا الأَوّلِينَ﴾^([256]) هەروەها خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿فَلَعَلكَ تَارِكٌ بَعْضَ مَا يُوحَى إِلَيْكَ وَضَآئِقٌ بِهِ صَدْرُكَ أَن يَقُولُواْ لَوْلا أُنزِلَ عَلَيْهِ كنز أَوْ جَاء مَعَهُ مَلَكٌ إِنمَا أَنتَ نَذِيرٌ وَاللهُ عَلَى كُلُّ شَيْءٍ وَكِيلٌ﴾^([257])، خوای باڵادەست دەفەرموێت: ﴿وَقَالُواْ لَوْلا أُنزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَلَوْ أَنزَلْنَا مَلَكًا لقُضِيَ الأمْرُ ثُم لاَ يُنظَرُونَ (*) وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكًا لجَعَلْنَاهُ رَجُلاً وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِم ما يَلْبِسُونَ﴾^([258])، وە دەفەرموێت: ﴿يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلائِكَةَ لا بُشْرَى يَوْمَئِذٍ للْمُجْرِمِينَ وَيَقُولُونَ حِجْرًا محْجُورًا﴾^([259])

لەم ئایەتانەوە دەردەكەوێت لە واقیعدا دابەزینی مەسیح كە دەستەكانی لەسەر باڵی فریشتە دانابێت پێچەوانەی فەرمایشتی خوای گەورەیە، بۆیە دەبێت ئەم فەرموودەیە تەئویل بكرێت، تەئویلەكەیشی بریتیە لە دابەزینی فریشتەكان بەبێ ئەوەی كەس بیانبینێت بۆ پشتگیری مەسیح و جێگیركردنی دڵی باوەڕداران، هەروەها لە سەردەمی پێغەمبەريشدا (ﷺ) بەم شێوازە فریشتە دابەزیوە هەروەك قورئانی پیرۆز فەرموويەتى. بەڵام فەرمایشتی پێغەمبەر (ﷺ) “لەنێوان دوو پۆشاكی زەرددا.” واتە دوو پۆشاكی لەبەردایە كە بە وەرس یان زەعفەران ڕەنگكراون… ناگونجێت مانای ڕووكەشی ئەم وشانە وەربگرین؛ چونكە پێغەمبەری خوا (ﷺ) ڕێگری كردووە لە پیاوان كە پۆشاكی زەرد بپۆشن هەروەك لە ڕيوایەتدا هاتووە كە عەبدوڵـڵای كوڕی عەمری كوڕی عاص دەڵیت: پێغەمبەری خوا (ﷺ) بینی دوو پۆشاكم لەبەردایە كە بەڕنگی زەرد ڕەنگ كرابوون، فەرمووی: “ئەمە پۆشاكی كافرەكانە لەبەری مەكە.”^([260])

كەواتە چۆن مەسیح دادەبەزێت و ئەم پۆشاكەی لەبەردایە؟ وە تەئویلی ڕاستەقینەی ئەم دەستەواژەیە ئەوەیە كە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) دووچاری دوو نەخۆشی دەبێت، وە لەم بارەيەوە لە كتێبى (تعطیر الأنام)دا هاتووە:

پۆشاكی زەرد هەمووی نەخۆشی و لاوازیيە بۆ خاوەنی ئەو پۆشاكە.”^([261])

مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) لەو كاتەوەی بانگەشەی ئەوەی كردبوو كە مەسیحی بەڵێندراوە دوو نەخۆشی پێ گەيشتبوو؛ نەخۆشی سەر سووڕان و نەخۆشی زۆر میزكردن، دانەیەكیان لە بەشی خوارەوەی جەستەیدا بووە و ئەوی تریشیان لە بەشی سەرەوە، ئەمەش وەك سەلماندنێك بۆ ڕاستی هەواڵەكەی پێغەمبەر (ﷺ) بەڵام خودا لە سەرەنجامی خراپی ئەم دوو نەخۆشييە پاراستی و تەندروستی تێكنەچوو تەنانەت بەڕێزی (عليه السلام) پاش بانگەشەكەی نزیكەی هەشتا كتێبی نووسی بە زمانی ئوردویی و عەرەبی و فارسی، دیارە ئەمەش نیشانەیەكە بۆ كەسانی خاوەن هۆش. بەڵام ئەوەی كە لە فەرموودەكەدا هاتووە ئەگەر سەری دابخات ئاو لەسەری دەتكێت و ئەگەر بەرزیشی بكاتەوە دەنكە مرواری لێ دەچۆڕێت ئەمەش كەشفێكە لە كەشفەكانی پێغەمبەر (ﷺ) لێكدانەوەكەیشی ئەوەیە كە مەسیحی بەڵێندراو هەموو كاتێك بە تۆبە و نزا و پاڕانەوە پەیوەندی خۆی بە خوای گەورەوە نوێ دەكاتەوە وەك ئەوەی هەموو كات و ساتێك خۆی بشوات و بەم خۆشۆردنە پاكە دڵۆپە مرواری ئاساكان لەسەری بتكێت. لە كتێبی (تعطیر الأنام)دا هاتووە لەخەوندا خۆشۆردن بە ئاوی خاوێن بۆ لەشگرانی یان جومعە مانای تۆبەكردن لە تاوان و جێبەجێ كردنی واجبەكان دەگەیەنێت وەك چاكە لەگەڵ دایك و باوك و هاوەڵەكان. (بەرگی دووەم، لا105)

لەم بارەيەوە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) جوانی فەرمووە:

ندعوه في وقت الكروب تضرّعًا … نرضى به في شدّة ورخاء

إنا غُمسنا مِن عناية ربّنا … في النور بعد تمزُّق الأهواء

إنّ المحبّة خُمِّرتْ في مُهْجتي … وأرى الودادَ يلوح في أهبائي

إني شربت كؤوس موت للهدى … فوجدتُ بعد الموت عينَ بقاء

إني أُذِبتُ من الوداد ونارهِ … فأرى الغروبَ يسيل من إهرائي

الدمع يجري كالسيول صبابةً … والقلب يُشوَى من خيال لقاء

وأرى الوداد أنارَ باطنَ باطني … وأرى التعشق لاحَ في سِيمائي

الخَلقُ يبغُون اللذاذةَ في الهوى … ووجدتُها في حُرقةٍ وصَلاء

الله مقصد مُهْجَتي وأريده … في كل رشحِ القلم والإملاء

يا أيّها الناس اشربوا من قِربتي … قد مُلئ من نور المفيض سِقائي

إنا نطيع محمّدًا خيرَ الورى … نورُ المُهَيمن دَافِع الظَّلماء

بەڵام ئەو فەرمایشتەی پێغەمبەر (ﷺ) كە دەفەرموێت: “هیچ كافرێك نیە كە هەست بە بۆنی هەناسەی بكات و نەمرێت، هەناسەیشی هێندە چاوی بڕ دەكات.” مەبەست لەم فەرمایشتە ئەوە نیە كە هەناسەی عیسا (عليه السلام) پێكهاتووە لە غازە ژەهراویيەكان بەجۆرێك كافر بە بۆنی هەناسەكەی بمرێت و ئیتر پێویست نەكات بە جەنگ و ڕشتنی خوێن بە شمشێر و تیر؛ چونكە هەناسەكەی كاری ڕەشاش و تۆپ هاوێژەكان و چەكە جەنگیەكانی تر دەكات، بەڵكو مەبەست لێی ئەوەیە خوای گەورە بە پشتگیریيەكانی خۆی یارمەتی مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) دەدات، وە ڕێزی دەگرێت و بە موعجیزەكان سەری دەخات، وە كۆمەڵێك بەرەكەتى تایبەتی دەڕێژێت بەسەریدا و لە هەموو ڕووبەڕووبوونەوەیەكدا زاڵی دەكات بەسەر دوژمنەكانیدا و دژایەتی هەركەسێك دەكات كە دژایەتی ئەو بكات و دۆستایەتی هەركەسێك دەكات كە دۆستایەتی ئەو بكات و هەركەسێك ململانێی لەگەڵدا بكات شكستی پێدەهێنێت، وە كەسێك لەدژی بوەستێت خوای گەورە ورەی دەڕوخینێت، وە ئەو كەسەی موباهەلەی لەگەڵدا بكات بە تووڕەبوونی خۆی لەناوی دەبات و ڕسوای دەكات، وە لەجیاتی ئەو شیربازی دەكات لەگەڵ دوژمنەكەیدا و بە شمشێری ئاسمانی دەیكوژێت، وە بە دوعای مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) ئەو كافرانە لەناودەبات كە دێن بۆ زۆرانبازی كردن لەگەڵیدا و بە بۆنی هەناسەكەی دەمرن. مەسیحی بەڵێندراو لەم فەرمایشتەیدا ئەماژەی بۆ ئەم بابەتە كردووە:

وأَدْعِيتي عند الوغى تقتُل العدا … فطُوبى لقلبٍ يتّقيها ويحذَرُ

لە شوێنێكی تردا دەفەرموێت:

دُعائي حُسامٌ لا يؤخَّرُ وقعُهُ … وصَولي على أعداء ربي مُفَقِّرُ

وە چەندەها كەس هاتنە مەیدانی موباهەلەوە و زۆربەیان مردن، وە هەندێكتان بە نائومێدی و خەسارەتمەندی دۆڕان، وە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) لە كتێبی (الاستفتاء)دا ناوی هەندێكیانی هێناوەو دەفەرموێت:

“ئەوانەی كە موباهەلەیان كرد و دوای موباهەلەكە مردن: لەوانە پیاوێك بەناوی مەولەوی غوڵام دەستگێڕی قسوری، لەوانە: پیاوێك بەناوی مەولەوی چراغەددینی جەموونی، لەوانە پیاوێك بەناوی مەولەوی عەبدوڕڕەحمان محێدینی لەكوكی، لەوانە پیاوێك بەناوی مەولەوی ئیسماعیلی عەلی كەرهی، لەوانە پیاوێك بەناوی فەقیر میرزا دەوالـمیالی، لەوانە پیاوێك بەناوی لیكهرامی فیشاوەری. بەهەمان شێوە كۆمەڵێك پیاوی تر زۆربەیان مردن و هەندێكیان گەڕێنرانەوە بۆ ژیانی ڕسوایی و وەجاخكوێری. كە لە كتێبەكەماندا (حقیقة الوحي) بەدرێژی باسمان كردوون. وە ئەمە كورتە باسێكە بۆ كەسانێك كە بەشوێن ڕاستیدا دەگەڕێن.”

نیشانەی دوانزەيەم: وازهێنان لە وشتری تازە ساڵ

لە فەرموودەدا هاتووە: “وازدەهێنرێت لە وشتری تازە ساڵ و كەس تاوی لەسەر نادات.”^([262]) واتە وشترەكان لەكاردەخرێن و بێ خاوەن دەكرێن و بەكارناهێنرێن بۆ سواربوون و بازرگانی كردن وەك پێشتر بەكاردەهاتن، لەمەشدا ئاماژە هەیە بۆ ئەوەی خوای گەورە گالیسكەی تر دروست دەكات كە مرۆڤ بێ نیاز دەكەن لە وشر و وڵاغەكانی تر، ئەو گالیسكانەیش بریتین لە ئۆتۆمۆبیل و شەمەندەفەر و فڕۆكە، وە ئێستا لە وڵاتی سعوديە ئۆتۆمۆبیل بەكاردەهێنرێت بۆ گواستنەوەی كەلوپەل و هەڵگرتنی خەڵكی و سواربوونی سەرنشینەكان و لەماوەی چەند خولەكێكدا دووری چەندەها میل دەبڕن، وە خوای گەورە لە قورئاندا لەگەڵ چەند نیشانەیەكی تردا ئەم نیشانەیەی ڕوون كردووەتەوە كە پەیوەستن بەم سەردەمەوە، لەم بارەيەوە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) لە كتێبی (التبلیغ)دا دەفەرموێت: “لەو نیشانانەی تر كە لە قورئاندا خوای گەورە باسیكردووە كۆمەڵێك ڕوداوی دەگمەن و نائاساییە كە لەم سەردەمەدا بەچاوی خۆتان دەیانبینن و بەدییان دەكەن. نیشانەكانی ئەم سەردەمەی بۆ ڕوونكردووینەتەوە و دەفەرموێت: “كاتێكچیاكان لە شوێنی خۆیان بزوێنران”، “هەر كاتێكیش دەریاكان تەقین و لێكدران”، “كاتێك وشترەكان لەكارخران”، “كاتێك گیانەكان جووتكران”، “كاتێك پەڕاوەكان بڵاوكرانەوە”، “وە كاتێك زەوی لەرزی”، “وە كاتێك زەوی ڕاخرا”، “هەرچیەكی لەناودا بوو فڕێیدایو هیچی لەناودا نەما”، “كاتێكیش ئەستێرەكان وەرین”، “وە كاتێك گیانەوەرە كێویەكان لە ئاقارێكدا كۆكرانەوە”. هەموو ئەم هەواڵانە هەواڵی ئاخرزەمانن بۆ ئەو كەسانەی بیـردەكەنەوە.

بەڵام بزواندنی شاخەكان ئەوە بەچاوی خۆتان دەبینن كە چۆن جووڵێنروان و لە شوێنی خۆیان لابراون، وە بناغەكانیان هەڵوەشێنـراون و لوتكەكانیان لەگەڵ زەویدا تەخت كروان و بەرزاییەكانیان ڕووخاوە، لەم شان بۆ ئەو شان پێیاندا دەگەڕێن و كەڵكیان لێ وەردەگرن.

بەڵام تەقینی دەریاكان، ئەوەتا دەبینن كە خوا گەلێكی ناردووە دەریاكان دەتەقێنن و ئاوی ڕووبار و چەمەكان ڕایی دەكەن و لە شوێنێكەوە دەیگوێزنەوە بۆ شوێنێكی تر و بەردەوامن لە تەقینی دەریاكان. وە ئاگادارن بە زانستی هەڵقوڵاندن و دەرپەڕاندنی ئاو و گەیاندنی لێشاوی ئەم ئاوە بە هەموو دۆڵ و شیوە وشك و بێ ئاوەكان بۆ ئەوەی زەوی ئاوەدان بكەنەوە و بەڵای قاتوقڕی دووربخەنەوە لە خەڵكەكەی و ئەو كارەیش دەكەن، وە بۆ ئەوەی وەكو پێویست كەڵك وەربگرن لەم زەویانە و دیارە كەڵكیش وەردەگرن.

بەڵام لەكارخستنی وشتر ئاماژەیە بۆ پەیدابوونی شەمەندەفەر كە وشترەكانی لەكارخست و كەس هەوڵی دەستخستنیان نادات، وە خەڵكی لەسەر شەمەندەفەر سواردەبن و كۆڵ و قورساییەكانیان لەسەری باردەكەن، وە لە قەڵەمڕەوێكەوە دەگەنە قەڵەمڕەوێكی تر وەك ئەوەی زەوی بپێچرێتەوە. ئەمەش چاكەی خوایە لەسەر ئێمە و لەسەر خەڵكی، بەڵام زۆربەی خەڵكی سوپاسگوزار نین. خوا پەردەیەكی داوە بەسەر دڵیاندا كە تێنەگەن لە نـھێنیەكانی خۆی، وە گوێكانیشی كپ كردوون و هیچ نابیستن. ئەگەر دروستكراوێكی دەستی خەڵكیان بینی، ئەگەرچی كافریش بێت، قەبوڵی دەكەن بۆ ئەوەی كەڵكی لێ وەربگرن، وە ئەگەر بینییان لە ڕەحمەتی خواوە شتێك دروستكراوە ڕەتیدەكەنەوە.

بەڵام هاوجووتكردنی گیانەكان بریتیە لە هاوجووتكردنی مرۆڤەكان لەسەر ئاستی هەموو ناوچەكان.. لەوانە ئاماژەیە بۆ تەلەگراف كە لە هەموو كاتێكی سەختدا یارمەتی خەڵكی دەدات و بەهۆیەوە دەنگوباسی كەسە نزیك و خۆشەویستەكان دەزانرێت لە ئەوپەڕی دنیاوە و هەواڵیان دەگەیەنێت بە كەسی هەواڵپـرس پێش ئەوەی لە جێگاكەی خۆی هەستێت، وە پرسیار و وەڵام لەنێوان كەسی ڕۆژهەڵاتی و كەسی ڕۆژئاوایی بەڕێوەدەچێت وەك ئەوەی لەپاڵ یەكدا بن، وە بەزووترین كات هەواڵدەدات بە كەسانی ئومێدبڕاو دەربارەی دۆخی ئەو كەسانەی كە بۆیان نیگەرانن. گومانی تێدا نیە ئەم تەلەگرافە دوو كەس هاوجووت دەكات لە دوو شوێنی دوورەوە و لەگەڵ یەكتـردا قسەدەكەن وەك ئەوەی هیچ پەردەیەك لەنێوانیاندا نەبێت و زۆر لەیەك نزیك بن.

وە تێیدا ئاماژە هەیە بۆ ئاسایشی ڕێگەی دەریا و وشكانی و نەمانی بەربەستەكان، ئەوەتا خەڵكی لەم وڵات بۆ ئەو وڵات دەڕۆن و ناترسن. وە گومانی تێدا نیە لەم سەردەمەدا پەیوەندی وڵاتەكان بەیەكترەوه و یەكترناسینی خەڵكی زیاتر بووە، هەموو ڕۆژێك هاوجووتی یەكتری دەبن. خوای گەورە بازرگانی هاوجووت كردووە لەگەڵ بازرگاندا و خەڵكی بەندەرەكان لەگەڵ یەكتر و هەروەها پیشەوەرەكانیشی لەگەڵ یەكدا هاوجووت كردووە، هەموویان لە قازانجكردن و دوورخستنەوەی زیاندا هاوبەشن. وە لە هەموو نیعمەت و خۆشیيەكدا و لە پۆشاك و خواردەمەنی و كامەرانیدا هاوكاری یەكتری دەكەن. وە هەموو شتێك لە شوێنێكەوە كێش دەكەن بۆ شوێنێكی تر، بڕوانە چۆن خەڵكی هۆگری یەكتر بوون وەك ئەوەی لەیەك بەلەمى بچكۆلەدا دانیشتبن.

وە یەكێكی تر لە هۆكارەكانی هاوجووت بوونی مرۆڤەكان بریتیە لە گەڕانی خەڵكی بە شەمەندەفەر و پاپۆڕ، وە لەم گەشتانەدا یەكتری دەناسن. وە یەكێكی تر لە هۆكارەكان بریتیە لە نووسراوەكان كە زۆر بەجوانی ڕەوانەدەكرێن، ئەوەتا دەبینی نامەكان ڕەوانەدەكرێن بۆ شوێن و ناوچە دوورەكانی زەوی، ئەگەر سەرنجی لێ بدەیت ئەوا زۆری نامە ناردنەكان سەرسامت دەكات كە هاوشێوەی نیە لە سەردەمەكانی پێشوودا، بەهەمان شێوە زۆری گەشتیار و بازرگانەكان سەرسامت دەكات. دیارە ئەمانە هۆكارگەلێكن بۆ تێكەڵاوبوون و یەكترناسینی مرۆڤەكان كە پێشتر هیچ شوێنەوارێكیان نەبووە. سوێندتان دەدەم بە خوا… ئایا پێشتر هاوشێوەی ئەمانەتان بینیوە یان لە كتێبەكاندا ئەم شتانەتان خوێندووەتەوە؟

بەڵام بڵاوبوونەوەی پەڕاوەكان ئاماژەیە بۆ هۆكارەكانی ئەو بڵاوبوونەوەیە كە بریتین له چاپخانەكان، وەك دەبینن خوای گەورە گەلێكی ناردووە كە دەزگاكانی چاپكردنیان دۆزیوەتەوە، لەزۆربەی شوێنەكانی هيندستان و وڵاتانی تریشدا چاپخانە هەیە. ئەمەش كاری خوای گەورەیە بۆ ئەوەی لە كارەكەماندا سەرمانبخات و ئایین و كتێبمان پەخشبكاتەوە و زانستەكانمان بگەیەنێت بە هەموو نەتەوەكان بەشكوم گوێبیستی بن و ڕێگای ڕاست بگرن.

بەڵام بوومەلەرزە و ڕاتڵەكانی زەوی و فڕێدانی ئەوەی لە هەناویدایە ئاماژەیە بۆ ئەو گۆڕانە ڕیشەییە مەزنەی كە بەچاوی خۆتان دەیبینن، هەروەها ئاماژەیشە بۆ سەرهەڵدانی زانستەكانی زەوی و داهێنان و پیشەسازیيەكانی، وە شتە تازەبابەت و خراپەكانی، فڕوفێڵەكانى، وە هەموو ئەو شتانەی كە دروستدەكرێن.

بەڵام پرشوبڵاوبوونەوەی ئەستێرەكان ئاماژەیە بۆ تووشبوونی زاناكان بە فیتنە و ئاژاوە و نەمانی پارێزكارەكانیان، وەك ئێوە دەبینن كە شوێنەواری زانست چۆن كوژاوەتەوە و سڕاوەتەوە. ئەوانەی كە خاوەن زانست بوون هەندێكیان مردن و هەندێكی تریان كوێر و كەڕ بوون، پاشان خوا لێیان خۆشبوو، دیسان ئەوان كوێر و كەڕبوونەوە، وە زۆرێكیان تووشی خراپەكاری بوون و خوایش بەچاكی ئاگادارە لە كردەوەیان.

بەڵام كۆكردنەوەی گیانەوەرە كێویيەكان ئاماژەیە بۆ زۆربوونی نەفام و خراپەكارەكان و نەمانی ئايين و پارێزكاری، ئەوەتا ئێوە بەچاوی خۆتان دەبینن كە چۆن كانیاوی چاكە و پیاوەتی لیخن بووە و ئاوەكەی چووە بەناخی زەویدا و دیارنەماوە، وە زۆربەی خەڵكی هەوڵدەدەن بۆ ئەنجامدانی تاوان و خراپە و لەكاروباری ئاییندا شلگیری دەكەن. ئەگەر خراپەیەكیان بینی بەرەوڕووی دەچن و وەریدەگرن بەڵام ئەگەر خێرێكیان بینی پشت هەڵدەكەن و دەڕۆن….

ئەی برایان! كتێبی خوا بگرن بەدەستانەوە و لێی ڕابمێنن… ئایا كاتی سەردەمی كۆتایی هاتووە یان چەندین سەدە و ڕۆژگاری درێژی ماوە؟ دیارە ئێوە دەزانن مەسیح لە سەردەمی كۆتاییدا دێت، ئەوەتا بە چاوی خۆتان نیشانەكانیتان بینی، وە ڕووداوە دەگمەن و دانسقە زەمینیەكانتان بینی كە قورئانی پیرۆز لە ڕیزی شوێنەوارەكانی سەردەمی دوایی ئەژماری كردوون و ئێوە سوود و كەڵكیان لێ وەردەگرن. ئیتر بۆچی باوەڕناكەن بە دانسقە ئاسمانیيەكان كە ئەم ئایەتە پیرۆزە بەڵگەیە لەسەریان.. مەبەستم ئەم فەرمایشتەی خوای گەورەیە: ﴿إذا السَّماءُ كُشِطَتْ﴾ واتە: “كاتێك ئاسمان گۆڕا و لابرا”، وە خۆتان نووساندووە بە زەویەوە و لە نیعمەتەكانی ئاسمان دووردەكەونەوە؟

بێگومان لەم بارەيەوە پەروەدگاری میـهرەبان مژدەیەكی تری داوە و دەفەرموێت: ﴿وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾ واتە: “ئێمە خۆمان دەیپارێزین.” بەڵام ئێوە مژدەكانی پەروەردگاری خۆتان لەیادكردووە و باوەڕتان بە ئایاتەكانی نیە.

بەڕێزان ئەوە بزانن… هەڵبەت ئاسمانەكان و زەمین پارچەیەكی پێكەوەلكاو بوون و خوا لێكی كردنەوە و بە فەرمانی ئەو ئاسمان وەلابرا و قڵیشی تێكەوت و فەرمانە دانسقەكانی لەو ئاسمانەوە دەرچوون و دابەزین بۆسەر زەوی، بۆ ئەوەی خوا بەندەكانی خۆی تاقیبكاتەوە كە ئارەزوویان بۆ چ لایەك هەیە. وە ڕووداوە دانسقەكانی زەوی پێش ڕووداوە دانسقەكانی ئاسمان كەوتن و خەڵكی بە پیشەسازيیەكانی و زانست و هونەرە سەیر و سەمەرەكانی فریویان خوارد و لەخۆبايى بوون، خەریك بوو لەناوبچن. ئەوە بوو خوای میـھرەبان سەیری زەوی كرد و بینی پڕ بووە لە هۆكارەكانی مردن و لەناوچوون و لێوانلێو بووە لە هۆكارەكانی خراپەكاری و تەماشای كرد مرۆڤەكان بەهۆی شتە دەگمەن و دانسقەكانی ناویەوە تووشی ئاژاوە بوون، وە سەیری كرد بانگەشەكارانى مەسيحيەت خۆیان گومڕابوون و خەڵكیش گومڕادەكەن، وە بینی فەیلەسووفەكانیان بە زانست و هونەرە دەگمەنەكانیان خەڵكیان لەخشتە بردووە، ئەم زانستانە كاریگەریەكی مەزنیان لە دڵی مرۆڤەكاندا دروست كرد، وەك ئەوەی جادوویان لێ كرابێت بەرەو تێركردنی هەوا و ئارەزووەكانیان كێشكران و لەگەڵ ئاژەڵ و مێرووەكاندا یەكیانگرت و سەرپێچیان كرد لە فەرمانەكانی پەروەردگاری خۆیان و دایك و باوك و گەورەكانیان، وە خۆشەویستی ئازادی و بەرەڵایی چەقیە ناخی دڵیانەوە و ئارەزووی بێ ئابڕوویی و بەرەڵایی زاڵ بوو بەسەریاندا. بۆیە خوای گەورە ویستی سەربەرزی كتێبەكەی و ئايينى شاگردەكانی بپارێزێت لە ئاژاوەی ئەو ڕووداوە دەگمەنانە وەك لەم فەرمایشتەی خۆیدا ئاماژەی پێكردووە: ﴿إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾. واتە: “ئێمە خۆمان ئەم قورئانەمان ناردووەتە خوارەوە و خۆشمان دەیپارێزین.” ئەوەتا لەسایەی فەزڵ و ڕەحمەتی خۆیەوە بەڵێنەكەی بەجێـھێنا و یارمەتی بەندەكەی خۆیدا و وەحی بۆ كردم كە هەستم بە ئاگاداركردنەوەی خەڵكی و لەگەڵ مندا كۆمەڵێك قسەی نەستەق و زانست و یارمەتی لە ئاسمانەوە دابەزاند بۆ ئەوەی قسەی نەستەقی بانگەشەكارانى مەسيحيەت و خاچەكەیان تێكبشكێنێت و ئەدەب و ئەدیبەكانیان ڕسوا بكات و بەڵگەكانیان بەدرۆبخاتەوە و دوور و نزیكیان دەمكوت بكات. دیارە دەركەوتەی ئاژاوەكان و ڕووداوە دەگمەنەكانی زەوی پێی دەوترێت دەججالی پەیماندراو، وە دەركەوتەی كاروبارە دەگمەن و دانسقەكانی ئاسمان پێی دەوترێت مەسیحی بەڵێندراو. دوو دوژمن لە یەك سەردەمدا بەرامبەر یەك وەستاون دەی با گوێگران گوێبیستی ئەم هەواڵە بن.

یەكەمین نیشانە لە نیشانەكانی ڕاستگۆییم ئەوەیە من لە كاتی ئەم ئاژاوەیەدا ڕەوانەكراوم كە خوا لە كتێبەكەیدا ئاماژەی پێداوە. وە پەروەردگارم لە ئاسمانەوە منی دابەزاند هەروەك لە زەویەوە ئاژاوەكانی دەرپەڕاند، وە لە پۆشاكی ئیستیعارەدا قسەی كرد، وەك چۆن یارمەتی كەسانی ڕاستگۆیدا یارمەتی منیشی دا. سەیری ڕۆژانی پێش خۆتان بكەن لەو ڕۆژەوەی خوا مرۆڤی ئافراندووە… ئایا ئاژاوەی وەها گەورە هیچ كاتێك لەسەر زەویدا زاڵ و بڵاوبووە؟ یاخود هاوشێوەی ئەم ئاژاوانە و هاوشێوەی ڕووداوە دەگمەنەكانی لە سەردەمەكانی پێشوودا هەبووە؟ چیتانە بۆ بیرناكەنەوە؟”^([263])

نیشانەی سیانزەيەم: نەمانی ڕق و كینە

“ڕق و كینە و حەسوودی لادەبات.”^([264]) مانای ئەوەیە خوای گەورە هۆگری دەخاتە نێوان دڵی ئەو باوەڕدارانەی كە باوەڕیان هێناوە بە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام)، وە لەسەر دەستی یەك كەسدا كۆیاندەكاتەوە و دەیانپارێزێت لە دووبەرەكی و پەرتەوازەیی و ڕق وكینە، وە ئیرەیی لەناویاندا هەڵدەگرێت وەك چۆن هەڵگیرا لەناو هاوەڵاندا (ڕەزای خوایان لێ بێت) بە هاتنی پێغەمبەر (ﷺ) و هەموویان بوون بە برا، خوای گەورە لەم ئایەتەدا ئاماژە دەكات بۆ ئەم خاڵە و دەفەرموێت: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾^([265])

نیشانەی چواردەيەم: كوشتنی دەججال

ئاژاوەیەكی زۆر گەورە هەیە كە لە هەموو ئاژاوەكانی تر گەورەترە تەنانەت سەرجەم پێغەمبەران گەلانی خۆیان لێ ئاگاداركردووەتەوە ئەویش بریتیە لە ئاژاوەی دەججال، پێش ئەوەی توێژینەوە بكەین لەو فەرموودانەی كە باسی دەججال هاتووە تێیاندا، پێمان باشە لێرەدا مانای وشەی دەججال بچەسپێنین لە كتێبەكانی زماندا:

لێكۆڵینەوە لە وشەی دەججال

(1) الداجل، كەسێكە ڕاستی بگۆڕێت و درۆزن بێت، بەهۆی ئەمەوە پێیدەوترێت دەججال.

(2) دەججال لە سەردەمی كۆتایی ئەم ئوممەتەدا سەرهەڵدەدات. بۆیە وا ناونراوە؛ چونكە حەق بە باتڵ دادەپۆشێت. دەوترێت بۆیە وەها ناونراوە چونكە زەوی دادەپۆشێت بەهۆی زۆری خەڵكەكەیەوە.

(3) ئیبن خالەوەیهى دەڵێت: هیچ كەسێك وەكو باوكی عومەر بەجوانی تەفسیری دەججالی نەكردووە؛ دەڵێت دەججال كەسێك كە ڕاستی و درۆ تێكەڵ و پێكەڵ بكات، وە پێكهاتەی (فَعَّال) بۆ ڕۆچوون و زیادەڕەویيە واتە كەسێك زۆر درۆزن و دەستبڕ بێت. دەوترێت وەها ناونراوە؛ چونكە بە درۆكانی ڕاستی دادەپۆشێت.

(4) الدجّال والدجّالة: كۆمەڵێكی گەورەیە كە بەهۆی زۆری خەڵكەكەیەوە زەوی دادەپۆشێت. وە دەوترێت بریتین لە كۆمەڵێك كە كەلوپەل هەڵدەگرن بۆ بازرگانی.

(5) ئەبو عەبباس دەڵێت: “دەججال بەو ناوەوە ناونراوە؛ چونكه بە زەویدا دەگەڕێت و بەزۆربەی ناوچەكانیدا گوزەر دەكات، وە جارێكی تر دەڵێت ناونراوە بە دەججال؛ چونكە ڕاستی دەگۆڕێت بە درۆ و درۆ دەگۆڕێت بەڕاستی و دەستبڕ و نەگریسە و پڕوپووچ دەڕازێنێتەوە.”^([266])

(6) “دەججال بەواتای درۆزنیش هاتووە، لەوانە مەسیحی دەججالی درۆزن كە لە سەردەمی كۆتاییدا دەردەكەوێت، الدجالة واتە كۆمەڵێكی گەورە كە زەوی دادەپۆشێت.”^([267])

(7) “الدجال: كۆمەڵێكی گەورە.”^([268])

(8) ئەبوبەكر خوازبێنی فاتيمەی كرد لە پێغەمبەر (ﷺ) ئەویش فەرمووی: بەڵێنم داوە بە عەلی، من دەججال نیم.. واتە كەسێكی فێڵباز نیم و ڕاستیەكەت لێ ناگۆڕم.

بنچینەی وشەی (الدجل) بریتیە لە تێكەڵ و پێكەڵ كردن، دەوترێت (دجل) ئەگەر سەرلێتێكدان و چەواشەكاری ئەنجامدا… وە باسی دەججال لە فەرموودەدا چەندجار دووبارە بووەتەوە، ئەوەیە كە لە سەردەمی كۆتاییدا سەرهەڵدەدات و بانگەشەی خوایەتی دەكات، وە پێكهاتەی (فَعَّال) بۆ ڕۆچوونە واتە: درۆ و چەواشەكاری زۆر دەكات. (النهاية، لابن الأثير).

ئەگەرچی وشەی دەججال بەگشتی بە هەموو درۆزن و ساختەچیەك دەوترێت، بەڵام ئەو بەتایبەتی ناونراوە دەججال؛ چونكە دەركەوتەی تەواوەتیە بۆ سیفەتە دەججالیەكان و لە هەموو ڕوویەكەوە ماناكانی چەواشەكردن و سەرلێتێكدان دەگرێتەخۆی، لەبەرئەوە شایستەی ئەوەیە پێی بوترێت دەججالی هەرەگەورە لەبەر ئەو فەرمایشتەی پێغەمبەر (ﷺ) كە دەفەرموێت: “لەنێوان دروستكردنی ئادەم تا بەرپابوونی قیامەت هیچ ئاژاوەیەك نیە لە ئاژاوەی دەججال گەورەتر بێت.”^([269])

ئەو فەرموودانەی كە پەیوەستن بە دەججالەوە

(1) “لەنێوان دروستبوونی ئادەم تا بەرپابوونی قیامەت هیچ ئاژاوەیەك نیە لە ئاژاوەی دەججال گەورەتر بێت.”^([270])

(2) “لە ئیبن عومەرەوە، پێغەمبەری خوا (ﷺ) باسی دەججالی دەكرد و فەرمووی: خوای گەورە یەك چاو نیە، بزانن مەسیحی دەججال یەك چاوی هەیە و چاوی ڕاستی كوێرە لە ترێ ڕەشە دەچێت و دەرتۆقیوه.”^([271])

(3) “پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: هیچ پێغەمبەرێك نەبووە مەگەر ئوممەتەكەی خۆی ئاگاداركردووەتەوە لە دەججالە كوێرەی درۆزنی یەك چاو. بزانن ئەو یەك چاوی هەیە، بێگومان پەروەردگارتان یەك چاو نیە. لە نێوچاوانیدا نووسراوە ك ف ر.”^([272])

(4) ” بێگومان دەججال یەك چاوە و پێستێكی ئەستوور لەسەر چاویەتی، لە نێوچاوانیدا نووسراوە كافر هەموو بڕوادارێكی خوێندەوار و نەخوێندەوار دەیخوێنێتەوە.”^([273])

(5) “دەججال چاوی چەپی كوێرە، بەهەشت و دۆزەخی لەگەڵدایە.”^([274])

(6) “شاخێك نان و ڕووبارێك ئاوی لەگەڵدایە.”^([275])

(7) “دەججال بەسەر گوێدرێژێكی بەڵەكەوە دەردەچێت، نێوانی هەردوو گوێچكەی هێندەی درێژی حەفتا باڵە.”^([276])

(8) “بێگومان مەسیحی دەججال كوڵەبنە و گەڵبڵاوە و قژ ئاڵۆسكاوە و یەك چاوە و چاوی نیشتووە نە بەتەواوی كراوەتەوە نە تەواو داخراوە.”^([277])

(9) “دەججال لەناو ئوممەتەكەمدا دەردەچێت و چل دەمێنێتەوە، نازانم چل ڕۆژە یان چل مانگە یان چل ساڵە.”^([278])

(10) “ئەو لە شوێنێكی بەردەڵانی سەختدا دەردەچێت لەنێوان شام و عێراقدا، بەڕاست و چەپدا مل لە بەدفەڕی دەنێت. ئەی بەندەكانی خوا دامەزراوبن. وتمان ئەی پێغەمبەری خوا چەند لەزەویدا دەمێنێتەوە؟ فەرموی چل ڕۆژ؛ ڕۆژێكی وەك ساڵێكە، ڕۆژێكی وەك مانگێكە، وە ڕۆژێكی وەك هەفتەیەكە، وە ڕۆژەكانی تری وەك ڕۆژەكانی دیكەتان وایە. وتمان ئەی پێغەمبەری خوا خێراییەكەی چۆنە لە زەویدا؟ فەرمووی وەك بارانێكە بای لە پشتەوە بێت… فەرمان دەكات ئاسمان دەبارێنێت و زەویش دەڕوێنێت، تێپەڕ دەبێت بەلای وێرانەدا دەڵێت گەنجینەكانی خۆت بخەدەرەوە، گەنجینەكانی شوێنی دەكەون وەك چۆن شای هەنگ هەنگەكانی تر شوێنی دەكەون، پاشان پیاوێك بانگ دەكات كە لاشەیەكی پڕی هەیە و لە تافی لاوێتیدایە بەشمشێر لێی دەدات و دەیكات بە دووكەرتەوە.”^([279])

(11) “پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەفەرموێت: دەججال دێت.. پیاوێكی لێ ڕادەپەڕێت… دەججالیش دەڵێت ئایا ئەگەر ئەمەم كوشت و پاشان زیندووم كردەوە هێشتا گومان لە كارەكە دەكەن؟ دەڵێن نەخێر، ئەویش دەیكوژێت و پاشان زیندووی دەكاتەوە.”

(12) “بێگومان ئەو گەنجێكی قژلوولە.”^([280])

(13) “مەسیحی دەججال لە ڕۆژهەڵاتەوە دێت و ئامانجی مەدینەیە، هەتا لەپشتی كەسێكەوە دادەبەزێت پاشان فریشتەكان ڕووی وەردەگێڕن بەرەو شام و لەوێدا لەناودەچێت.”^([281])

(14) “چونكە تەمیمی داری پياوێكی مەسيحى بوو هات و بەیعەتیدا و موسوڵمان بوو، وە خەونێكی بۆ گێڕاومەتەوە هاوشێوەی ئەوەیە كە من بۆم باسكردوون دەربارەی دەججال، بۆی گێڕامەوە كە لەگەڵ سی پیاوی هۆزی لەخم و جەذام سواری كەشتیيەكی دەریایی بووە و ماوەی مانگێك شەپۆلی دەریا گێژیداون پاشان پەنایان بردووەتە دوورگەیەك لە دەریاكەدا تا خۆرئاوابوون، لە نزیكی كەشتیيەكەوە دادەنیشن و ئینجا دەچنەناو دوورگەكەوە، دەعبایەكی تیسكنی تووكنیان پێ دەگات كە لەبەر زۆری تووكەكەى نازانن پاش و پێشی كامەیە. پێی دەڵێن: ماڵوێران تۆ كێیت؟! ئەویش دەڵێت من (جەساسە)م. دەڵێن جەساسە چیە؟ ئەی خەڵكینە بچن بۆلای ئەو پیاوە كە لە كڵێساكەدایە؛ چونكە زۆر تامەزرۆی دەنگوباسی ئێوەیە. دەڵێت كاتێك ناوی پیاوێكی برد ترساین لێی كە جۆرە شەیتانێك بێت. دەڵێت بەپەلە دەرچووین هەتا چووینە ناو كڵێساكەوە، كاتێك سەیردەكەین مرۆڤێكی تێدایە كە هەرگیز زەلامی وەهامان نەدیبوو، لە هەموو كەس كەتە و زلەتر بوو، بە توندترین شێوە كۆت و بەند كرابوو، هەردوو دەستی تا گەردنی و هەردوو ئەژنۆی تا قولەپێی بە ئاسن شەتەك درابوو. وتمان ماڵوێران تۆ كێیت؟ وتی ئێوە توانیتان بە دەنگوباسی من ئاشنا بن، باشە پێم بڵێن ئێوە كێن؟ وتیان ئێمە خەڵكانێكین لە نەتەوەی عەرەب، سواری كەشتیيەكی دەریایی بووین و لەكاتی هەڵچوونیدا گیرۆدەی دەریاكە بووین، ماوەی مانگێك شەپۆلی دەریاكە گێژی داین، پاشان لەم دوورگەیەی تۆدا لەنگەرمان گرت و لە نزیكیەوە دانیشتین و پاشان هاتینە ناویەوە و دەعبایەكی تیسكنی توكنمان پێگەیشت كە لەبەر تووك زۆری پاش و پێشی لەیەك جیانەدەكرایەوە. وتمان ماڵوێران تۆ كێیت؟ وتی من جەساسەم. وتمان جەساسە چیە؟ وتی بچن بۆلای ئەو پیاوەی كە لە كڵێساكەدایە؛ چونكە تامەزرۆی دەنگوباسی ئێوەیە. ئێمەیش بەخێرایی بەرەو ڕووی تۆ هاتین و زۆر لێی ترساین و ترساین لەوەی كە جۆرە شەیتانێك بێت. كابرای ناو كڵێساكە وتی هەواڵم پێ بدەن دەربارەی دارخورماكانی “بێسان” وتمان دەربارەی چ شتێكی هەواڵت پێ بدەین؟ وتی دەربارەی دارخورماكانی پرسیارتان لێ دەكەم، ئایا بەر دەگرن؟ پێمان وت: بەڵێ، وتی: بەڵام نزیكە ئیتر بەر نەگرێت. وتی: هەواڵم پێ بدەن دەربارەی دەریاچەی طەبەریيە؟ وتمان دەربارەی چ شتێكی هەواڵت پێ بدەین؟ وتی: ئایا ئاوی تێدایە؟ وتیان: بەڵێ ئاوی زۆرە. وتی: بەڵام نزیكە ئاوی تێدا نەمێنێت. وتی: هەواڵم پێ بدەن دەربارەی كانیاوی (زوغەڕ)، وتیان دەربارەی چ شتێكی هەواڵت پێ بدەین؟ وتی ئایا ئەو كانیاوە ئاوی تێدایە؟ وە ئایا خەڵكەكەی كشتوكاڵی پێ دەكەن؟ وتمان: بەڵێ ئاوی زۆرە و خەڵكەكەیشی كشتوكاڵی لەبەرا دەكەن. وتی: هەواڵم پێ بدەن دەربارەی پێغەمبەری ئوممیەكان، چی كرد؟ وتیان لە مەككە دەرچووە و لە مەدینە نیشتەجێیە. وتی: ئایا عەرەب جەنگی لەگەڵدا دەكەن؟ وتمان: بەڵێ، وتی چی پێ كردن؟ پێمان وت: سەركەوت بەسەر ئەو عەرەبانەی كە لێیەوە نزیكن و ئەوانيش گوێڕایەڵی بوون. پێی وتن جا وابوو؟ وتمان: بەڵێ. وتی بزانن چاكترە بۆیان كە گوێڕایەڵی بن، وە منیش پێتان دەڵێم كە من كێم. من مەسیحی دەججالم، وە نزیكە مۆڵەتی دەرچوونم پێ بدرێت و دەرچم و بە زەویدا بگەڕێم و لە ماوەی چل شەودا هیچ ئاوەدانیيەك نەمێنێتەوە كە پێیدا نەگەڕێم جگە لە مەككە و مەدینە، ئەو دوو باژێڕە لە من قەدەغەن، هەركاتێك بمەوێت بچمە یەكێكیان یان هەر دانەیەكیان فریشتەیەك بە شمشێرێكی ڕووتەوە ڕووبەڕووم دەبێتەوە و بەرهەڵستم دەوەستێت، وە لە هەموو سەرە ڕێگایەكیدا فریشتە وەستاون و پاسەوانی دەكەن.”^([282])

ئەمە ئەو فەرموودانە بوو كە سەبارەت بە دەججال هاتوون لەگەڵ بوونی جیاوازی و دژیەك تێیاندا، زۆربەی زانایان باوەڕیان وابووە ئەم دەنگوباس و قسانەی پێشینان مانا ڕووكەشیيەكانیان وەردەگیرێت. لەڕاستیدا لەمەدا نەیانپێكاوە، بەڵكو ئەمانە تەنھا كۆمەڵێك مەجاز و ئیستیعارە و تەمسیلن و هەندێكیان دروستكراون بەو بەڵگەیەی كە پێغەمبەر (ﷺ) و هاوەڵەكان ئیبن صەيیادیان بە دەججالی پەیماندراو ئەژمار دەكرد، لەم بارەيەوە ئەم ڕیوایەتانەی خوارەوە هاتوون:

(1) كاتێك كاروباری ئیبن صەیياد سەریـھەڵدا، عومەر (رضي الله عنه) وتی: ئەی پێغەمبەری خوا وازم لێ بھێنە با بدەم لە گەردنی. ئەویش (ﷺ) فەرمووی: “ئەگەر دەججال بێت ئەوا زاڵ نابیت بەسەریدا، وە ئەگەر ئەویش نەبێت ئەوا كوشتنی هیچ خێرێكی تێدا نیە بۆ تۆ.”^([283])

(2) لە جابرەوە، ئافرەتێكی جوولەكە لە مەدینە كوڕێكی بوو كە یەك چاوی هەبوو، وە كەڵبەكانی دەرهاتبوون، پێغەمبەر (ﷺ) ترسا كە ئەم مناڵە دەججال بێت… بەردەوام پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەترسا كە ئەو مناڵە دەججال بێت.”^([284])

(3) لە موحەممەدی كوڕی مونكەديرەوە وتی جابرم بینی سوێندی دەخوارد بە خوا كە ئیبن صەیياد دەججالە، منیش پێم وت: ئایا سوێند بە خوا دەخۆیت؟ وتی من عومەرم بینی لای پێغەمبەر (ﷺ) لەسەر ئەمە سوێندی دەخوارد و پێغەمبەریش (ﷺ) نكوڵی لێ نەدەكرد.”^([285])

(4) لە نافعەوە وتی ئیبن عومەر لە ڕێگەی مەدینە گەیشت بە ئیبن صەیياد قسەیەكی پێ وت تووڕەبوو، پیشی خواردەوە هەتا بەتەواوەتی قڕوقەپ بوو. ئینجا ئیبن عومەر چوو بۆلای حەفصە و ئەم هەواڵەی پێگەیاند، ئەویش وتی: ڕەحمەتی خوات لێ بێت چیت دەوێت لە ئیبن صەیياد؟ ئایا نازانیت كە پێغەمبەری خوا (ﷺ) فەرموویەتی: “دەججال بەهۆی ئەوەی كە زۆر بەتوندی تووڕە دەبێت ئەو زنجیرانە دەپسێنێ كە پێی بەستراوەتەوە و دەردەچێت.”^([286])

(5) لە نافعەوە وتی ئیبن عومەر دەیگوت: “سوێند بە خوا گومانم نیە كە مەسیحی دەججال ئیبن صەیيادە.”^([287])

(6) لە ئەبو سەعیدی خودریيەوە وتی: بە ياوەرى ئیبن صەیياد چووم بۆ مەككە، پێی وتم هەندێ خەڵكم پێگەییشت دەیانگوت گوایە من دەججالم، ئایا تۆ نەتبیستووە لە پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەیفەرموو: دەججال ناچێتەناو مەدینە و مەككەوە؟ وتم: با بیستوومە. وتی: ئەوەتا من لە مەدینە لەدایكبووم و ئێستایش دەمبینی بەرەو مەككە دەچم.

ئێستا ئێمە لەو كەسانە دەپرسین كە باوەڕیان بەوە هەیە دەبێت دەججال بە نیشانە ڕووكەشیيەكانیەوە دەربكەوێت، بۆچی پێغەمبەر (ﷺ) و هاوەڵەكان لە پرسی ئیبن صەیياددا گومانیان هەبوو تەنانەت هەندێكیان بەدڵنیاییەوە سوێندیان خوارد بە خوا كە ئەو دەججالە؟ ئایا ئەو سیفەتانەی دەججال كە باسكراون هەمووی لە ئیبن صەیياددا بوونیان هەبووە؟ ئایا مردووی زیندوو كردوە؟ وە لە ئاسمانەوە بارانی باراند و گەنجینەكانی زەوی شوێنی كەوتن، وە هەندێ كەسی خستەناو ئاگرەوە و هەندێكیش بۆ ناو بەهەشت، وە شاخێك لە نان و ڕووبارێك لە ئاوی لەگەڵدا بوو؟ وە ئایا پیتەكانی ك. ف. ر لە نێوچاوانیدا نووسرابوو؟ ئەگەر ئەم نیشانانەی تێدا نەبووە ئیتر چۆن هەندێ لە هاوەڵان دڵنیابوون كە ئەو دەججالی پەیماندراوە؟ لەمەوە دەسەلمێنرێت ئەم بابەتانە مانا ڕواڵەتیەكانیان وەرناگیرێت، هەربۆیە هاوەڵەكان دوودڵ بوون لە كاروبارەكانی ئیبن صەییاد، بەڵكو ئەم بابەتانە تەنـھا بریتی بوون لە حاڵەتە كەشفیيەكان كە پێغەمبەر (ﷺ) باسیكردوون بەو شێوەيەی كە بینیویەتی، وە پێویستە شەرح و لێكدانەوەیان بۆ بكرێت، وە بەوپێیەی كە ئیبن صەیياد لە ڕۆژگارەكانی سەرەتای ژیانیدا هەندێ كاروباری سەیری چەواشەكارانەی پیشانداوە بەهۆی هەندێ لە شەیتانەكانەوە و خەڵكی بەهۆیانەوە تووشی ئاژاوە بوون، بۆیە ناوینراوە دەججال، بەڵام پاش ئەوە موسوڵمان بووە و وازی لەو ڕێگە شەیتانیە هێناوە و لەسەر ئایینی ئیسلام كۆچی دوایی كردووە.

وە خەڵكانێك هەن كە ڕیوایەتەكانی پەیوەست بە دەججال بەیەكجاری ڕەتدەكەنەوە لەبەر بوونی ناكۆكی و دژواربوونی ڕێككەوتن لەنێوانیاندا، لەوانە زانای گەورە موحەممەد فەرید وەجدی (سەرنووسەری گۆڤاری “نور الإسلام” زمانحاڵی پێشووی ئەزهەر) پاش باسكردنی ئەو فەرموودانەی كە پەیوەستن بە دەركەوتنی دەججالەوە، دەڵێت:

“لەم بارەیەوە بۆچوونی ئێمە ئەوەیە كە ئەو كەسەی چاوێك بەم فەرموودانەدا بگێڕێت لەیەكەم ساتەوە پەی بەوە دەبات كە قسەگەلێكی هەڵبەستراون و بۆ مەبەست گەلێكی جۆراوجۆر كەسانی درۆهەڵبەست داویانەتەپاڵ پێغەمبەر (ﷺ) یان بۆ تێكدانی بیروباوەڕی خەڵكی یاخود بۆ نزمكردنەوەی پایەی پێغەمبەر (ﷺ) لەبەرچاوی ئەهلی ڕەخنە و توێژینەوەدا، ئەم قسانە ئەگەر بدرێنەپاڵ هەركەسێك لە پایەی دادەبەزێنێت چجای بدرێتە پاڵ پێشەوا و خاتەمی پێغەمبەران؟ لە زۆر ڕووەوە ئەم قسانە سووك و بێ نرخن كە مشتومڕ هەڵناگرێت:

(یەكەمیان) ئەم قسانە لە ئەفسانەی پڕوپووچ دەچن، ئاخر پیاوێك لەسەر دووقاچ بڕوات بە ڕێگەدا و بە وڵاتاندا بگەڕێت و خەڵكی بانگ بكات بۆ پەرستنی خۆی، وە بەهەشت و دۆزەخی لەگەڵدا بێت بە ئارەزووی خۆی خەڵك بخاتە ناویانەوە، هەموو ئەم بابەتانە ناچنە عەقڵەوە؛ وە پێغەمبەر لەوە بەڕێز و مەزنترە شتانێك بڵێت كە بە ئاشكرا ژیری مرۆڤ هەڵیان دەوەشێنێتەوه، ئەگینا كامە بەهەشت و دۆزەخەكەیەتی كە بۆ هەركوێیەك بڕوات شوێنی دەكەون؟ ئایا هەردووكیان بەچاو دەبینرێن یان خەیاڵین؟ ئەگەر بەچاو دەبینرێن ئایا بەهەشتەكەی پێكھاتووە لە كۆشكی بڵند و باغاتی ڕازاوە و جوان وەك خەڵكی لە مانای وشەكەوە لێی تێدەگەن؟ ئەگەر بەو شێوەیەیە؛ ئەوا چۆن ئەو كۆشك و باغاتە لەگەڵیدا دەڕۆن بۆ هەركوێیەك بڕوات؟ ئایا ئاگرەكەی تەنوورێكی گەورەیە و بە خەڵك و بەرد تین و تاوی سەندووە بەگوێرەی تێگەيشتنی خەڵكی بۆ ئەم وشەیە؟ ئایا ڕاستە ئەم جۆرە بابەتانە لەو بابەتانەن كە عەقڵی مرۆیی وەریبگرێت لەكاتێكدا خوای گەورە جیاكردنەوەی شتی شیاو لە شتی ئەستەمی پەیوەست كردووە پێیەوە و كردوویەتی بە هۆكاری جیاكردنەوەی نێوان حەق و باتڵ؟ وە ئەگەر بوترێت بەهەشت و دۆزەخەكەی خەیاڵین، ئایا شوێنكەوتووی خۆی دەكوژێت بۆ ئەوەی ڕۆحەكەی ڕەوانەی بەهەشت بكات یان بەڵێنی بەهەشتەكەی پێ بدات پاش مردنی كە دەربارەی هاتووە؛ شوێنكەوتووی خۆی هەڵدەداتە بەهەشتەكەیەوە دەبینێت ئاگرە و ئاگرەكەیشی بەهەشتێكە پڕە لە سەوزایی و سێبەر، وە هەردووكیان لەگەڵیدا دەڕۆن بۆ هەركوێیەكك بڕوات؟ وەك بینیت بەگوێرەی ژیری مرۆڤ ئەمە نەگونجاوە.

(دووەمیان) چۆن دەچێتە عەقڵەوە كابرایەكی كوێری یەك چاو لەسەر ناوچەوانی نووسرابێت كافر و خوێنەوار و نەخوێندەوار وەكو یەك بیخوێننەوە، لەناو خەڵكدا ڕاست بێتەوە و بانگیان بكات بۆ پەرستنی خۆی و پاشان بانگەوازەكەی برەو پەیدا بكات و گوێی لێ بگیرێت؟ چ مرۆڤێك بەو ڕادەیە عەقڵی دواكەوتووە باوەڕی بە خوایەتی كابرایەكی دیمەن شێواو بكات كە لە نێوچاوانیدا بە پیتی گەورە نووسرا بێت كافر، لەناو چ نەوەیەك لە نەوەكانی خەڵك ئەم جۆرە بانگەوازە برەوی دەبێت؟ هەڵبەت عەرەب گومانیان هەبوو لە كاری پێغەمبەران و بەهۆی لووتبەرزیيەوە شوێنی پیاوێك نەدەكەوتن كە لەسەر دوو قاچ دەڕۆی بە ڕێگادا و پێیان خۆش بوو خوا لە ئاسمانەوە فریشتەیان بۆ ڕەوانە بكات وەك لەدەقی قورئاندا هاتووە، وە نەتەوەكانی تريش تەنانەت لە دێرینترین سەردەمەكانی مێژوودا لووتبەرزیيان نواندووە و شوێن كەسێكی وەكو خۆیان نەكەوتوون و پێیان خۆش بووە كە پێغەمبەر لە جیھانێكی ترەوە ڕەوانە بكرێت بۆ سەریان وەك دیسان لە دەقی قورئاندا هاتووە، دەی ئەو نەتەوانە كامانەن كە بۆیان نووسراوە بە پیاوێكی كوێری یەك چاو تاقیبكرێنەوە كە لە نێوچاوانیدا وشەی كافر نووسرا بێت و باوەڕ بكەن كە خوایە.

(سێيەم) بۆچی قورئان دەربارەی ئەم مەسیحی دەججالە هیچ شتێكی باس نەكردووە لەگەڵ مەترسی كارەكەی و گەورەیی ئاژاوەكەی وەك لەو فەرموودە هەڵبەستراوانەوە دەردەكەوێت، ئایا ڕێی تێدەچێت قورئان باسی دەركەوتنی دەعباكە بكات، بەڵام باسی دەركەوتنی ئەم دەججالە نەكات كە بەهەشت و دۆزەخی لەگەڵدایە و خەڵكی تاقیدەكاتەوە پێیان.

(چوارەمیان) بێگومان هەڵبەستراویی و درۆبوونی ئەم فەرموودانە بە وردبوونەوە لەو فەرموودە درێژە دەزانرێت كە دراوەتەپاڵ نەواسی كوڕی سەمعان و بەرزی كردووەتەوە بۆ لاى پێغەمبەر (ﷺ) كە فەرموودەیەكە پێشبینی ئەوە دەكات دەججال لە زەویە بەردەڵانەكەی نێوان شام و عێراقەوە دەردەچێت و كارگەلێكی سەرسوڕهێنەر دەكات و پاشان عیسای پێ دەگات هتد… ئەگەر بەچاوێكی ڕەخنەگرانەوە تەماشای ئەم چیرۆكە بكەیت؛ ئەوا هیچ گومانێكت نامێنێت لەوەدا كە دروستكراوە و كەسێك هەڵیبەستووە جیاكاری ناكات لەنێوان شیاو و ئەستەمدا، وە لەنێوان سوننەتەكانی خوا لە دروستكراوانیدا و ئەو پڕوپووچانەی لە خەیاڵەوە لەدایك دەبن، بەڵام بەڵگەی هەستپێكراو لەسەر پووچی ئەم فەرموودەیە ئەوەیە كە ئەو كەسەی دروستی كردووە بەهۆی ئەو كورتبینیەی هەیبووە وای خەیاڵ كردووە كە چەكی شەڕكردنی خەڵكی هەتا بەرپابوونی قیامەت بریتی دەبێت لە تیـروكەوان و تیردان، وە نەیزانیوە كە حەوت سەدە بەسەر دروستكردنی ئەم فەرموودەیەدا تێناپەڕێت مەگەر بارووت و تفەنگ پەیدا دەبێت، وە شەش سەدەی تر تێناپەڕێت مەگەر تیـروكەوان ناویان نامێنێت، تۆپ و نارنجۆك و دووكەڵی ژەهراوی و گازی بڵێسەدار و تی ئێن تی و ئەو بۆمبانەی لە فڕۆكەوە دەخرێنە خوارەوە هتد پەیدادەبن، هەموو ئەمانەی نەزانیوە، بەڵكو وایزانیوە كە چەكی شەڕكردن لە سەردەمی كۆتاییدا وەك ئەو چەكە وایە كە لە سەردەمی خۆیدا هەبووە، دوای ئەم بەڵگەيە هیچ بەڵگەیەكی دیار و ئاشكرا پێویست ناكات لەسەر ئەوەی كە ئەم فەرموودەيە هەڵبەستراوە، وە ئەو كەسەی وەحی بۆ دەكرێت لەوە گەورەترە بكەوێتە ئەم جۆرە هەڵە گەورانەوە…. خوێنەر لەوەی كە ڕابورد دەربارەی هەموو ئەو فەرموودانە ئەوە دەبینێت كە خاڵین لە ڕۆحی پێغەمبەرایەتی. هیچ شتێك نە لە قورئانەوە و نە لە ڕێگەی ئاماژەوە پشتگیری ئەم فەرموودانە ناكات. دروست نیە بۆ كەسی ژیر پشت ببەستێت بەم جۆرە فەرموودە هەڵبەستراوانە؛ چونكە وەرگرتنیان مانای دواكەوتوویی عەقڵە و ئايين بەرەو ڕێبازی خورافیات و گومڕایی دەبات، وە فەرمان كراوە بە موسوڵمانان كە لە هەموو شتێكدا لێكۆڵینەوە بكەن بۆ ڕاستی، وە هەموو قسەیەك وەرنەگرن ئەگینا ئايين و عەقڵ دەداڕوخێن.”^([288])

ئەمە وتەی زانای مەزن موحەممەد فەرید وەجدی بوو بەڵام ئێمە بە تەواوەتی تەبا نین لەگەڵیدا. وە ئێمە خوا یار بێت گونجان دەخەینە نێوان ئەم فەرموودانە و قورئانی پیرۆز بە شەرحكردنی هەندێ وشە كە هەردەبێت شەرحبكرێن؛ چونكە پێكهاتوون لە خەون و حاڵەتی كەشف كە پێویستیان بە لێكدانەوە هەیە و مانای ڕواڵەتی وشەكانیان وەرناگیرێت، بەڵام شتێكی بەڵگەنەویستە باوەڕیان بەوەی كە دەججال دەرناچێت باوەڕێكی پووچە؛ چونكە پێچەوانەی كۆمەڵێك فەرموودەی موتەواتیری ڕاستە كە هیچ ڕێگەیەك نیە بۆ ڕاكردن لێیان، دیارە باوەڕی دەركەوتنی دەججال و ئاژاوەكانی لە سەرەتاكانی ئیسلامەوە هەتا ئەم ڕۆژگارەی ئەمڕۆمان باوەڕێكی بەناوبانگە. تەنانەت پێشەوا بوخاری و فەرموودەناس و توێژەرە گەورە هاوشێوەكانی شایەتیان داوە لەسەر ئەمە، وە پێغەمبەر (ﷺ) هۆشداری داوە بە موسوڵمانان لە ئاژاوەی دەججال تەنانەت كاتی باسكردنی ئەم ئاژاوەیە كوڵمەكانی سوور هەڵگەڕاون و بە گەورەترین ئاژاوە ئەژماری كردووە بەجۆرێك فەرموویەتی: “لەنێوان دروستبوونی ئادەم تا بەرپابوونی قیامەت هیچ ئاژاوەیەك نیە گەورەتر بێت لە ئاژاوەی دەججال.”^([289]) بەهەمان شێوە هەموو پێغەمبەرێك هۆشداری داوە بە گەلەكەی خۆی دەربارەی ئاژاوەی دەججال وەك پێغەمبەر (ﷺ) باسی كردووە: “هیچ پێغەمبەرێك نیە مەگەر گەلەكەی خۆى ئاگاداركردووەتەوە لێی.” ئیتر ناكرێت ئێمە نكوڵی بكەین لە بوونی دەججال و ئاژاوە و خراپەكاریەكەی لەسەر زەویدا لەبەرئەوەی كۆمەڵێك فەرموودەی زۆر لە كتێبی سەحیحەكاندا لەم بارەيەوە هەيە. ﴿لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ﴾^([290])

وەرگرتنی مانای ڕواڵەتی ئەو فەرموودانەی كه پەیوەستن به دەججالەوە

بێگومان ئەگەر مانای ڕواڵەتی ئەو سیفەتانەمان وەرگرت كه تایبەتن به دەججال؛ ئەوا پەلكێشمان دەكەن بۆ هاوەڵدانان بۆ خوا و لەناوبردنی یەكتاپەرستی، ئایا دەگونجێت كافرێكی نەفرەتلێكراو بەشداری لەگەڵ خوادا بكات له سیفەتەكانیدا و بمرێنێت و زیندووبكاتەوە و بەئارەزووی خۆی دەستكاری مەلەكووتی ئاسمان و زەوی بكات، بەهەشت و دۆزەخی لەگەڵدا بێت و به توانایەكی تەواوەتی سەوزایی و وشكانی بەڕێوەببات بۆ ماوەی چل ساڵ، تەنانەت گەنجینەكانی زەوی شوێنی بكەون و هەوری ئاسمان و ئاوی دەریا گوێڕایەڵی فەرمانەكانی ئەو بن، وە به فەرمانی ئەو زەوی شۆرەكات سەوزایی لێ بڕوێت و ڕەونەقی خۆی پیشان بدات، وە خەڵكی كڕنووشی بۆ بەرن! پەنا ئەگرین به خوا لەم شته بێ مانایانه، وە پاكی و گەورەیی بۆ خوا لەوەی كه دەیكەن به هاوبەشی! نەخێر، بەڵكو ئەمانه بریتین له كەشف و خەون و خوازە كه مانا ڕواڵەتیەكانیان وەرناگیرێن.

وە ئاشكرا و بەڵگەنەویستە پێغەمبەران خۆیان غەیب نازانن مەگەر پاش ئەوەی خوای گەورە ئاگاداریان بكات لێی، وە بەو ئەندازەیەی كە هەواڵیان پێ دەدات، وەك لە دەقی ئەم ئایەتانەدا باس كراوە: خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا دەفەرموێت: ﴿وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ﴾^([291])

﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا (*) إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾^([292])

﴿قُلْ لَا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ﴾^([293])

لەم ئایەتانەوە دەسەلمێنرێت زانینی غەیب تایبەتە بە خوای گەورە و پەیوەست نیە بە خودی پێغەمبەرێك لە پێغەمبەران مەگەر خوا ئاگاداری بكات لێی، وە پێغەمبەر (ﷺ) ئەو هەواڵە غەیبیانەی به خەڵكی ڕاگەیاندووە هەر بەو شێوەیەی كه له خواوە وەریگرتوون و بەو ئەندازەیەی كه فەرمانی پێكراوە، وە بەو پێیەی كه پێغەمبەر (ﷺ) زانیاری دراوەتێ دەربارەی دەججال بەشێوەی كەشف و خەون، بۆیە پێغەمبەر (ﷺ) له بەرامبەر خەڵكیدا دیمەنه كەشفییەكانی بەڕوونی باسكردووە بەو شێوەیەی كه بینیویەتی، وە لەبەرئەوەی خوازە و دوورنيازی (الاستعارة والكنایة) له كەشفەكاندا زاڵه، كاتێك لێكدانەوەیان بۆ دەكرێت، مانا ڕواڵەتییەكانیان وەرناگیرێت بۆیە ئێمەش ناچارین لێكدانەوە بكەین، وە كۆمەڵێ فەرموودەمان لایه كه بەڵگەن لەسەر ئەوەی هەواڵەكانی پەیوەست به دەججال بەشێكن له كەشفەكانی پێغەمبەر (ﷺ)، لەوانه:

(1) ڕۆژێكیان پێغەمبەر (ﷺ) لەناو خەڵكیدا باسی مەسیحی دەججالی دەكرد… ئەمشەویش له خەونمدا لەلای كەعبەدا بووم كه تەماشام كرد پیاوێكی گەنم ڕەنگ لەلامدا بوو تا بڵێی گەنم ڕەنگێكی زۆر جوان بوو، له پیاواندا گەنم ڕەنگی وا جوان نەبینراوە، پرچێكی زۆر جوانی هەبوو دەیدا لە ناوشانی، بەجوانی پرچەكەی داهێنا بوو، سەری ئاوی لێ دەتكا وەك له گەرماو دەرچووبێت ئاوا پاك و خاوێن بوو، هەر دوو دەستی لەسەر شانی دوو پیاو دانابوو تەوافی ماڵی خوای دەكرد، پرسیم ئەمه كێیه؟ وتیان: ئەمه عیسای كوڕی مەریەمه، له پاشان پیاوێكی قژلوولم بینی قژی بژ و ئاڵۆسكاو بوو چاوی ڕاستی كوێر بوو، له هەموو كەسێ زیاتر شێوەی له كوڕەكەی (قَطَن) دەچوو هەردوو دەستی لەسەر هەردوو شانی پیاوێ دانابوو، تەوافی ماڵی خوا (كەعبە)ی دەكرد، وتم: ئەمه كێیه؟ وتیان: مەسیحی دەججاله.”

(2) “جارێك نووستبووم بینیم تەوافی كەعبە دەكەم… پیاوێكی سوور لەوێیه.. وتم: ئەمه كێیه؟ وتیان: ئەمە دەججاله.”^([294])

(3) فەرموودەكەی نەواسی كوڕی سەمعان وەك ئەوەی بیشوبهێنم به عەبدولعوززای كوڕی قطَن.^([295])

ئەوەی بیربكاتەوە له وشەكانی ئەم فەرموودانەی كه باسكران بانگەشەكەی ئێمه پەسەند دەكات؛ چونكه دەستەواژەكانی “وەك ئەوەی بیشوبهێنم به عەبدولعوززای كوڕی قطن”، “ئەمشەو له خەونمدا لای كەعبه بووم”، “جارێك نووستبووم” به ئاشكرا ئەوە ڕادەگەیەنن كه ئەمانه خەونی پێغەمبەر (ﷺ) بوون.

لەڕاستیدا ئەو سیفەتانەی دەججال كه له فەرموودەكاندا هاتوون هەموویان دیمەنه كەشفییەكانن كه بەشێوە فیزیكی و بەرجەستەییەكان نمایش كراون بۆ پێغەمبەری خوا (ﷺ)، وە زانای گەورە مەلا عەلی قاری زەینی بۆ ئەم مەبەسته چووە و دەڵێت: “توريبیشتی دەڵێت: گەڕانی دەججال به دەوری كەعبەدا لەگەڵ ئەوەی كافرە بەوە تەئویل دەكرێت كه خەونی پێغەمبەر (ﷺ) له حاڵەته كەشفیەكانییەتی و تەئویل دەكرێت بەوەی عیسا (عليه السلام) بەو شێوە جوانەی كه دادەبەزێت پێیەوە به دەوری ئاییندا دەگەڕێت بۆ ڕاگرتنی كاروبارەكانی و چاككردنی خراپەكاری و گەندەڵیەكانی، وە دەججالیش بەو شێوە بێزراو و ناشرینەی كه پێیەوە دەردەكەوێت به دەوری ئاییندا دەسووڕێتەوە. كه گەندەڵی و خراپەكاری و خواری و خێچی دەوێت بۆ ئەم ئايینه.”^([296])

خەونەكەی تەمیمی داری

پێشتر ڕوونمان كردەوە هەموو ئەوەی كە پێغەمبەر (ﷺ) پێشبینی كردووە دەربارەی دەججال بەشێوازی كەشف بووە، ئێستایش دەمانەوێت ناوەڕۆكی چیرۆكی تەمیمی داری ڕوون بكەینەوە.

ئەم چیرۆكە بە هيچ شێوەیەك ناگونجێت لەگەڵ ئەو فەرموودانەی سەحیحی موسلیم كە دەرحەق بە ئیبن صەیياد هاتوون و دەڵێن ئەو دەججالی پەیماندراو بووە. كاتێك بە وردی سەرنج دەدەین لە چیرۆكەكەی تەمیمی داری بۆمان ڕوون دەبێتەوە كە خەونی خۆیەتی نەك فەرموودەی پێغەمبەر (ﷺ)، چیرۆكەكە چەند بابەتێكی تێدایە كە بانگەشەكەی ئێمە دەسەلمێنێت:

(1) بێگومان كۆمەڵێك دەنگوباسی غەیبیی تێدایە و ناكرێت دەججالی درۆزن توانای ڕاگەیاندنی هەواڵەكانی داهاتووی هەبێت لە كاتێكدا خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا دەفەرموێت: ﴿وَمَا كَانَ اللهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِن اللهَ يَجْتَبِي مِن رسُلِهِ مَن يَشَاء﴾^([297])

یەكێك لەو هەواڵانەی دەججال ئەوەیە كە دەردەچێت و هەموو سەرزەوی داگیردەكات و زاڵ دەبێت بەسەر هەموو وڵاتاندا جگە لە مەككە و مەدینە، وە دارخورمای بێستان بەر ناگرێت و ئاوی دەریاچەی طەبەریە وشك دەكات و دەچێت بە ناخی زەویدا، هتد. بڕوانە چۆن دەججال كۆمەڵێك هەواڵی غەیبی ڕادەگەیەنێت كە ڕاست و ڕوونن و لەگەڵ واقیعدا یەكدەگرنەوە وەك ئەوەی خوای گەورە وەحی بۆ كردبێت لەكاتێكدا خوای گەورە تەنـھا پێغەمبەرەكانی خۆی ئاگادار دەكات لە غەیب.

(2) ئەستەمە دەججال فەرمان بكات بە خەڵك كە گوێڕایەڵی پێغەمبەر (ﷺ) بكەن وەك بەڕاشكاوی دەججال دەڵێت: “بزانن ئەوە خێری تێدایە بۆ ئەوان كە گوێڕایەڵی پێغەمبەر بكەن.” لەكاتێكدا دەججال كافرە و ئایین تێكدەدات و گوێڕایەڵی خوای گەورە ناكات. ئیتر چۆن دەڵێت بۆ خەڵكی ئەوە باشە كە گوێڕایەڵی ئەو پێغەمبەرە عەرەبیە ئوممیە بكەن.

(3) ئاخاوتنی ئاژەڵ لەگەڵ مرۆڤدا لە حاڵەتی بێداریدا كارێكی ئەستەمە، بەڵام ئەوەتا لەم ڕووداوەدا دەعبایەك قسەدەكات لەگەڵ خەڵكیدا.

(4) تەمیمی داری خۆی ئەوە دەڵێت كە سواری بەلەمێك بووە لەگەڵ سی پیاوی تردا، بەڵام هیچ یەكێكیان باسی ئەم ڕووداوە سەیرەی نەكردووە، بەڵكو ناو و نیشتیمانی ئەوانی نەزانیوە و نەشیزانیوە لە چ شوێنێكەوە هاتوون و بۆ كوێ چوون.

(5) گومانی تێدا نیە ئەوروپیەكان هەموو سەرزەوییان داپۆشیوە و لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوادا بڵاوەیان كردووە و هەموو دورگە و چۆڵەوانیەكانیان پشكنیوە تەنانەت نەخشەی هەموو زەوییان كێشاوە و هیچ پارچەیەكیان لە پارچەكانی بەجێنەهێشتووە، دەی ئەو دورگەیە لە كوێدایە كە تەمیمی داری و هاوڕێكانی پێیگەیشتن و ئەوروپیيەكان بە پاپۆڕی گەورەی هەڵم پێینەگەيشتوون؟

هەموو ئەم بەڵگانە ئەو ڕاستیە دەسەلمێنن كە خەونەكەی تەمیمی داری كۆمەڵێك خوازە دەگرێتەخۆی، وە تەئویلی دەرچوونی دەججال ئەوەیە كە كۆمەڵێكی درۆزن لە مەسيحييەكان لە ئاخرزەماندا پەیدا دەبن.

لەبەرئەوە تەمیمی داری لە سەردەمی پێغەمبەردا (ﷺ) لە خەوندا لە جیھانی وێنە و نموونەدا دەججالی بینیوە بە زنجیری ئاسن قاچەكانی تاكو قولەپێی بەستراونەتەوە و دەستەكانیشی بە گەردنیەوە شەتەك دراون لە كڵێسایەكدا. بەهەمان شێوە مەسيحيەكان لە سەردەمی سەرەتاكانی ئیسلامدا بەزیو و دۆڕاو بوون، وە بەدەست بەستراوی لە كڵێساكاندا دانیشتبوون. ئینجا پاش هەزار و دوو سەد ساڵ دەرچوون و خوا كۆت و زنجیرەكانی لەسەریان هەڵگرت و پۆشاكی زانستی زەمینی كردە بەریان وەك تاقیكردنەوەیەك لەلایەن خۆیەوە، پاشان بەدەستكراوەییەوە هەموو ئاژاوەیەكیان لەسەر زەویدا بڵاوكردەوە، وە فەرموودەی “نیشانەكان دوای دوو سەد.” ئاماژەیە بۆ دەرچوونیان، وە مەبەست لە دوو سەد بریتیە لە دوو سەد پاش هەزار لە سەردەمی پێغەمبەرەوە (ﷺ).

زانای پایەبەرز مەلا عەلی قارىء دەڵێت: “دەگونجێت (ال) لە وشەی (المائتین) بۆ عەهد بێت واتە دوای دوو سەد پاش هەزار كە كاتی دەركەوتنی مەهدی و دەرچوونی دەججالە.”

دەججالی تەمیمی داری و ئیبن صەییاد هیچیان زیندوونین

زاناكانی پێشین بۆچوونی جیاوازیان هەبووە دەربارەی پرسی دەججال كە لە سەردەمی كۆتاییدا دەردەكەوێت: دەججال ئیبن صەیيادە یان ئەوەیە كە تەمیمی داری بینیویەتی، بەڵام ئێمە دەڵێین چيرۆكی تەمیمی داری تەنھا خەونێك بووە و پێویستی بە لێكدانەوە هەیە. وە ئیبن صەیاد لە فەرموودەكانی موسلیمەوە دەردەكەوێت كە موسوڵمان بووە، تەنانەت دەوترێ حەجی ماڵی خوای كردووە و لە مەدینە مردووە و موسوڵمانان نوێژیان لەسەر كردووە.^([298]) بەڵێ لە تەمەنى مناڵیەوە كۆمەڵێك كاری لێ دەركەوت كە هەست بەوەدەكرا ئەم كەسە دەججال بێت، لەبەرئەوە هاوەڵەكان گومانیان وابوو كە ئەو دەججالی پەیماندراوە، گریمان ڕیوایەتەكەی تەمیمی داری خەونی خۆی نەبووە و بە ئاشكرا دەججالی بینیوە كە كۆت و زنجیركراوە، وە ئیبن صەییاد نەمردووە بەڵكو لە شوێنێكی نادیاردا خۆی حەشارداوە، بەڵام ئەم فەرموودە ڕاستانەی خوارەوە ئەم تیۆرە پووچ دەكەنەوە و دەیسەلمێنن دەججالی جەساسە و ئیبن صەیياد هەردووكیان مردوون پاش سەد ساڵ لە سەردەمی پێغەمبەرەوە (ﷺ):

(1) عەبدوڵـڵا پێی گوتم: شەوێكیان پێغەمبەری خوا (ﷺ) نوێژی خەوتنانی بۆ كردین، پاشان ڕووی وەرگێڕا بەرەو لای ئێمە و فەرمووی: ئاخۆ زانیوتانە كە لەم شەوەی ئێوەوە تا سەری سەد ساڵی تر هیچ كەسێك نامێنێت لەوانەی كە ئێستا لەسەر زەوی دەژین.”^([299])

(2) لە جابرەوە دەڵێت لە پێغەمبەرم بیست (ﷺ)، مانگێك پێش ئەوەی كۆچی دوایی بكات دەيفەرموو پرسیارم لێ دەكەن دەربارەی قیامەت، كاتی ڕوودانەكەی تەنھا خوا دەیزانێت، سوێند بە خوا هیچ كەسێكی زیندوو نیە لەم سەر زەویەدا سەد ساڵی بەسەردا بێت و زيندووبمێنێتەوە.”^([300])

(3) لە ئەبو سەعیدەوە گوتی كاتێك پێغەمبەر (ﷺ) لە تەبووك گەڕایەوە پرسیاریان لێ كرد دەربارەی قیامەت، ئەویش فەرمووی (ﷺ) سەد ساڵی تر تێناپەڕێت و ئەوانەی كە ئەمڕۆ لەسەر زەویدا زیندوون بمێننەوە.”^([301])

(4) “هیچ كەسێك نیە ئەمڕۆ هەناسەبدات و دوای سەد ساڵی تر زیندووبمێنێتەوە.”^([302])

سەرنجدانێكی تێروتەسەل له نیشانەكانی دەججال

لەوەی پێشوو كە رابورد دەركەوت مرۆڤ توانای ئەوەی نیە كۆمەڵە سیفەتێكی هەبێت كە تایبەت بێت بە زاتی خوای گەورە، ئێستاش بە یارمەتی خوا دەمانەوێت شەرحی ئەو نیشانانە بكەین كە پێشتر باسكران سەبارەت بە دەججال و چۆنێتی بەدیھاتنیان ڕوونبكەینەوە.

نیشانەی یەكەم: یەكچاو (چاوكوێر)

ئەم نیشانەیە نیشانەیەكی تایبەت و ڕوونى دەججالە تەنانەت پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “ئەگەر سەرتان لێ تێكچوو ئەوا بزانن دەججال یەك چاوی هەیە و چاوەكەی تری كوێرە، وە بێگومان پەروەردگارتان یەك چاو نیە.”^([303]) لێرەدا ئەم دەستەواژەیە ناتەواو دێتە بەرچاو، وە كەسێك بۆی هەیە پرسیار بكات ئایا هەركەسێك چاوێكی كوێر بوو ئیتر ئەبێت ئەویش دەججال بێت؟ وە هەركەسێكیش چاوێكی كوێر نەبوو پێویستە خوایەكی ڕاستەقینە بێت! لەبەرئەوە فەرمایشتی پێغەمبەر (ﷺ) “بێگومان پەروەردگارتان یەك چاو نیە.” پێویستی بە تێڕامانە؛ چونكە خوای گەورە نابینرێ و هەستی پێ ناكرێت و بەرجەستە نابێت تا خەڵكی بیبینێت كە یەكچاو نیە. سەرباری ئەمەش لە فەرموودەكاندا جیاوازیەكی زۆر هەیە دەربارەی ئەم نیشانەیە: لە فەرموودەدا هاتووە “چاوی ڕاستی كوێرە.”^([304]) وە لە فەرموودەیەكی تردا هاتووە “دەججال چاوی چەپی كوێرە.”^([305])

وە دەربارەی چاوە كوێرەكەی هاتووە: “كَأَنَّ عَيْنَهُ عِنَبَةٌ طَافِئة (بالهمزة أي ذاهب ضوءها) واتە: “چاوە كوێرەكەی دەڵێی ترێی ڕەشە (واتە ڕۆشناییەكەی نەماوە). وە بەبێ هەمزەیش ڕیوایەت كراوە (ناتية بارزة) واتە: “چاوە كوێرەكەی دەرتۆقیوە.” وە لە فەرموودەیەكی تردا هاتووە: “چاوە كوێرەكەی نیشتووە، نە تەواو داخراوە، نە تەواو كراوەتەوە.”^([306]) وە لە ڕیوایەتێكدا هاتووە: “چاوی كوژاوەتەوە و قەپات بووە.”^([307]) وە لە ڕیوایەتێكی تردا هاتووە: “چاوی زەقە دەڵێی ئەستێرەیەكی درەوشەدارە.” دیارە گونجاندن لەنێوان ئەم ڕیوايەتانەدا كارێكی ئەستەمە. شرۆڤەكارانی فەرموودە هەوڵی خۆیان ختووەتەگەڕ بۆ گونجاندنی ئەم فەرموودانە بەیەكەوە، بەڵام سەركەوتوو نەبوون.

لە ڕاستیدا مەبەست لەوەی كه دەججال یەك چاوە و خوا یەك چاو نیه، ئەوەیه دەججال لەڕووی ڕۆحانیەوه له كاروبارەكانی ئایينیدا كوێرە و بير له پاشەڕۆژی خۆی ناكاتەوە و له ڕاستی لادەدات، وە ئەو ئامۆژگارییەی مەسیح (عليه السلام) له بیردەكات كه فەرموویەتی پێیان: ﴿وَإِنّ اللهَ رَبي وَرَبّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مسْتَقِيمٌ﴾^([308])، ﴿مَا قُلْتُ لَهُمْ إِلا مَا أَمَرْتَنِي بِهِ أَنِ اعْبُدُواْ اللهَ رَبي وَرَبكُمْ وَكُنتُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا ما دُمْتُ فِيهِمْ فَلَما تَوَفيْتَنِي كُنتَ أَنتَ الرقِيبَ عَلَيْهِمْ وَأَنتَ عَلَى كُل شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾^([309])

بەڵام پەروەردگاری ئێمە زاتێكە لەسەر ڕێگەیەكی ڕاستە ﴿إِن رَبي عَلَى صِرَاطٍ مسْتَقِيمٍ﴾^([310]) لەبەرئەوە دەرهەق بە باوەڕداران هاتووە: ﴿وَالذِينَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللهِ إِلَهًا آخَرَ﴾^([311])، ﴿وَالَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ لَمْ يَخِرُّوا عَلَيْهَا صُمًّا وَعُمْيَانًا﴾^([312])، ﴿أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾^([313]) وە دەربارەی كافرەكان هاتووە: ﴿صُم بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لاَ يَرْجِعُونَ﴾^([314])، ﴿لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لا يَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَئِكَ كَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلّ أُوْلَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ﴾^([315])

وە لەڕاستیدا كوێربوونی ڕواڵەتی هیچ شتێك نیە، بڕوانە بۆ عەبدوڵـڵای كوڕی دایكی مەكتوم كە مرۆڤێكی كوێر بوو، بەڵام خوای گەورە لەبەر خاتری ئەو قورئانی دابەزاند: ﴿عَبَسَ وَتَوَلى أَن جَاءهُ الأَعْمَى﴾^([316])

وە ئاشكرایه خوای گەورە ناڕوانێت بۆ ڕەنگ و ڕوو بەڵكو بۆ دڵەكان و كردەوە چاكەكان دەڕوانێت، هەروەها له فەرموودەدا هاتووە: “خوای گەورە ناڕوانێت بۆ شێوە و ڕەنگ و ڕووتان” وە له قورئانی مەزنیشدا هاتووە: ﴿وَمَن كَانَ فِي هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِي الآخِرَةِ أَعْمَى﴾^([317])

لێرەدا مەبەست له كوێريی جەستەیی نیه، بەڵكو مەبەست له كوێری ڕۆحانیه، وە مانای كوێری لێرەدا وێڵ بوون و گومڕابوون و نەمانی بینایی دڵەكانه نەك شتێكی تر، كه هەر ئەمەش مانای ویستراوە دەرهەق به دەججال، كەوابوو تێبگە و ڕابمێنه.

بەڵام ئەوەی كه چاوی ڕاستی كوێرە، بریتیه له گێڕانەوەی بوخاری كه ڕاستترین كتێبه دوای قورئان، لەبەرئەوە گێڕانەوەكەی سەردەخرێت و پەسەند دەكرێت بەسەرگێڕانەوەكانی تردا. وە لای ڕاست _به گشتی_ دەچوێندرێت به شتی به نرخ. لەبەرئەوە مەبەست له چاوی ڕاست چاوی ئايینی یان خودی ئايینه… واته: دەججال بینایی ئایینی پێنادرێت و بێ ئاگا دەبێت لە ئاكامی خراپی خۆی، وە خوای گەورە دەربارەی ئەو بێ ئاگایانه دەفەرموێت: ﴿لَقَدْ كُنتَ فِي غَفْلَةٍ منْ هَذَا فَكَشَفْنَا عَنكَ غِطَاءكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ﴾^([318])

بەڵام ئەوەی كه چاوی دووەمی وەك ئەستێرەیەكی پرشنگدار وایه، مانای ئەوەیه: دەججال له زانسته زەمینیەكاندا كارامەیە، وە شارەزا و لێزانه له هونەرە دنیاییەكاندا تەنانەت عەقڵ و هۆشی ئەو پێشی عەقڵی هەموو خاوەن عەقڵەكان دەكەوێت له كاروبارە دنیاییەكاندا. بەڵام ئەو فەرموودانەی كه تیایاندا هاتووە چاوی چەپی كوێرە دەكرێت مەبەست لێی ئەوە بێت كه هۆكارەكانی دەستگیربوونی دنیاكەی خراپ و پیس دەبێت، وە كاركردن و بەدەستھێنانى لە ڕێگەى حەرامەوە دەبێت. لەگەڵ ئەوەشدا لە زمانەوانيدا هاتووە كە مانای العور: نەنگی و ناتەواویيە. شاعیر الحماسي دەڵێت:

 “وأَرَى الغواني بعدما أَوْجَهْنَني … أَعْرَضْنَ ثَمَّتَ قُلْنَ شيخٌ أعورُ.”^([319])

(أعورُ) واتە: هیچ خێرێكی تێدا نیە، بێ كەڵكە.

“العور، لە بنچینەدا بریتیە لە نەنگی و ناتەواوی.”^([320])

وە زانای گەورە ئیبن ئەثیر لە “النهایة”دا دەڵێت: “لە فەرموودەی زەكاتدا (لا يؤخذ في الصدقة هرمةً ولا ذاتَ عَوارٍ. واتە: لەزەكاتدا ئاژەڵی پەككەوتە و ناتەواو وەرناگیرێت) العَوار واتە نەنگی و ناتەواوی.”

نیشانەی دووەم: ك. ف. ر

“لەنێوان چاوەكانیدا وشەی كافر نووسراوە كە موسوڵمانی خوێندەوار و نەخوێندەوار دەیخوێنێتەوە.”^([321])

 ئەم نیشانەیەش لەو نیشانانە نیە كە لە ڕواڵەتدا و بە ئاشكرا لە دەججالدا بوونی هەبێت؛ چونكە ئەم نیشانەیە لە ئیبن صەیياد دا بوونی نەبوو لەكاتێكدا هاوەڵان دەیانگوت ئەو دەججالە، وە لە ناوچەوانی دەججالەكەی تەمیمی داریشدا نەنووسرا بوو.

كێ هەیە لە دەججالبوونی كەسێك دوو دڵ بێت لەگەڵ بوونی ئەم نیشانە ڕوون و تریفەدارەدا؟ بۆچی پێغەمبەر (ﷺ) چەندەها جار هۆشداری داوە بە موسوڵمانان و لەم بارەیەوە ئاگاداری كردوونەتەوە؟ بەهەمان شێوە پێغەمبەرانی پێشوويش ئوممەتەكانی خۆیان لێ ئاگاداركردووەتەوە؟ وە ڕیوایەت كراوە كە وەسوەسە دەخاتە دەروونی خەڵكیەوە و دووچاری كوفر و گومڕایی و گومانیان دەكات، وە حەفتا هەزار كەس لە موسوڵمانان شوێنی دەكەون.^([322])

پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: هەركەسێك هەواڵی دەرچوونی دەججالی بیست با دوور بكەوێتەوە لێی، سوێند بە خوا پیاو دێت بۆ لای و خۆی بە باوەڕدار داناوە كەچی بەهۆی ئەو گومانانەوە كە بۆی دروست دەكات شوێنی دەكەوێت.”^([323]) وە پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەفەرموێت: لە ئوممەتی من حەفتا هەزار كەس شوێن دەججال دەكەون.”^([324]) ئیتر چۆن موسوڵمان گومڕا دەبێت و ئیمانەكەی دەلەرزێت پاش بینینی ئەو نیشانە نووسراوە بە نێوچاوانیەوە كە باسكرا.

پاشان بۆچی كافری خوێندەوار ناتوانێت بیخوێنێتەوە ئەگەر وشەی (كافر) بە پیت نووسراوە؟ وە ئەو باوەڕدارەی كە خوێندەواری نیە چۆن دەیخوێنێتەوە؟ ئەمە پەسەندكردنێكە بە بێ هۆكار.

پوختەی قسە، نووسرانی پیتەكانی (ك. ف. ر) له ڕاستیدا كارێكی نادروستە و ژیری مرۆڤ ئەوە قبوڵ ناكات، بەڵكو خوازەیە و ئاماژەیه بۆ ئەوەی كه دەججال ڕەوا دەگۆڕێت بۆ ناڕەوا و له بەرچاوی خەڵكیدا قسەكان دەڕازێنێتەوە، وە كۆمەڵێك بیروباوەڕی خراپ و خەیاڵاتی پڕوپووچ لەگەڵ خۆی دەهێنێت كه ڕەگ و ڕیشەی ئیمان له ناخی دڵەكاندا هەڵدەكێشن، وە به شێوەیەكی وەها خۆی پیشانی خەڵكی دەدات كه لەسەر حەقه كەچی لەهەمان كاتدا لەسەر حەق نیه، وە هیچ بەڵگەیەكی ڕاستەقینەی پێ نیه لەسەر ڕاستگۆیی خۆی، بەڵكو ڕوون و ئاشكرایه كە كافرە وەك ئەوەی شەقڵی كوفر له ناوچەوانیدا بدرەوشێتەوە و دەستبەجێ بزانرێت كه كافرە، وەك ئەوەی وشەی كافر له ناوچەوانیدا نووسرا بێت و هەموو باوەڕدارێكی خوێندەوار و نەخوێندەوار بیخوێنێتەوە؛ چونكه باوەڕداری ڕۆچوو له باوەڕەكەیدا دەتوانێت كوفر له ئیمان جیابكاتەوە، وە به نووری دڵ شارەزایی و بەرچاوڕوونی بەدەستبهێنێت له كاروبارە وردەكاندا، وە پارێزراو بێت له بیروباوەڕە گومڕاكان، ئەو كاتە ئیتر پێی ناخلیسكێت.

نیشانەی سێيەم: بەهەشت و دۆزەخی لەگەڵدایە

پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “دەججال چاوی چەپی كوێرە…. بەهەشت و دۆزەخی لەگەڵدایە.”^([325])

لەم بارەيەوە جیاوازیەكی زۆر لە ڕیوایەتەكاندا هەیە تەنانەت مرۆڤ سەری سوڕدەمێنیت هیچ دەروویەك نابینێت بۆ ڕزگاربوون لەم كوێرە ڕێگەيە، سەختە بۆی فەرموودەكان بەیەكەوە بگونجێنێت. لە ڕيوایەتێكدا هاتووە: “شاخێك لە نان و ڕووبارێك ئاوی لەگەڵدایە.”^([326]) وە لە ڕیوایەتێكدا هاتووە كە دەججال دەردەچێت و ئاو و ئاگری لەگەڵدایە، ئەوەی خەڵك بە ئاو دەیبینێت ئاگرێكى سووتێنەرە، وە ئەوەی خەڵك بە ئاگر دەیبینێت ئاوێكی فێنكی سازگارە، ئەو كەسەی گەیشتە ئەو كاتە با خۆی بخاتەناو ئەوەی كە بە ئاگر دەیبینێت؛ چونكە ئاوێكی سازگارە (مسلم)، لە ڕیوایەتێكی تردا هاتووە: “بێگومان خۆراك و ڕووباری لەگەڵدایە.”^([327]) وە لە ڕيوایەتێكی تردا هاتووە: “چەندەها شاخ لە نان و گۆشت و ڕووباری ئاوی لەگەڵدایە، دەفەرموێت: لای خوا لەوە سووك و ڕسواترە.” وە لە ڕیوایەتدا هاتووە: “دوو ڕووباری لەگەڵدایە كە لەبەریان دەڕوات یەكێكیان بە دیار چاوەوە ئاوێكی سپیە و ئەوی تریان بەدیار چاوەوە ئاگرێكە بڵێسە دەدات.”^([328]) لە ڕیوایەتێكدا هاتووە: “دوو شیوی لەگەڵدایە یەكێكیان بەهەشتە و ئەوی تریان دۆزەخ.”^([329]) لە ڕیوایەتێكی تردا: “هاوشێوەی بەهەشت و دۆزەخی لەگەڵدایە.”^([330]) لە ڕیوایەتێكی تردا: “بە شێوەی بەهەشت و دۆزەخ.” وە لە ڕيوایەتێكدا: “چیایەك لە گۆشتاو، وە چیایەك لە باغات و سەوزایی، وە چیایەك لە ئاگر و دووكەڵ.” وە لە ڕیوایەتێكدا: “هاوشێوەی بەهەشت و دۆزەخی لەگەڵدایە، وە ئەوەی وا بەهەشتە لە ڕاستیدا دۆزەخە.”^([331]) واتە هاوشێوەی بەهەشت و دۆزەخی لەگەڵدا دەبێت نەك بەهەشت و دۆزەخی ڕاستەقینە.

ماناكەی ئەوەیه دەججال به ڕێژەیەكی زۆر له جۆرەها ناز و نیعمەت و ڕابواردن و هۆكارەكانی سەروەت و سامان و خۆشحاڵی لەگەڵدایه، وەك ئەوەی له هەر كوێیەك بێت یان كۆچ بكات بۆى ئەوا گەنجینەكانی زەوی لەگەڵیدا بڕۆن. وە ئەمەیه كه پێی دەوترێت بەهەشت. ئەوەی باوەڕ به ئايینەكەی بكات و به فێڵەكانی فریوبخوات و ئارەزووی بەهەشتەكەی بكات؛ ئەوا به داوی فێڵەكەی ڕاودەكرێت و دەكەوێتەناو ئاگری دۆزەخەوە. بەڵام باوەڕداری موسوڵمان ئەو كەسەیه كه خۆی لێ دەپارێزێت و ئاوڕناداتەوە له بەهەشتەكەی دەججال، بەڵكو به ئارامییەوە تاڵی و سوێری بەڵا و ئازارەكان دەچێژێت بەهۆی دژایەتیكردنی دەججالەوە، وە ئاگرەكەی دەججال هەڵدەبژێرێت بەسەر بەهەشتەكەیدا و به بەڵێنه دڵڕفێنەكانی دەسخەڕۆ نابێت، بۆیه دەچێتەناو بەهەشتی ناز و نیعمەتەوە، ئەمە ڕاستی بابەتەكەیه ئەگینا لەڕووی شەرع و ئاوەزەوە ناگونجێت خوا بەهەشت و دۆزەخ بخاته دەست دەججالەوە چۆنی بوێت به ئارەزووی خۆی هەڵسوكەوتیان پێوە بكات. لەبەرئەوە پێغەمبەر (ﷺ) لەم بارەیەوە دەفەرموێت: “دەججال لای خوا لەوە سووك و ڕسواترە.”^([332]) وە ڕاڤەكار دەربارەی ئەمه دەڵێت: “وتەی پێغەمبەر (ﷺ) دەججال لای خوا لەوە سووك و ڕسواترە: واته: دەججال لای خوا لەوە ڕسواترە كه خوای گەورە ئەمەی بۆ جێبەجێ بكات، بەڵكو ئەمه هەر بریتییه له چەواشەكردن و سەرلێتێكدان بۆ تاقیكردنەوە، موسوڵمان جێگیر دەبێت و كافریش پێی دەخلیسكێت.”^([333])

وە دەمانەوێت لێرەدا وتەی یەكێك له زاناكان باس بكەین بۆ ئەوەی بابەتەكه به تەواوی ڕوون ببێتەوە، حەزرەتی شێخ نوعمانی ئەعزەمی عێراقی دەفەرموێت:

“داگیركاری ئیستیعمار بریتییه له دەججال، دێت بۆ لات بەهەشتی ناز و نیعمەتت پیشان دەدات، ئەگەر باوەڕت پێكرد و تۆی خستەناو بەهەشتەكەیەوە؛ ئەوا بەهەشتەكەی ئەو دەبێت به ئاگر و قڵپ دەبێتەوە بەسەرتا. بەڵام ئەگەر گوێڕایەڵیت نەكرد و تۆی خستەناو ئاگرەكەیەوە و بەسەربەخۆیی لەدەرەوەی دەسەڵاتی ئەو مایتەوە؛ ئەوا ئاگرەكەی بۆت دەگۆڕێت به بەهەشت. وە ئەمەش كارێكه به ئاشكرا دەردەكەوێت لەو كەسانەی كه دۆستایەتی دەكەن و داكۆكی لێ دەكەن، وە ئەوانەیشی دژایەتی دەكەن و جەنگی لەگەڵدا دەكەن.”^([334])

نیشانەی چوارەم: باراندنی باران

مرۆڤی لاواز ناتوانێت لە ئاسمانەوە باران ببارێنێت؛ چونكە ئەم كارە تایبەتە بە خوای گەورە و لە ئیسلامدا ڕەوا نیە ئەم جۆرە كارانە بدرێنەپاڵ غەیری خوا؛ چونكە ئەمە سووكایەتی كردنە بە یەكتاپەرستی خوا، ئیتر چۆن دەگونجێت بۆ دەججال ئەو كارە بكات؟ خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السمَاءِ مَاءً فَأَحْيَا بِهِ الأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِهَا لَيَقُولُنَّ اللهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ﴾^([335])، ﴿هُوَ الذِي أَنْزَلَ مِنَ السمَاءِ مَاءً لَكُمْ مِنْهُ شَرَابٌ وَمِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسِيمُونَ﴾^([336])، ﴿إِنَّ اللهَ عِنْدَهُ عِلْمُ الساعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ﴾^([337])

﴿أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً﴾^([338])

پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەفەرموێت: پێنج شت هەیە تەنھا خوای گەورە دەیانزانێت، پاشان ئەم ئایەتەی خوێندەوە: ﴿إِن اللهَ عِنْدَهُ عِلْمُ الساعَةِ وَيُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الأَرْحَامِ وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ مَاذَا تَكْسِبُ غَدًا وَمَا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَي أَرْضٍ تَمُوتُ﴾^([339]).^([340])

كەواتە ئەمەش مەجازێكه ئاماژەیه بۆ ئەوەی كه دەججال له دەریاكان جۆگەله هەڵدەبەستێت و ئاو دەگەیەنێتە شوێنه وشك و بێ ئاوەكان و زەویيه چۆڵەكان و ئاوەدانیان دەكاتەوە، وە كەڵكی زۆریان لێ وەردەگرێت و گەنجینەكانی دەردەهێنێت كه پێشتر لەناویدا شارابوونەوە. مانای دووەمی باران باراندنی دەججال ئەوەیه: دەججال كۆمەڵێك كەرەستە و ئامێر دادەهێنێت كه دەبنه هۆی باراندنی بارانی دەستكرد كه هەندێك جار له كاتی تاقیكردنەوە زانستییەكاندا دیمەنەكانی دەبینرێن له هەندێ وڵاتدا؛ چونكه بارانی ڕاستەقینه تەنھا خوا دەیبارێنێت وەك پێشتر باسمان كرد.

نیشانەی پێنجەم: زیندووكردنەوەی مردوو

لە ڕیوایەتێكدا هاتووە: “كاتێك باوەڕدارەكە دەیبینێت دەڵێت: ئەی خەڵكینە ئەمە دەججالە…. ئینجا دەججال فەرمان دەردەكات كە سەروچاوی بشكێنن و دەڵێت بیگرن و سەروچاوی بشكێنن پاشان پشت و سكی بە لێدان دادەگرنەوە. وتی: دەڵێت ئێستایش باوەڕت پێم نیە؟ وتی: كابرایش دەڵێت تۆ مەسیحە درۆزنەكەیت. فەرمووی: ئەوجا فەرمانی بۆ دەردەكات و لە تەوقی سەریەوە بە شەقە مشار دادەهێنرێت هەتاكو نێوانی هەردوو قاچی لێكدەترازێت. دەڵێت: پاشان دەججال بە نێوان هەردوو پارچەكەدا دەڕوات و ئینجا دەڵێت هەستە ئەویش هەڵدەستێت و ڕاست دەبێتەوە…. دەڵێت: پاشان پێی دەڵێت ئایا باوەڕم پێ دەكەیت؟ ئەویش دەڵێت: هیچ شتێكم زیادی نەكرد دەربارەی تۆ بەرچاوڕوونی نەبێت.”^([341])

وە لە ڕیوایەتێكی تردا هاتووە: “دەججال دێت… پیاوێك لێی ڕادەپەڕێت… دەججال دەڵێت: پێم بڵێن ئەگەر ئەم كابرایەم كوشت و پاشان زیندووم كردەوە ئایا گومان دەكەن لە كارەكە؟ دەڵێن: نەخێر، ئەویش دەیكوژێت و پاشان زیندووی دەكاتەوە.”^([342])

هەڵبەت مراندن و زیندووكردنەوە تەنھا لە دەستی خوای گەورەدایه، جگه له خوا هیچ كەسێك توانای ئەوەی نیه كه بژیێنێت و بمرێنێت. وە ئەو كەسەیشی مرد دووبارە ناگەڕێتەوە بۆ ئەم دنیایه، ئیتر چۆن دەججال پیاوێكی گەنج دەمرێنێت و دووبارە زیندووی دەكاتەوە! خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿اللهُ الذِي خَلَقَكُمْ ثُم رَزَقَكُمْ ثُم يُمِيتُكُمْ ثُم يُحْيِيكُمْ هَلْ مِنْ شُرَكَائِكُمْ مَنْ يَفْعَلُ مِنْ ذَلِكُمْ مِنْ شَيْءٍ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَما يُشْرِكُونَ﴾^([343])

﴿هُوَ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾^([344])

﴿رَبيَ الذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ﴾^([345])

﴿فَيُمْسِكُ التِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الأُخْرَى﴾^([346])

﴿وَحَرَامٌ عَلَى قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَنهُمْ لا يَرْجِعُونَ﴾^([347])

﴿ثُم إِنكُمْ بَعْدَ ذَلِكَ لَمَيتُونَ (*) ثُمَّ إِنكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ تُبْعَثُونَ﴾^([348])

وە لە فەرموودەیەكدا هاتووە: “لە جابری كوڕی عەبدوڵـڵاوە گوتی: پێغەمبەری خوام (ﷺ) پێگەیشت فەرمووی: ئەی جابر چیە دەتبینم داڕوخاويت؟ وتم باوكم شەهید بووە خاوخێزان و قەرزێكی زۆری بەجێھێشتووە… فەرمووی ئایا مژدەت پێنەدەم بە چ شێوەیەك باوكت گەیشت بە خوا؟ وتم با ئەی پێغەمبەری خوا.. فەرمووی: هەرگیز خوا قسەی لەگەڵ هیچ كەسێكدا نەكردووە مەگەر لە پشتی پەردەوە، بەڵام باوكی تۆی زیندووكردەوە و بە بێ پەردە قسەی لەگەڵدا كرد. فەرمووی: ئەی بەندەكەم چ ئارەزوویەكت هەیە پێم بڵێ با بۆت جێبەجێ بكەم… گوتی: پەروەردگارا زیندووم بكەرەوە با دووبارە لەپێناوی تۆدا خۆم بەخت بكەم… خوای گەورە دەفەرموێت: پێشتر من بڕیارم داوە ئەوانەی كە مردن دووبارە ناگەڕێنەوە بۆ دنیا.”^([349])

بڕوانە چۆن لەم ڕوونكردنەوەيەی پێشوودا دەركەوت كە زیندووكردنەوە و مراندن تەنھا تایبەتە بە خوای ڕاستەقینە و ئەستەمە كەسێكی جگە لە خوا ئەم كارانە ئەنجام بدات ئەگەرچی پێغەمبەریش بێت چجای كافر. وە ئەو كەسەی جاری یەكەم مردنی بەسەردا هات؛ ئەوا زیندووكردنەوەی لە جاری دووەمدا پێچەوانەی یاسای خوای گەورەیە. بۆیە ناكرێت كەسێك بە توانای خۆی كەسێك بمرێنێت و پاشان زیندووی بكاتەوە. وە لە (التفسیر الكبیر)ی پێشەوا فەخرەدینی ڕازیدا (ڕەحمەتی خوای لێ بێت) دەربارەی تەفسیری ئەم ئایەته ﴿الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ﴾ ئەمەی خوارەوە هاتووە:

“بابەتى دووەم: بەڵگەكەی ئيبراهيم (عليه السلام) لەوپەڕی ڕاستیدایە؛ چونكە هیچ ڕێگەیەك نیە بۆ ناسینی خوا مەگەر بەهۆی ئەو كردارانەيەوە كە هیچ خاوەن توانایەك لەو كردارانەدا بەشداری ناكات لەگەڵیدا. زیندووكردنەوە و مراندن لەو جۆرەن؛ چونكە دروستكراوان دەستەوسانن لەم دوو كارەدا… پاشان نموونە بۆ ئەو گوفتارەمان: ڕوودانى كۆمەڵێك شت دەبینین كە دروستكراوان لەتواناياندا نیە هاوشێوەی ئەو كارانە ئەنجام بدەن، نموونە: زیندووكردنەوە و مراندن.”

كەواته فەرمانی كوشتنی ئەو گەنجه لەلایەن دەججالەوە پاشان زیندووكردنەوەی مانا ڕواڵەتیەكەی وەرناگیرێت، وە دروسته له لێكدانەوەی ماناكەیدا بوترێت دەججال لەبەرئەوەی كه دوژمنێكی سەرسەختی ئیسلامه، هەموو توانا و كۆششی خۆی دەخاتەگەڕ بۆ ئەوەی (ئیسلام) لەسەر زەویدا نەهێڵێت و ئەم ئايينه پێگەیشتووە جوانه قەڵاچۆ بكات تەنانەت لەلای خۆیەوە وا دەزانێت كه لەناوی بردووە، بەڵام خوای گەورە دەیپارێزێت وەك ئەوەی سەرلەنوێ زیندووی بكاتەوە. وە گفتوگۆی ئەو كوژراوە دوای زیندووبوونەوەی لەگەڵ دەججالدا: “هیچ شتێكم دەربارەی تۆ زیادی نەكرد بەرچاوڕوونی نەبێت.” ئاماژەیه بۆ ئەوەی دەججال كاتێك خەريكە ئەم ئايینه تەفروتوونا بكات. خەڵكی وا گومان دەبەن كه ئەگەر ئیسلام حەق و ڕاستیه بۆچی بەم ڕادەیه بووە به دەردەدارێكی كەنەفت و پەككەوته، ئینجا پەرۆشى خوا جۆش دەخوات بەگوێرەی بەڵێنەكەی خۆی كه دەفەرموێت: ﴿إِنا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذكْرَ وَإِنا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾^([350]) وە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) ڕەوانەدەكات كه ئاژاوەی دەججال و فێڵەكانی لەناودەبات و ئیسلام سەردەخات بەسەر هەموو ئايینەكانی تردا بە بەڵگەی تەواو و درەوشاوە، پاش ئەمه خەڵكی لەوە دڵنیادەبن كه ئیسلام ئايینی ڕاستەقینەی خوایە، هەربۆیه له كاتی زۆر پێویستدا سەریخست و دووبارە زیندووی كردەوە.

نیشانەی شەشەم: مانەوەی دەججال لەزەویدا

دەججال چل ساڵ لەزەویدا دەمێنێتەوە.^([351])

لە فەرموودەكەی نەوواسی كوڕی سەمعاندا هاتووە: “وتمان ئەی پێغەمبەری خوا چەندێك لەزەویدا دەمێنێتەوە؟ فەرمووی چل ڕۆژ.”^([352])

لە فەرموودەكەی تەمیمی داریەوە دەربارەی بەسەرهاتی مەسیحی دەججال “چل شەو.”^([353])

وە لە ڕیوایەتێكدا هاتووه: “پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەفەرموێت: دەججال لە ئوممەتەكەمدا دەردەچێت چل دەمێنێتەوە. نازانم چل ڕۆژە یان چل مانگە یاخود چل ساڵە.”^([354])

لەم جیاوازیانەوە دەردەكەوێت كە ناتوانرێت لە فەرموودەكانەوە ئەندازەی دروستی مانەوەی دەججال بزانرێت لەسەر زەوی، ڕەنگە مەبەست لێی ئەوە بێت كە توانای مرۆیی بە گشتی تا چل ساڵی گەشە دەكات: ﴿بَلَغَ أَشُدَّهُ وَبَلَغَ أَرْبَعِينَ سَنَةً﴾^([355]) لەوانەیشە پێغەمبەری خوا (ﷺ) مەبەستی لەم وشانە ئەوە بێت كە لەم ماوەیەدا دەججال بە تەواوەتی دەگاتە ئەوپەڕی هێز، پاشان دەپووكێتەوە و بەرەو لاوازی و هەژاری دەچێت پاش زاڵی و بەهێزی هەتا ئەو كاتەی لەناودەچێت، وە فەرموودەكەی موسلیم ئاماژە بۆ ئەم مەبەستە دەكات: دەججال “دەتوێتەوە هەروەك چۆن خوێ لەئاودا دەتوێتەوە.”^([356])

نیشانەی حەوتەم: درێژی و كورتی ڕۆژەكانی دەججال

“ڕۆژێكی وەك ساڵێكە، ڕۆژێكی وەك مانگێكە، ڕۆژێكی وەك هەفتەیەكە.”^([357])

وە لە ڕیوایەتێكدا هاتووە: “ساڵ وەك مانگێكە.”^([358])

ئەگەر لەم وشانەوە ئەو مانایەمان هەڵێنجا كە كاتی دەرچوونی دەججال گۆڕان و جێگۆڕكێ ڕوودەدات لە ئەندازەی كاتدا تەنانەت خۆر بە خێراییەك هاتووچۆ دەكات وەك ئەوەی ساڵێك لە یەك مانگدا تێپەڕ بێت یان بەڕادەیەك خاوبێتەوە وەك ئەوەی دوای یەك ساڵ یان یەك مانگ یان یەك هەفتە ئاوا بێت؛ ئەوا پێچەوانەی ژیری و یاسای خوای گەورە دەردەچێت، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿هُوَ الذِي جَعَلَ الشمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُواْ عَدَدَ السنِينَ وَالْحِسَابَ﴾^([359])، ﴿وَالشمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَر لهَا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ (*) وَالْقَمَرَ قَدرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتى عَادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ، لا الشمْسُ يَنبَغِي لَهَا أَن تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَلا الليْلُ سَابِقُ النهَارِ وَكُل فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ﴾^([360])، ﴿وَلَن تَجِدَ لِسُنةِ اللهِ تَبْدِيلا﴾^([361])، شاراوە نیە كە گۆڕانی یاسا یان بەهۆی سەركەوتن و زاڵبوونەوە دروست دەبێت وەك ئەوەی بۆ نموونە حكومەتێك سەربكەوێت بەسەر حكومەتێكی تردا، حكومەتى دووەمیان یاسای یەكەمیان بگۆڕێت، یاخود بەهۆی نەزانینەوە كاتێك حكومەتێك یاسایەك دادەنێت پاشان ناتەواویەك بەدیدەكات تێیدا و دەیگۆڕێت. بەڵام ئەو یاسایەی خوای گەورە دایناوە بۆ خۆر ناگۆڕێت و جێگۆڕكێ ناكات؛ چونكە خوا زاڵە بەسەر كاروباری خۆیدا و زانایە بەوەی كە لە داهاتوودا ڕوودەدات ئیتر چۆن لەكاتی دەججالدا ئەم یاسایە دەگۆڕێت، یان دەججالیش خۆر و مانگ بەڕێوەدەبات؟! كەواتە مەبەست لە درێژی ڕۆژەكان: زیادبوونی بەڵا و تەنگ و چەڵەمەكانە؛ چونكە بەشێوەیەك زەبری بەڵا و ناڕەحەتیەكان توند دەبێت لەسەر مرۆڤ وەك ئەوەی یەك ڕۆژی ئەو سەردەمە وەكو ساڵێك یان مانگێك یان هەفتەیەك وابێت، وە پاش ئارامگرتن وردە وردە ئەم ڕۆژگارە درێژانە كەم دەبنەوە هەتاكو وەكو ڕۆژانێكی ئاسایی دەبینرێن. بەهەمان شێوە زانای مەزن مەلا عەلی قاری دەڵێت: “عەرەب كورتی ڕۆژگار و شەوگاریان بەكارهێناوە بۆ خۆشی و شادمانی و درێژیەكەیشیان بۆ ناخۆشی و دڵتەنگی.”^([362])

بەگوێرەی ئەمە مانای فەرموودەكەی پێغەمبەر (ﷺ) بەم جۆرەیە كە دەججال لە سەرەتای پێشكەوتن و گەشەسەندنیدا بەڵا و نەهامەتیە گەورەكان دەخاتە سەرشانی خەڵكی و بەربەست دەخاتەسەر ڕێگەی بەرەوپێشچوونیان، ئەوانیش لەتاو ناڕەحەتی و نەهامەتیەكان ڕۆژەكانی ژیان بەلایانەوە درێژە: ڕۆژی وا هەیە بە ساڵێك دەڕوات، هەیە بە مانگێك هەشیانە بە هەفتەیەك یان ڕۆژێكی ئاسایی. وە ئەم فەرموودەیە ئاماژەیشی تێدایە بۆ ئاسانی گەشت و سەفەر لەو ڕۆژگارەدا واتە ماوەی ساڵە ڕێیەك بە مانگێك دەبڕدرێت و ماوەی مانگێك بە هەفتەیەك، وە ئەوەی جاران بە هەفتەیەك ئەنجام دەدرا لەو ڕۆژگارەدا بەڕۆژێك ئەنجام دەدرێت، وە هەروەها.

وە دەتوانرێت بوترێت مەبەست لە دەستەواژەی “ڕۆژێك وەك ساڵێكە.” ئەوەیە كە خەڵكی لە سەردەمی دەججالدا بە تەواوەتی ڕێزی كات دەگرن و بەفیڕۆی نادەن و ڕۆژێك یەكسان دەبێت بە ساڵێك و ئەو كەسەی ڕۆژێكی لە كیس بچێت وەك ئەوە وایە ساڵێكی لە كیس چووبێت. وە تەئویلی ساڵ كراوە بە مانگ وەك زانای پایە بەرز مەلا عەلی قارىء دەڵێت: “فەرمایشتی ساڵێك وەك مانگێكی لێ دێت: مەبەستی كەمبوونەوەی بەرەكەتی كات و نەمانی كەڵك و سوودەكەیەتی یان ماناكەی ئەوە هەڵدەگرێت كە خەڵكی لەبەر گرنگینەدانیان بەو بەڵا و نەهامەتیانەی تووشیان دەبێت و سەرقاڵبوونی دڵیان بە ئاژاوە گەورەكانەوە نایانپەرژێت بیر لە تێپەڕینی ڕۆژەكان بكەنەوە. وە ئەمە پێچەوانەی درێژبوونەوەی ڕۆژە ناخۆشەكان نیە؛ چونكە كەسی بە هەست و ژیر هەست بە درێژی ئەم ڕۆژانە دەكات، وە ئەوەی لێرەدا باسمان كرد تەنھا لەگەڵ سەرسامبوون و واقوڕماندا دەبێت.”^([363])

بەڵام فەرموودەی پێغەمبەر (ﷺ) “بە ئەندازەی ڕۆژێك ئەندازەی بگرن.” لە وەڵامی ئەو كەسەدا كە پرسیاری كرد: “ئەو ڕۆژەی كە وەك ساڵێكە ئایا بەسمانە نوێژی ڕۆژێك بكەین.”^([364]) ئەمە وەك ئەگەرێك باسكراوە واتە پێغەمبەر (ﷺ) وەڵامی پرسیاری پرسیاركەرەكەی داوەتەوە بەگوێرەی ئامادەگی و تێگەيشتنی پرسیاركەرەكە، یان دەڵێین پێغەمبەر (ﷺ) كابرای پرسیاركەری بە هەڵە زانیوە و فەرموویەتی: “نەخێر، ئەندازەی ڕۆژێكی بۆ دابنێن.” واتە تۆ دەڵێیت ئەو ڕۆژانە درێژە دەكێشن بەڵام درێژە ناكێشن، ئەندازەی ئەو ڕۆژە بگرن وەك چۆن گرتووتانە؛ چونكە هەردوو ڕاناوە نێرەكە كە لە ڕستەكەدا هەن “اقْدُرُوا لَهُ قَدْرَهُ.” دەگەڕێنەوە بۆ ڕۆژەكە نەك بۆ وشەی نوێژەكه.

نیشانەی هەشتەم: گوێدرێژەكەی دەججال

“دەججال بەسەر گوێدرێژێكی بەڵەكەوە دەردەچێت، نێوانی هەردوو گوێچكەكەی حەفتا شاباڵه.”^([365]) له گێڕانەوەیەكی تردا: “گوێدرێژێكی بەڵەكی لەژێردایه كه درێژی هەر گوێچكەیەك له گوێچكەكانی سی باڵە، نێوانی سمێكی گوێدرێژەكەی بۆ سمەكەی تری ماوەی ڕۆيشتنی شەو و ڕۆژێكه، یەك لەدوای یەك ئاوەدانیەكانی بۆ نزیك دەبێتەوە وەك ئەوەی زەوی بپێچرێتەوە بۆی (واتە خێراییەكی لەڕادەبەدەری هەیە)، دەستی دەگاتە هەور، پێشی خۆر دەكەوێت بۆ خۆرئاوا، دەچێتەناو دەریا ئاوەكەی تا قولەپێی دێت، لەپێشیەوە چیایەكی دووكەڵ هەیه و لەدوایشیەوە چیایەكی سەوز، به دەنگێك بانگ دەكات: _كه ئەوەی لەنێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوادایه دەیبیستێت_ وەرن بۆ لای من دۆستەكانم وەرن بۆ لای من خۆشەویستەكانم.”^([366])

ئەمە سیفاتەكانی ئەو گوێدرێژەیە كە دەججال سواری دەبێت، ئەگەر بەشێوەیەكی ڕووكەشی دانبنێین بە بوونی گوێدرێژی دەججال و هەبوونى ئەو سیفەتانەی كە لە فەرموودەكاندا باسكراون؛ ئەوا هیچ كەسێكی ژیر قەبوڵى ناكات، چۆن دەگونجێت گوێدرێژێك لەدایك بێت درێژی یەكێك لە گوێچكەكانی 30 باڵ بێت و شەو و ڕۆژ بەڕێگادا بڕوات و بێزار و ماندوونەبێت، وە بەدەنگی بەرز سەرنشینەكان بانگ بكات! بچێتەناو دەریا و ئاو هەتا قولەپێكانی بێت! وە بە خێراییەكی وەها بڕوات تەنانەت پێش ئاواوبوونی خۆر بكەوێت. سەرەڕای هەموو ئەمانە: چ ماكەرێك لە دنیادا ئەو گوێدرێژە سەرسوڕهێنەرەی دەبێت؟

له ڕاستیدا ئەمە ئاماژەیەكه بۆ هۆكارە نوێیەكانی گواستنەوە كه له كۆتازەماندا دادەهێنرێت و گەشت ئاسان دەكات و خێرا دەڕوات و هاوار دەكات به دەنگێكی بەرز كه ئەوەی لەنێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوادایه دەیبیستێ، وە بەهۆی خێرا ڕۆيشتنی و به ئاسانی گەشتپێكردنی خەڵكی گوێنادەن به هۆكارەكانی تری گواستنەوە، تەنانەت وشترەكان كه له ڕۆژانی ڕابردوودا زۆربەی ڕێگاكانيان دەبڕی كەس پشتیان پێنابەستێت، وە خوای گەورە ئاماژەی بۆ ئەمه كردووە و دەفەرموێت: ﴿وَإِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ﴾^([367]) هەروەها دەفەرموێت: ﴿وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً وَيَخْلُقُ مَا لا تَعْلَمُونَ﴾^([368]) واته: خوای گەورە كۆمەڵێك هۆكاری نوێی گواستنەوەی دروست دەكات كه ئێستا ئێوە ماهیەت و حەقیقەتەكانیان نازانن. وە له فەرموودەدا هاتووە: “واز له وشترەكان دەهێنرێت و تاونادرێت لەسەریان.”^([369]) خاوەنی (مرقات)^([370]) دەڵێت: “واتاكەی ئەوەیه: كه كار به وشتر ناكرێت؛ چونكه خەڵكی پێویستیان پێی نامێنێت بەهۆی زۆربوونی هۆكاری ترەوە.”

ئەوەتا خەڵكی لەم ڕۆژگارەدا بێنیاز بوون له وشتر بەهۆی بوونی كەشتی و ئۆتۆمۆبیل و شەمەندەفەر و فڕۆكه، كه به شەو و ڕۆژ بەخێرایی دەڕۆن و شەكەت و ماندوو نابن و بەدەنگی بەرز سەرنشینەكان بانگ دەكەن، وە دووكەڵیشی لەگەڵدایه، وە له شوێنێكی تردا دەربارەی پرسی ئەم هۆكارە پەیماندراوەی گواستنەوە هاتووە: “نزیكە ئاگرێك دەربچێت لە تەنگەبەرێكى بەربەستكراو، ڕۆيشتنێك دەڕوات وەك ڕۆيشتنی هێواشى وشتر.”^([371])

ئەمە هاتووەتەدی له شەمەندەفەر و پاپۆڕ و هۆكارە نوێیەكانی تری گواستنەوەدا، بەڵام نوقم بوونی لەناو ئاودا تا قولەپێی؛ ئەوا شاراوە نیه لەو كەسانەی پاپۆڕ و كەشتییان بینیوە كه چۆن له دەریادا هاتووچۆ دەكەن.

سەرنجێكی تر لە دەججال لە ڕوانگەی زانستی لێكدانەوەی خەونەوە

پێشتر باسی ئەوە كرا كە بارودۆخی دەججال و سیفەتەكانی لە ڕێگەی خەون و كەشفەوە دەركەوتووە بۆ پێغەمبەر (ﷺ) بۆیە وا شیاوترە بۆ ئێمە كە لە ڕوانگەی زانستی لێكدانەوەی خەونەوە بە وردی سەرنجی بدەین؛ چونكە هەندێ بابەتی خەون تەئویل دەكرێت.

پێغەمبەر (ﷺ) دەججالی لە خەوندا بینیوە چاوێكی كوێر بووە، وە مەبەست لە چاو وەك لە كتێبی (تعطیر الأنام)دا هاتووە: “چاوی مرۆڤ لە خەوندا بینایی و ئایینی ئەو كەسەیە كە بەهۆیەوە ڕێگای ڕاست و گومڕایی دەبینێت.”^([372])

“چاوی مرۆڤ ئایینەكەیەتی. هەركەسێك لە خەوندا بینی چاوی خۆی تیماردەكات؛ ئەوا كاروباری ئایینەكەی چاك دەكات.”^([373])

یەك چاوی: “ئەگەر كەسێك لە خەودا بینی چاوێكی كوێرە؛ ئەوا دووچاری تاوانێكی گەورە و زەبەلاح دەبێت”.^([374])

كوێری: لە خەودا بریتیە لە گومڕایی لە ئاییندا. كوێری دەوڵەمەندیشە، هەركەسێك بینی كوێر بووە ئەوە دەوڵەمەند دەبێت”.^([375])

تەمیمی داری دەججالی بینی دەستی بە ئاسن كەلەپچە كراوە كە لێكدانەوەكەی ئەوەیە: “هەركەسێك بینی دەستی كەلەپچە كراوە بە گەردنیەوە ئەوا ماڵ و سامانێكی دەست دەكەوێت كە مافی خوای لێ نادات. وە كەلەپچەبوونی دەست ئەنجامدانی كردەوەی خراپ و پەیداكردنی پارە و ماڵە بەحەرامی”.^([376])

بەڵام ئەوەی كە دەججال گەنجێكە، لێكدانەوەكەی ئەوەیە: “گەنج لە خەوندا دوژمنی ئەو كەسەیە، وە گەنج فڕوفێڵە یان دوژمنێكی نالەبارە.”^([377])

وە پێغەمبەر (ﷺ) دەججالی بینیوە كە قژی لوول و ئاڵۆسكاو بووە، لێكدانەوەكەی ئەوەیە: “قژی سەر لە خەوندا ماڵ و سامان و تەمەن درێژیە، هەركەسێك بینی قژی لوول بووە ئەوا دەسەڵات و سەربەرزی بەدەست دەهێنێت”.^([378])

بەڵام سواربوونی گوێدرێژ لێكدانەوەكەی ئەوەیە: “گوێدرێژ، دانیاڵ دەڵێت بینینی گوێدرێژ چانس و پایەبەرزیە.”^([379])

وە “سواربوونی گوێدرێژ لە خەوندا مانای خۆڕازاندنەوەیە بە ماڵ و سەروەت. ئەگەر گوێدرێژەكە گەورە بێت ئەوا بریتیە لە پایەبڵندی، ئەگەر ڕەنگی سپی بێت ئەوا جوانی و قەشەنگی خاوەنەكەیەتی.”^([380])

وە “ئەگەر بە جوانی بەڕێدا بڕوات ئەوە بریتیە لە دنیا.”^([381])

وە “هەركەسێك بینی بارێكی قورسی لەسەر پشتی گوێدرێژەكەی باركرد و سوار بوو لەسەری مانای زیادبوونی ماڵ و سامان و دەوڵەمەندی بێ شومار دەگەیەنێت. ئەبو سەعیدی واعیز دەڵێت: گوێدرێژ چالاكی و گوڕوتینی مرۆڤە.”^([382])

جۆری ئاژاوەی دەججال

ئەگەر بەوردی سەرنجی پرسی دەججال بدەین ئەوا بە كۆمەڵێك بەڵگەی بەهێز بۆمان دەردەكەوێت كە ئەو بەهۆی دوودڵی و گومانەوە خەڵكی گومڕادەكات و وەسوەسە دەخاتە ناخی مرۆڤەكانەوە و بەداوی درۆ و فڕوفێڵەكانی ڕاویان دەكات، ئەمەش بەڵگەكانە:

(بەڵگەی یەكەم): پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “ئەو كەسەی دە ئایەتی سەرەتای سوورەتی (الكهف) لەبەربكات پارێزراو دەبێت لە ئاژاوەی دەججال.”^([383])

ئەگەر ئاژاوەی دەججال بە ناچاركردن و زۆرەملێیە ئەوا تەنھا خوێندنەوەی كۆمەڵێك ئایەت چ سوودێك دەگەیەنێت، وە چۆن دەكرێت بە خوێندنەوەیان مرۆڤ خۆی بپارێزێت لە ئاژاوەكەی، بەڵام بەو پێیەی كە ئاژاوەكەی بریتیە لە دروستكردنی گومان و وەسوەسە لەدڵی خەڵكیدا… وە گومانی تێدا نیە قورئانی پیرۆز لابەری ئەو جۆرە گومان و وەسوەسانەیە، لەبەرئەوە خوێندنەوەی قورئان باوەڕدار دەپارێزێت لە ئاژاوەكەی.

(بەڵگەی دووەم) پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “ئەگەر دەججال سەریھەڵدا و خۆم لەناوتاندا بووم؛ ئەوا من لەجیاتی ئێوە بە بەڵگە چاری دەكەم، وە ئەگەر دەرچێت و من لەناوتاندا نەبووم ئەوا با هەركەس بە بەڵگە چارەسازی خۆی بێت، وە خوا لە جێگەی من سەروكاری هەموو موسوڵمانێك دەكات.”^([384]) واتە ئەگەر دەججال لە سەردەمی مندا دەربچێت و سەرهەڵبدات؛ ئەوا خۆم بە بەڵگە جەنگی لەگەڵدا دەكەم، وە ئەگەر دوای من دەرچوو؛ ئەوا با هەموو كەسێك بە بەڵگە بەرگری لە خۆی بكات. وە وشەی (الحجیج) لە فەرموودەكەدا مانای كەسێكە كە بە بەڵگە جەنگ دەكات و سەركەوتوو دەبێت. وە لە پەراوێزی (مشكاة المصابیح)دا هاتووە: “وأنا حجیجە واتە من بە بەڵگە جەنگی لەگەڵدا دەكەم و زاڵ دەبم بەسەریدا، پێكھاتەی فعیل مانای بكەرە لە (الحجة) وە هاتووە كە بریتیە لە زاڵبوون.”

وە لە كتێبى (النهایة)ی (ابن الأثير)دا هاتووە: “لە فەرموودەی دەججالدا: (وە ئەگەر دەربچێت من لە ناوتاندا بم ئەوا من چاری دەكەم) واتە زاڵدەبم بەسەریدا بە بەڵگە. وە الحجة بریتیە لە بەڵگە، دەوترێت: حاججته حجاجًا ومحاجة فأنا محاج وحجيج فعيل، بە واتاى مفاعل، وە لەمەشەوە فەرموودەی: فحج آدم موسى. واتە بە بەڵگە زاڵ بوو بەسەریدا.”

وە لە قورئانی پیرۆزیشدا (الحجیج) واتە دژایەتی كردن بە زانست و زمان، خوای گەورە دەفەرموێت:

﴿هَا أَنتُمْ هَؤُلاء حَاجَجْتُمْ فِيمَا لَكُم بِهِ عِلمٌ فَلِمَ تُحَآجونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ﴾^([385])

﴿أَوْ يُحَآجوكُمْ عِندَ رَبكُمْ﴾^([386])

﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الذِي حَآجَّ إبراهيم فِي رَبهِ﴾^([387])

﴿وَحَآجَّهُ قَوْمُهُ قَالَ أَتُحَاجُّوني فِي اللهِ﴾^([388])

(بەڵگەی سێيەم) پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “هەركەسێك بیستی دەججال دەركەوتووە با خۆی بەدوور بگرێت لێی، سوێند بە خوا پیاو دێت بۆ لای و پێیوایە كە باوەڕدارە بەڵام بەهۆی ئەو گومان و دوودڵیانەوە كە بۆی دروست دەكات شوێنی دەكەوێت.”

(بەڵگەی چوارەم) “خوای گەورە باوەڕدار دەپارێزێت بەو شتەی كە فریشتەی پێ دەپارێزێت كە بریتیە لە تەسبیحات كردن.”^([389])

وە ئاشكرایە تەسبیحات كردن تەنھا چارەسەری وەسوەسەیە، ئەگینا چۆن تەسبیحات بەكاردەهێنرێت لە بەرامبەر شمشێردا. لەمەوە دەردەكەوێت دەججال گومان دروست دەكات بۆ باوەڕدار، وە تەسبیحات و ستایشی خوای گەورە یارمەتییان دەدات بۆ كێشكردنی ڕەحمەتی خوای گەورە بۆ لایان و خوا دەیانپارێزێت.

(بەڵگەی پێنجەم) “بەڕاست و چەپدا مل دەنێت لە بەدفەڕی و خراپەكاری، ئەی بەندەكانی خوا دامەزراو بن.”^([390]) لەمەوە دەردەكەوێت كە ئاژاوەی دەججال لە شێوەی دروستكردنی گومان و دوودڵیە، وە ئەگەر ئەم ئاژاوە كەڕولاڵە گەیشتە ئەوپەڕی و بەشێوەیەكی ترسناك بڵاوەیكرد و چواردەوری هەموو دنیای گرت؛ ئەوا لەم كاتەدا خوای گەورە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) ڕەوانە دەكات بۆ نەهێشتن و پاكتاوكردنی ئەم بەڵایە بە حەربەیەكی ئاسمانی؛ بۆ ئەوەی بەهۆیەوە دەججال بكوژێت و كوفر و تاوان و سەرپێچی لەسەر ڕووی زەوی نەهێڵێت و مرۆڤەكان بگەیەنێت بە خواى پەروەردگار. بەڵام كوشتنی مەسیحی دەججال بە حەربەی ئاسمانی كارێكی ڕۆحانیە واتە حەربەیەكی ڕۆحانی لە ئاسمانەوە دەهێنێت نەك لە زەویەوە، وە بە بەڵگەی بەهێز و درەوشاوە پشتگیری دەكرێت كە بەهۆیەوە سیحری دەججال هەڵدەوەشێنێتەوە و پڕوپووچی درۆزن لەناودەبات، نەك ئەوەی بە ڕم و شمشێری تیژ و بڕندەوە بێت بۆ پەڕاندنی گەردنی خراپەكاران و ڕشتنی خوێنی كافران، بەڵكو مەسيحى بەڵێندراو دێت بۆ نەهێشتنی جەنگ و كوشتار لەناو خەڵكیدا. جگە لەمە، شمشێر و تیر سوودی چیە لە بەرامبەر تۆپ و غازی ژەهراوی و ئەو بۆمبەی كە لە فڕۆكەكانەوە دەخرێتە خوارەوە و لەكاتێكی كەمدا خەڵكی لەناودەبات و لەساتێكدا ئاوەدانی كاولدەكات؟

وە لەم بارەيەوە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) جوانترین شیعری فەرمووە:

السيف أنفاسي ورُمحي كلمتي … ما جئتُكم كمحاربٍ بسِنانِ

لە شوێنێكی تردا دەفەرموێت:

يا ربّ أَرِني يومَ كسرِ صليبِهم … يا رب سلِّطْني على جدرانهمْ

فإذا تكلّمْنا فسيفٌ قولنا … رمحٌ مُبيد لا كمثل بيانهمْ

ولقد أُمرتُ من المهمين بعدما … هاجت دخانُ الفِتن من نيرانهم

ما قلتُ بل قال المُهيمِن هكذا … ما جئتُهم بل جاء وقتُ هوانهم

إنَّ الصَّليبَ سيُكْسَرنْ ويُدقَّقَنْ … جاء الجِيادُ وزهَق وقتُ أتانهم

وسيُرغمُ الله القديرُ أنوفَهم … ويُري المهيمنُ ذُلَّ داءِ خُنانهم

ئایا دەججال یەك كەسە؟

هەندێ كەس دەڵێن دەججال یەك كەسی دیاریكراوە، بەڵام لە ڕاستیدا دەججال گروپێكی گەورەیە و بە هەموو لایەكی زەویدا دەگەڕێن، بە باتڵ حەق دادەپۆشن و زەوی گڵاودەكەن بە چەواشكاری و شاردنەوەی ڕاستیەكان هەروەك سەرەتا لە زمانی عەرەبیەوە سەلماندمان. بەڵام ئەوەی كە لە فەرموودەكاندا بەشێوگی تاك باسی كراوە مەبەست پێی یەكبوونی جۆرە نەك یەك بوونی كەسێتی. وە ئەم فەرموودانەى خوارەوە پشتگيری ئەم قسەیەمان دەكەن:

(1) پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “ئەو كەسەی 10 ئایەتی سەرەتای سوورەتی (الكهف) لەبەربكات پارێزراو دەبێت لەئاژاوەی دەججال.”^([391]) وە لە ڕیوایەتێكی تردا دەفەرموێت: “هەركەسێك 10 ئایەتی كۆتایی سوورەتی (الكهف) بخوێنێت پارێزراو دەبێت لەئاژاوەی دەججال.”^([392])

بێگومان فەرمانی پێغەمبەر (ﷺ) بە خوێندنەوەی ئایەتەكانی سەرەتا و كۆتایی سوورەتی (الكهف) لەكاتی دەركەوتنی دەججالدا تەنھا لەبەرئەوەیە كە لەو ئايەتانەدا باسی دەججال كراوە، ئاگاداربن ئەوانیش گەلێكن كە مەسیحی كوڕی مەریەمیان كردووە بە كوڕی خوا و پەرستراوێكی جگە لە الله، وە هەموو هەوڵدانێكیان چڕكردووەتەوە بۆ ژیانی دنیا و پێیان وایە چاكترین كردەوە ئەنجام دەدەن. بێگومان گەورەترین ئاژاوە لە جیهاندا بریتیە لە باوەڕی بڕیاردانی كوڕ بۆ خوای گەورە، خوای گەوره لە قورئانی پیرۆزدا دەفەرموێت: ﴿تَكَادُ السَّمَاوَاتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ وَتَنْشَقُّ الْأَرْضُ وَتَخِرُّ الْجِبَالُ هَدًّا (*) أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمَنِ وَلَدًا﴾^([393]) لەبەرئەوە خوای گەورە لە سوورەتی (الفاتحة)دا دوعایەكی فێركردووین كە یەكێك نەبین لە ﴿الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ﴾ “ئەوانەی غەزەبیان لێ گیراوە” و ئەوانەیش كە ﴿الضَّالِّينَ﴾ “گومڕا بوون”، كە مەبەست لێیان جوولەكە و مەسيحييەكانە.^([394])

وە لە (الفتح الكبیر)دا هاتووە: جوولەكە بریتین لە ﴿الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ﴾، مەسيحييەكانیش بریتین لە ﴿الضَّالِّينَ﴾.”^([395])

وە لەم دوعایەوە ئەوە ڕوون دەبێتەوە كە ئاژاوەیەكی گەورە هەیە لە سەردەمی كۆتاییدا و دەبێت ئەم ئاژاوەیە لە جوولەكە و مەسيحييەكانەوە پەیدا ببێت، وە دواخستنی باسی مەسيحييەكان ئەوە دەگەیەنێت كە ئاژاوەكەی ئەوان گەورەتر و ئەستەمتر و تاڵترە، ئەمە شاراوە نیە لەو كەسانەی كە خاوەنی بینایین.

(2) ﴿لَخَلْقُ السمَاوَاتِ وَالأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ﴾^([396])

لەمەوە دەردەكەوێت كە دەججال دروستكراوی سەیر و سەمەرە دادەهێنێت تەنانەت خەڵكی سەری سوڕدەمێنێت لێیان، وە لێرەدا مەبەست لە خەڵك ﴿النَّاسِ﴾ دەججالە هەروەك هەندێ لە موفەسیرەكان ئاماژەیان پێداوە: “كۆمەڵێك دەڵێن: گەورەتر و مەزنتر لە دروستكراوی دەججال، بەڵام زۆربەی خەڵكی نازانن، واتە جوولەكە كە دەمەقاڵی دەكەن لە پرسی دەججالدا.”^([397])

(3) ئوم شەریك پێی گوتم گوێم لە پێغەمبەر (ﷺ) بوو دەیفەرموو: “خەڵكی لە ترسی دەججال هەڵدێن بۆ شاخەكان. ئوم شەریك گوتی: ئەی پێغەمبەری خوا، ئەو ڕۆژە عەرەب لە كوێن؟ فەرمووی ئەوان كەمن.”^([398]) ئەم فەرموودەيە ئاماژەی تێدایە بۆ ئەوەی كە دەججال ناوە بۆ گروپێكی گەورە.

لەبەرئەوە پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: ئەو ڕۆژە عەرەب كەمن، وە لە فەرموودەیەكی تردا پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “قیامەت بەرپا دەبێت، وە لەو كاتەدا ڕۆمەكان زۆرینەی خەڵكن.”^([399]) ڕۆمەكان بریتین لە مەسيحيەكان.

لەم بەڵگانەوە سەلـمێنرا دەججال گروپێكی گەورە و گومڕا و گومڕاكەر و فێڵبازن، وە بریتین لە قەشەكان و فەیلەسوفەكانیان كە لە ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای زەویدا بڵاوەیان كردووە و ڕوخساری یەكتاپەرستیان داپۆشیوە بە پەردەی سیانەكی (التثليث)، پەنادەگرین بە خوا لە ئاژاوە و بیروباوەڕە پڕوپووچەكانیان، وە دەگەڕێینەوە بۆلای پەروەردگار كە باشترین گەورە و يارمەتیدەرە.

نیشانەی پانزەيەم: دەرچوونی یەئجووج و مەئجووج([400])

“بەڵام ئەوەی دەوترێت دەربارەی دەرچوونی یەئجووج و مەئجووج لە سەردەمی مەسیح و ئەوەی پەیوەستە بە توێژینەوەی مێژوویی دەربارەیان، ناتوانم لەم كاتە كەمەدا بە تێروتەسەلی باسی بكەم، بەڵام زۆر بەكورتی وتەی كۆكراوەی پەسەندكراو دەربارەیان باس دەكەم بۆتان بێ گوێدانە باسكردنی وتەی جیاوازی مێژوونووسان و بۆچوونی دژیەك و پەرش و بڵاویان.”

“پێغەمبەر حزقیێل لە بەشی 39 دا دەڵێت: “ئێستاش ئەی كوڕی مرۆڤ، پێشبینی لەسەر گۆگ بكە و بڵێ: “پەروەردگاری باڵادەست ئاوهاى فەرموو: ئەی گۆگی سەرۆكی میرانی ڕووش و ماشك و توباڵ، من لە دژی تۆم. ئاراستەت وەردەگێڕم و دەتبەم. لەوپەڕی باكوورەوە سەرتدەخەم و دەتهێنمە چیاكانی ئیسڕائیل. ئینجا لە كەوانەكەت دەدەم كە لە دەستی چەپتە، تیرەكانت لە دەستی ڕاستت بەردەدەمەوە. خۆت و هەموو سوپاكەت و ئەو گەلانەی لەگەڵتدان لەسەر چیاكانی ئیسرائیل دەكوژرێن، دەتكەمە خۆراكی هەموو جۆرە باڵندەیەكی گۆشتخۆر و گیانلەبەرانی دەشتودەر. لەسەر ڕووی دەشتودەر دەكەویت؛ چونكە من قسەم كرد. ئەوە فەرمایشتی پەروەردگاری باڵادەستە. ئاگر دەنێرمە سەر ماگۆگ و سەر ئەوانەی بە ئاسوودەیی لە كەنارەكان نیشتەجێن، ئیتر ئەوان دەزانن كە من پەروەردگارم.”^([401])

“سەرنجی خوێنەران ڕادەكێشم بۆ ئەو سێ ناوەی لەسەرەوە هاتوون كە بریتین لە ڕووش (ڕووسیا) و ماشك (ماسكۆ) و توبال (توباڵسك)، وە هەروەها ئەم ڕستەیەش: “ئاگر دەنێرمە سەر ماگۆگ و سەر ئەوانەی بە ئاسوودەیی لە كەنارەكان نیشتەجێن.”

وە لە مۆزەخانەی گێڵد هاڵ (Guild Hall) لە شاری لەندەن دوو پەیكەری گەورەی یەئجووج و مەئجووج (Gog and Magog) هەیە كە بانكی زانیاری (ئینسایكلۆپیدیا)ى بەریتانی دەربارەیان دەڵێت: “لە لەندەن دوو پەیكەر هەبووە لە سەردەمی هێنری پێنجەم پاشای ئینگلتەرا وەك ئەم دوو پەیكەرەی ئەمڕۆ.”

بەگوێرەی بوونی ئەم شوێنەوارە مێژووییە و ئەوەی كە ئەفسانەی سەكسۆنی بۆمان دەگێڕێتەوە، وە بەگوێرەی كۆمەڵە بەڵگەیەكی تر بۆمان ساغ دەبێتەوە كە یەئجووج و مەئجووج دوو پیاوی گەورە بوون لە باوانی هەردوو گەلی ڕووس و ئینگلیز دانیشتوانی دوورگەكانی بەریتانیا و ئەوەی لێیان جیابووەتەوە لە گەلانی ئەوروپی و ئەمریكی.

مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام)بڕیاریداوە كە “مەبەست لەم فەرمایشتەی خوای گەورە: ﴿حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُمْ مِنْ كُلِّ حَدَبٍ يَنْسِلُونَ﴾^([402]) گەلانی ڕووسی و ئینگلیزین.. واتە ئەوان بەهۆی ئەو هێزەی كە پێیان بەخشراوە و ئەو ئامادەگیە سروشتیانەی كە هەیانە زاڵدەبن بەسەر هەموو گەلانی سەر زەوی وەك ئەوەی لە پێشكەوتن و گەشە و زاڵبوونیاندا هاوشێوەی لافاوێكی بەخوڕبن كە لەبەرزاییەكانەوە هاژە بكات بەرەو كەند و نزماییەكان. وە ئەم ئایەتەیش ئاماژە دەكات بە ناكۆكی و پێكدادانە توند و تیژەكانیان: ﴿وَتَرَكْنَا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فِي بَعْضٍ وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا(*) وَعَرَضْنَا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكَافِرِينَ عَرْضًا(*) الَّذِينَ كَانَتْ أَعْيُنُهُمْ فِي غِطَاءٍ﴾^{([403])([404])} ئایەتەكان لە كۆتایی سوورەتەكەدان.

پوختەی قسە، هیچ ناكۆكیەك نیە لەنێوان ئەو هۆشداریەی قورئانی پیرۆز و ئەو وەسفانەی كە لە فەرموودەكانی پێغەمبەردا هاتووە، كە وابوو بەگوێرەی بیروباوەڕی ئێمە ئاژاوەی مەسیحیەت كە خەریكە بەهۆیەوە ئاسمانەكان هەڵتەكێن… هتد، وە ئاژاوەی دەججالە كوێری یەك چاو، وە ئاژاوەی یەئجووج و مەئجووج هەموویان بریتین لە یەك ئاژاوە بەتەنھا. وە ئەم ئاژاوە پەیماندراوە ناونراوە ئاژاوەی دەججال تەنھا لەبەرئەوەی ئەو كەسانەی هەڵدەستن بە بەرپاكردنی ئەم ئاژاوەیە پەنادەبەن بۆ درۆ و فڕوفێڵ و چەواشەكردن لە هەموو كارەكانیاندا، وە ناونراوە بە ئاژاوەی یەئجووج و مەئجووج^([405]) بەڕەچاوكردنی ئەوەی كە سەربە چ گەل و نەتەوەیەكن، وە ناونراوە ئاژاوەی مەسیحیەت بە ڕەچاوكردنی ئایینەكەیان. بێگومان قورئانی پیرۆز بریتیە لە تەوەرەی مەزن و تەوەرەی یەكەمی هەموو بیروباوەڕه سەرەكیەكانمان، وە بە تەرازووی قورئان و پێوەرەكەی فەرموودەكان دەكێشین و دەپێوین و تەئویلیان دەكەین، هەر ڕیوایەتێك لەڕووی ناوەڕۆك و ڕواڵەتەوە پێچەوانەی قورئان بوو، وە هیچ تەئویلێكی هەڵنەگرت ئەوا گوێی پێنادەین؛ چونكە قورئانی مەزن لە پێش هەموو شتێكەوەیە و پاشان فەرموودە پیرۆزەكان لەدوایەوە دێن.

نیشانەی شانزەيەم: مانگگيـران و خۆرگیـران

یەكێك لە شوێنەوارەكانی قیامەت و هەواڵەكانی سەردەمی كۆتایی و نیشانەكانی سەرهەڵدانی مەسیحی بەڵێندراو و مەهدی پەیماندراو گیرانی مانگ و خۆرە لە ڕەمەزاندا. بێگومان خوای گەورە لە قورئانی حەكیمدا ئەم هەواڵە مەزنەی ڕاگەیاندووە و دەفەرموێت: ﴿فَإِذَا بَرِقَ الْبَصَرُ(*) وَخَسَفَ الْقَمَرُ(*) وَجُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ(*) يَقُولُ الْإِنْسَانُ يَوْمَئِذٍ أَيْنَ الْمَفَرُّ(*)﴾^([406]) وە ئەو ڕيوایەتەی كە لە (سنن الدارقطني)دا هاتووە پشتگیری ئەم قسەيەی ئێمە دەكات: “بۆ مەهدیەكەمان دوو نیشانە هەیە كە ئەوەتەی ئاسمانەكان و زەوی دروست بوون ڕوویان نەداوە؛ یەكەم شەو لە ڕەمەزان مانگ [القَمَر] دەگیرێت و لە ناوەڕاستەكەیشیدا خۆر دەگیرێت.”^([407])

ئەم هەواڵە هەواڵێكی نادیار و پەنھان بوو هەتا دەركەوتنی مەهدی بەڵێندراو (عليه السلام)، وە ئایەتی مانگگیران و خۆرگیران درەوشایەوە لە ساڵی 1311 كۆچی بۆ سەلماندنی ڕاستى بانگەوازەكەی.

ڕیوایەتەكەی (الدارقطني) چوار ڕاستی لەخۆگرتووە:

(یەكەم) مانگگیران ڕوودەدات لە مانگی ڕەمەزاندا لە یەكەم شەو لە شەوەكانی مانگگیران كە بریتین لە 13، 14، 15.

(دووەم) خۆرگیران ڕوودەدات لە مانگی ڕەمەزاندا لە ڕۆژی ناوەڕاست لە ڕۆژەكانی خۆرگیران كە بریتین لە 27 ،28 ،29.

(سێيەم) مانگگیران و خۆرگیران لەیەك مانگدا واتە لە مانگی ڕەمەزاندا ڕوودەدەن.

(چوارەم) دەركەوتنی مەهدی پێش ڕوودانی ئەم نیشانەیە دەبێت تاوەكو ببێتە بەڵگەیەك لەسەر ڕاستی بانگەوازەكەی.

لە ڕاستیدا ئەم نیشانەیە دەركەوت بەگوێرەی ئەو مەرجانەی كە باسكران، وە ئەم نیشانەیە تایبەتە بە سەردەمی مەسیحی بەڵێندراو و مەهدی پەیماندراو (عليه السلام)، وە بێگومان ئەوەتەی ئاسمانەكان و زەوی دروستكراون وەكو ئایەتێك دەرنەكەوتووە بۆ هیچ یەكێك لە مەهدیەكان، وە هەرگیز دەریشناكەوێت جارێكی تر هەتا ئاسمانەكان و زەوی مابێت، وە ڕوودانەكەی بریتیە لە پشتگیری بۆ مەهدی (عليه السلام) و دەركەوتنی ڕاستگۆیی چاكترینی پێغەمبەران (ﷺ).

نیشانەی حەڤدەيەم: ڕەوانەكردنی مەسیح و دابەزینی لای منارە سپیەكەی ڕۆژهەڵاتی دیمەشق

شاراوە نیە لاتان كە زاناكانی پێشوو ناكۆكن لە دیاریكردنی شوێنی سەرهەڵدانی مەسیحی بەڵێندراو بە گوێرەی ئەو ڕیوایەتانەی كە لە كتێبەكانی فەرموودەدا نووسراون؛ لە ڕیوایەتێكدا هاتووە: لای منارە سپیەكە دادەبەزێت لە ڕۆژهەڵاتی دیمەشق، وە لە ڕیوایەتێكی تردا هاتووە: لە بەیتولمەقدیس ڕۆژهەڵاتی دیمەشق، وە لە ڕیوایەتێكی تردا: لە سەربازگەی موسوڵمانان.

پێشەوا جەلالەددینی سیوطی (ڕەحمەتی خوای لێ بێت) هەموو ئەم ڕیوایەتانەی ڕێكخستووە و دەڵێت: “فەرموودەی دابەزینی عیسا لە بەیتولمەقدس لای نووسەر لە هەمووی پەسەندترە و سەردەخرێت بەسەر هەموو ڕیوایەتەكاندا و هیچ یەكێك لە ڕیوایەتەكان پێچەوانەی نیە؛ چونكە بەیتولمەقدس لە ڕۆژهەڵاتی دیمەشقدایە و لەو كاتەدا سەربازگەی موسوڵمانان دەبێت.”^([408])

بەهەمان شێوە پێشەوا مەلا عەلی قاری پاش باسكردنی وتەكەی سیوطی دەڵێت: “دەڵێم فەرموودەی دابەزینی مەسيح لە بەیتولمەقدیس لای (ئیبن ماجە) لە هەموویان پەسەندترە لای من وە پێچەوانەی سەرجەم ڕیوایەتەكان نیە؛ چونكە بەیتولمەقدس ڕۆژهەڵاتی دیمەشقە^([409]).”^([410])

بەڵام حافظ ئیبن كەثیر دەربارەی ڕیوایەتی دابەزینی مەسیح لای منارەكەی ڕۆژهەڵاتی دیمەشق دەڵێت: ئەمە بەناوبانگترینە لە بارەی شوێنی دابەزینەكەی.

كەواتە لە وتەی پێشەوا گەورەكانەوە دەركەوت كە پێویست ناكات لە وشەكانی ئەو فەرموودەی تێیدا هاتووە لای منارە سپیەكەی ڕۆژهەڵاتی دیمەشق ئەوە وەربگیرێت كە مەسیحی بەڵێندراو لە دیمەشق دادەبەزێت، بەڵكو مەبەست لێی ئەوەیە كە لە جێگەیەك دەردەكەوێت لە ڕۆژهەڵاتی دیمەشقدا دەبێت.

بەڵام چاوەڕوانی مەلاكان و ئەو قسەيەیان گوایە مەسیح لەسەر منارەیەك دادەبەزێت كە لە مزگەوتی ئومەویدایە، ئەفسانەيەكە و لە مەسيحييەكانەوە هاتووەتەناو ئیسلامەوە؛ چونكە یەكەمجار لەو شوێنەدا كڵێسایەك هەبووە و هیچ شوێنەوارێكی مزگەوتی ئومەوی نەبووە لە سەردەمی پێغەمبەری خوادا (ﷺ)، وە هیچ ڕیوایەتێك نیە بەم مانایە. ئەوەتا مەسیحی بەڵێندراو دەركەوت لە گوندی قادیان سەربە ویلایەتی پەنجاپ كە بە تەواوەتی دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتی دیمەشقەوە، بەڵام بەیتولمەقدس لە ڕۆژهەڵاتی دیمەشقدا نیە، بەڵكو لە باشووری ڕۆژئاوایدایە، هەروەها لە هەندێ فەرموودەی ترەوە ئەوە سەلمێنراوە كە دەركەوتنی مەسیحی بەڵێندراو لە وڵاتی هيندستان دەبێت؛ چونكە پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەربارەی شوێنی دەججال دەفەرموێت: “بەڵكو لەڕووی خۆرهەڵاتەوەیە، لە ڕووی خۆرهەڵاتەوەیە، بەدەستی ئاماژەی كرد بەرەو خۆرهەڵات.”^([411]) كاتێ سەلمێنرا دەججال لەو وڵاتانەوە دەردەچێت كە دەكەونە خۆرهەڵاتی حیجازەوە ئەوەیش ئاشكرا دەبێت دەركەوتنی مەسیحی بەڵێندراو كە فەرمانی پێكراوە بە بەڵگەی بەهێز دەججال بكوژێت و ئیسڵاحی ئەو خراپەكاریانە بكات كە دەججال ئەنجامی داوە لە بیروباوەڕی موسوڵماناندا ئەويش لە وڵاتانی خۆرهەڵاتەوە دەبێت كە بریتیە لە وڵاتی هيندستان. لە واقیعدا دیمەشق لە خۆرهەڵاتی حیجازدا نیە، بەڵكو لە باكووریدایە بەڵام قادیان كە سەر بە ویلایەتی پەنجاپە دەكەوێتە خۆرهەڵاتی حیجازەوە هەروەك دەكەوێتە خۆرهەڵاتی دیمەشقیشەوە، وە شاراوە نیە كە خراپیەكانی ئاژاوەی موبەششیرە مەسیحیەكان كاتی دەركەوتنی لە وڵاتی هيندستان گەيشتە ئەوپەڕی، پێنج سەد هەزار مرۆڤ لە گروپە هيندیەكان بوون بە مەسيحى هەروەك قەشە هیكەر بە شانازیەوە لە كتێبەكەیدا نووسیویەتی. وە گروپى موبەششیرە مەسیحیەكان كتێبگەلێكیان بڵاوكردەوە كە پڕی بوو لە ڕەخنە دژی ئایینی ئیسلام. وە ئاژاوەكەیان لە هەموو ئەو ئاژاوانە گەورەتر بوو كە ئوممەتی ئیسلام گرفتار بوو پێیانەوە لەوەتەی دروست بووە، وە بەم هۆیەوە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) ئەوەی باسكردووە لە وتارێكی عەرەبیدا كە لە بەیانی جەژنی قوربانی ساڵی 1317 كۆچی پێشكەشی كرد و تێیدا دەربارەی موسوڵمانان دەفەرموێت:

“لەواندا كۆمەڵێك هەن ئارەزوویان لەو فەلسەفەيە هەیە كە بڵاویان كردووەتەوە، وە كاروباری ئایینیان بە سووكی گرتووە. وە چەندەها وشەی نەشیاو لە زاریان دەردەچێت و سووكایەتی بە ئايینی خوا دەكەن و گوێی پێنادەن. وە لەواندا كۆمەڵێك هەیە بەتەواوەتی گومڕا بوون و لە ئیسلام هەڵگەڕانەوە و بە نەفامی دژایەتی ئەم ئايینە دەكەن و كتێبگەلێكیان نووسیوە بۆ بەرپەرچدانەوەی و جوێن دەدەن بە پێغەمبەری خوا (ﷺ) و پەلاماری رێز و شكۆی دەدەن، ئەمانە كۆمەڵێك گروپن لەم وڵاتەدا، إنا للە وإنا إلیە راجعون.”^([412])

لەبەرئەوە حیكمەتی خوا ئەوەی خواست مەسیحی بەڵێندراو كە وەكو مانگی چواردە وایە بۆ خۆری جیھانی ڕۆحانی واتە موحەممەد (ﷺ) لە خۆرهەڵاتەوە دەربكەوێت، هەروەك لە واقیعدا مانگی چواردەی ماددی لە خۆرهەڵاتەوە هەڵدێت، بەڵام سەرهەڵدانی لە خۆرهەڵاتی دیمەشقەوە ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەو وەسوەسانە لەناودەبات كە یەكەمجار تۆوەكەی بەدەستی پۆڵس چێنرا هەروەك لە (كتێبی پیرۆز، كردار، بەشی نۆ)دا باسكراوە. وە پێغەمبەری خوا (ﷺ) مژدەی ئەوەی داوە بە ئوممەتەكەی ئاژاوەی خوایەتی مەسیح كە دیمەشق سەرەتا و سەرچاوەكەی بووە لە هەموو ناوچەكانی ڕووی زەوی بەتەواوەتی ڕادەماڵرێت و نامێنێت بەهۆی بەڵگە گەشاوەكان و نوورە ئاسمانیەكان كە لەگەڵ مەسیحی بەڵێندراودان كاتێك لە خۆرهەڵاتی زەویەوه دەردەكەوێت.

(دووەم) بەوپێیەى ئامانجی ڕەوانەكردنی مەسیحی بەڵێندراو بریتیە لە سەرخستنی ئایینی ئیسلام بەسەر هەموو ئایینەكانی تردا بەهۆی بەڵگەوە لەبەرئەوە پێویست بوو لە هيندستاندا دەربكەوێت؛ چونكە ئەم ئامانجە بەدی نایەت مەگەر مەسیحی بەڵێندراو ڕەوانە بكرێت لەو جێگەیەدا كە موسوڵمانان تێیدا ڕێژەیان زۆر بێت و سەرجەم ئایینەكانی تر بوونیان هەبێت و بەمانای وشە ئازادی ئایینی دەستەبەر بێت. وە شاراوە نیە كە ئەم سێ مەرجە بەیەكەوە لە هیچ وڵاتێك لە وڵاتەكان بوونی نەبووە جگە لە وڵاتی هيندستان، لەبەرئەوە سەرهەڵدانی مەسیح لەو وڵاتەوە بوو.”^([413])

پێشتر گوتمان ئەو فەرموودانەی دەربارەی دەرچوونی دەججال و دابەزینی مەسیحی كوڕی مەریەم و نیشانەكانی دەركەوتنی هەموویان كەشف و خەونی پێغەمبەری خوا بوون (ﷺ) كه كۆمەڵێك خوازە و هەواڵی غەیبی لەخۆیان دەگرن و مانا ڕواڵەتیەكانیان وەرناگیرێت، هەڵبەت لە ڕوانگەی لێكدانەوەی خەونەوە زۆربەیان ڕوویانداوە وەك ڕوونمانكردەوە، وە حەقیقەتی هەواڵە غەیبیەكان نازانرێت مەگەر دوای ڕوودانیان. ڕەنگە كەسێك بڵێت تەئویلی ئەو هەواڵانەی كە پەیوەستن بە دەججال و دابەزینی مەسیح و نیشانەكانیانیەوە پێچەوانەی كۆدەنگی ئوممەتی ئیسلامە.

وەڵامەكەی ئەوەیە كە كۆدەنگی لە هەواڵە غەیبیەكاندا هیچ سوودێكی نیە؛ چونكە كاروبارێك لە شێوەی نادیار بێت و هێشتا بارمتەی داهاتوو بێت مرۆڤ ناتوانێت چۆنێتی ڕوودانەكەی بزانێت پێش دەركەوتنی ئیتر چۆن كۆدەنگی ڕاست دەردەچێت دەربارەی؟ (وە زانراوە هەندێجار خوای گەورە وەحی دەكات بۆ پێغەمبەرەكانی لە پۆشاكی خوازە و مەجاز و نموونەدا، وە هاوشێوەكانی زۆرە لە وەحی چاكترینی پێغەمبەراندا (ﷺ) لەوانە: لە فەرموودەی ئەنەسی كوڕی مالیكدا (رضي الله عنه) هاتووە كە پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “ئەمشەو لە خەوندا بینیم وەك ئەوەی لە ماڵی عەقەبەی كوڕی نافیعدا بین، خورمای تەڕ و تازەیان بۆ هێناین لە جۆری (ابن طاب)؛ بە بەرزبوونەوەمان لە دنیادا و ئاكامی باش لە دواڕۆژدا لێكمدایەوە، وە بێگومان ئایینەكەشمان كامڵ و دامەزراو بووە.”^([414]) وە لە فەرموودەی ئەبو مووسای ئەشعەریدا هاتووە كە پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “لە خەوندا بینیم لە مەككەوە كۆچ دەكەم بۆ خاكێك كە دارخورمای تێدایە، زەینم بۆ ئەوە چوو كە ئەو خاكە (یەمامە) بێت یان خاكی (هەجەر) كەچی شاری (یەثريب) بوو. وە لە خەونمدا بینیم شمشیرێكم ڕاوەشاند سەرەكەی قرتا، ئەویش ئەوە بوو كە تووشی باوەڕداران هات لە ڕۆژی جەنگی ئوحود، پاشان جارێكی تر ڕاموەشاند چاكتر لە جاری پێشووی لێهاتەوە ئەویش ئەوە بوو كە خوای گەورە پێیداین لە فەتحی مەككە و كۆبوونەوەی باوەڕداران.”^([415])

یەكێكی تر لەو فەرموودانە ئەوەیە ئیمامی بوخاری ڕیوایەتی كردووە لە عائیشەوە (ڕەزای خوای لێ بێت) كە هەندێك لە خێزانەكانی پێغەمبەر (ﷺ) وتیان: كاممان زووتر پێت دەگەینەوە؟ پێغەمبەریش (ﷺ) فەرمووی: ئەوەتان كە لە هەمووتان دەستی درێژترە. ئەوانیش دارێكیان هێنا و دەستی خۆیان پێوا سەیریان كرد (سەودە) دەستی لە هەموویان درێژترە. دوایی بە وەفاتی (زەینەب) زانیمان تەنھا مەبەستی دەستی درێژ بووە لە خێركردندا، وە زەینەب لە هەموومان خێراتر پێیگەیشتەوە؛ چونكە زۆر حەزی لە ماڵبەخشین بوو.”^([416]) تەماشا بكەن چۆن بە هەڵەداچوون؛ كاتێك دەستی درێژیان بە ماناكرد؟ بەڵام كاتێك یەكەمجار زەینەب (خوا لێى ڕازی بێت) وەفاتی كرد ئینجا زانیان كە مەبەست لە دەستی درێژ بریتیە لە بەخشندەیی و بەرچاوفراوانی نەك درێژی ڕواڵەتی.^([417])

یەكێكی تر لەو فەرموودانە ئەوەیە: “پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەفەرموێت: لە كاتێكدا خەوتبووم جامێك شيریان هێنا منیش لێم خواردەوە هەتا تەواو پاراو بووم و لە پەلەكانمەوە سەرڕێژی كرد، پاشان جامە شیرەكەم دا بە عومەری كوڕی خەتتاب، ئەوانەی دەوروبەری گوتیان ئەی پێغەمبەری خوا ئەمەت بەچی لێكدایەوە؟” فەرمووی: “بە زانست.”^([418])

یەكێكی تر لەو فەرموودانە: “لەكاتێكدا من لەخەودا بووم دوو بازنەی زێڕم بینی لەدەستمدا، پێم ناخۆش بوو كە ئەو بازنە زێڕانە لەدەستمدان. لە خەونەكەمدا وەحیم بۆ كرا: فوویان لێ بكە! منیش فووم لێ كردن، هەردووكیان با بردنی. بە دوو درۆزن لێكمدایەوە كە دوای من دەردەچن”^([419]) یەكەمیان ئەسوەدی عەنسی و ئەوی تریان موسەیلەمەيە.

وە خەونەكەی ئیبراهیمیش (عليه السلام) لەم جۆرەیە كە لە قورئانی پیرۆزدا باسكراوە: ﴿فَلَما بَلَغَ مَعَهُ السعْيَ قَالَ يَا بُنَي إِني أَرَى فِي الْمَنَامِ أَني أَذْبَحُكَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ يَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللهُ مِنَ الصابِرِينَ * فَلَما أَسْلَمَا وَتَلهُ لِلْجَبِينِ * وَنَادَيْنَاهُ أَنْ يَا إبراهيم قَدْ صَدقْتَ الرؤْيَا إِنا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ﴾^([420]) واتە كاتێك خوای گەورە ویستی لێی خۆش بێت و زیاتر نزیكی بكاتەوە لە خۆی و بیكات بە هاوەڵی هەڵبژێراوی خۆی، لەخەوندا بەشێوەی نواندن پیشانیدا وەك ئەوەی كوڕە خۆشەویستەكەی خۆی سەردەبڕێت وەك قوربانیەك بۆ خوای گەورە. لێكدانەوەكەی تەنھا سەربڕینی بەرانێك بوو نەك سەربڕینی كوڕەكە! بڕوانە چۆن خەوەكەی خۆی لێكدایەوە؟ سەرەتا ئيبراهيم (عليه السلام) ئەم ڕووداوەی بەشێوەی ڕووكەشی لێكدایەوە و ویستی كوڕەكەی خۆی سەرببڕێت، بەڵام خوای گەورە كاتێك تەئویلی خەونەكەی تێگەیاند ئيتر وازی لە كورەكەی هێنا. سەربڕینی كوڕ لە خەونەكەى ئیبراهیمدا (عليه السلام) تەنھا بەشێوەی مەجاز و خوازە بوو بۆ ئەوەی لە سایەی ڕەحمەتی خۆیەوە هەڵیبژێرێت و دڵسۆزی و گوێرایەڵیەكەی بۆ گەورەكەی خۆی پیشانی خەڵكی بدات و تاقیبكاتەوە لە ڕاستگۆیی و ئەمەك و ملكەچبوونی بۆ پەروەردگاری خۆی، ئەوە بوو ئیبراهیمیش دەستبەجێ و بێ وەستان كوڕە خۆشەویستەكەی خۆی بەسەر زەویدا درێژكرد بۆ ئەوەی سەری ببڕێت. هەروەها خەونەكەی یوسف (عليه السلام) ﴿إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبتِ إِني رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ﴾^([421]) وە تەئویلی خەونەكەی نەزانی تا ئەو كاتەی دایك و باوك و براكانی دەمەوڕوو كڕنووشیان بۆ برد! لەو كاتەدا گوتی ﴿يَا أَبَتِ هَذَا تَأْوِيلُ رُؤْيَايَ مِنْ قَبْلُ قَدْ جَعَلَهَا رَبِّي حَقًّا﴾^([422]) لەمەوە دەردەكەوێت كە دەكرێت وەحی پێغەمبەران لە جۆری مەجاز و ئیستیعارە بێت.

ئەمە ڕێوشوێنی خوایە و بەسەر ئەوانەی پێشوودا تێپەڕبووە و بەهۆیەوە بەندەكانی خۆی تاقیدەكاتەوە! ئەمەش شێوازێك نیە لە ستەم، بەڵكو یەكێكە لە جوانترین چاكەكانی خوای گەورە لەسەر بەندە ساڵحەكانی؛ چونكە كاتێ هەواڵێكی تیۆری وردیان پێدەگات تاقیدەكرێنەوە بە تاقیكردنەوەیەكی ورد لەلایەن پەروەردگاریانەوە پاشان بە نووری عەقڵ و فیراسەتى وردیان ڕێگەی ڕاست دەناسنەوە، بۆیە لای پەروەردگاریان پاداشتیان بۆ مسۆگەر دەبێت و خوای گەورە پلەیان بەرزدەكاتەوە و لە كەسانی تر جیایان دەكاتەوە و دەیانخاتە ڕیزی ئەو كەسانەی كە گەیشتوون بە دیداری خوا. ئەگەر هەواڵەكە پێكھاتبێت لە هەواڵێكی تەواو ڕوون و كۆمەڵێك نیشانەی بەڵگەنەویست؛ ئەوا كارەكە لە سنوری ئیمان دەردەچێت و خراپەكارێكی كەلـلەڕەق باوەڕی پێدەكات هەروەك چۆن ئیماندارێكی ملكەچیش باوەڕی پێدەكات، ئیتر ئەو كاتە لەسەر زەویدا كەسێكی نكوڵیكار نامێنێت. ئەوسا پاداشت بەفیڕۆدەچێت و كردەوە پووچ دەبێتەوە! بۆیە بیربكەرەوە خوای گەورە هیدایەتی ئەو كەسانە دەدات كە بیردەكەنەوە. هیچ زانایەكی ساڵح نیە كە بە شوێن حەقدا بگەڕێت مەگەر خوای گەورە دڵی ڕووناك دەكاتەوە و ڕێگەی خۆی پیشاندەدات و بینایی و فیراسەتی پێ دەبەخشێت لەلایەن خۆیەوە، وە دیارە خوای گەورەیش پاداشتی چاكەكاران ونناكات.

توێژینەوەی شەشەم: دەربارەی نەپچڕانی وەحی

هەندێ كەس بانگەشەی ئەوە دەكەن گوایە دوای پێغەمبەر (ﷺ) وەحی پچڕاوە، وە خوای گەورە لەگەڵ هیچ كەسێكدا قسەناكات، بەڵام بەدڵنیاییەوە ئەمە خەیاڵێكی پووچە؛ چونكە وەحی تاكە شتێكە كە شك و گومان لادەبات و زانیاری و یەقینی مرۆڤ زیاتر دەكات دەربارەی زاتی خوای گەورە، وە بەهۆی وەحیەوە دڵی پەشێو و نائارام ئۆقرە دەگرێت و تینوێتی كەسانی تینوو دەشكێت و زامەكان ساڕێژ دەبن و تەمی نائومێدی دەڕەوێتەوە و پەرستراوی بیسەر و بینەر و ڕاستەقینەی وەڵامدەر جیادەكرێتەوە لە پەرستراوی پووچ و درۆیینە؛ چونكە پەرستراوی پووچ نەدەبیستێت و نە قسەدەكات و نە وەڵامی كەس دەداتەوە، خوای گەورە دەفەرموێت:

﴿وَمَنْ أَضَلُّ مِمنْ يَدْعُو مِنْ دُونِ اللهِ مَنْ لا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَنْ دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ﴾^([423])

﴿فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَذَا إِلَهُكُمْ وَإِلَهُ مُوسَى فَنَسِيَ * أَفَلا يَرَوْنَ أَلا يَرْجِعُ إِلَيْهِمْ قَوْلا وَلا يَمْلِكُ لَهُمْ ضَرًّا وَلا نَفْعًا﴾^([424])

﴿وَاتخَذَ قَوْمُ مُوسَى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِيهِمْ عِجْلاً جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ أَلَمْ يَرَوْا أَنّهُ لا يُكَلِّمُهُمْ وَلا يَهْدِيهِمْ سَبِيلا اتخَذُوهُ وَكَانُوا ظَالِمِينَ﴾^([425])

خۆ ئەگەر خوا نزای خەڵكی نەبیستێت و وەڵامیان نەداتەوە و قسەیان لەگەڵ نەكات ئیتر جیاوازی خوای ڕاستەقینە و بتەكان چیە؟ پاشان پێغەمبەر (ﷺ) پێمان ڕادەگەیەنێت خوای گەورە وەحی دەكات بۆ عیسا كاتێك ڕەوانەی دەكات، دەفەرموێت: “بەهەمان شێوە كاتێك خوا وەحی دەكات بۆ عیسا.”^([426]) بەم شێوەیە پێشەوا گەورەكان و زانا پایەبەرزەكان لەسەر ئەوە هاودەنگن كاتێك مەسیحی بەڵێندراو دێت خوای گەورە وەحی بۆ دەكات. وە ئەو وەحیەی دوای پێغەمبەر (ﷺ) پچڕاوە وەحی تەشریعیە نەك وەحی بە ڕەهایی، زانای پایەبەرز ئالوسی بەغدادی دەڵێت: “هەندێكیان بانگەشەی ئەوە دەكەن كە وەحی دەكرێت بۆ عیسا… لەم بارەيەوە پرسیار كرا لە ئیبن حەجەری هەیتەمی ئەویش گوتی: بەڵێ وەحی بۆ دەكرێت وەك لە فەرموودەكەی موسلیمدا هاتووە… فَبَيْنَمَا هُوَ كَذَلِكَ إِذْ أَوْحَى اللهُ إِلَى عِيسَى.. لەكاتێكدا لەم حاڵەدایە خوای گەورە وەحی دەكات، ئەی عیسا… وە ئەم وەحیە لەسەر زاری جوبرەئیلەوەیە. وە ئەو هەواڵە: (لا وحيَ بعدي) “لەدوای من وەحی نیە.” هەواڵێكی پووچە، وە ئەو قسەیەش كە بەناوبانگە گوایە دوای مردنی پێغەمبەر (ﷺ) جوبرەئیل دانابەزێت هیچ بنەمایەكی نیە، ڕەنگە پێغەمبەر (ﷺ) نەفی وەحی كرد بێت دوای دابەزینی [مەسيح]، وە مەبەست پێی وەحی تەشریعیە.”^([427])

وە وەحی تەنھا تایبەتمەند نیە بە پێغەمبەران؛ خوای گەورە هەندێجار قسەدەكات لەگەڵ كەسانێكدا كە پێغەمبەر نین، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللهُ إِلا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ﴾^([428]) لەم ئایەتەوە دەردەكەوێت خوای گەورە وەحی دەكات بۆ كەسانێك كە پێغەمبەر نین بەو ڕێگایانەی كە وەحی دەكات بۆ پێغەمبەران؛ چونكە خوای گەورە لەم ئایەتەدا نەیفەرمووە بۆ هیچ پێغەمبەرێك نەبووە كە خودا قسەی لەگەڵدا بكات، بەڵكو فەرموویەتی بۆ هیچ مرۆڤێك نەبووە؛ پێغەمبەر بێت یان غەیری پێغەمبەر، لەبەرئەوە دەبینین خوای گەورە وەحی كردووە بۆ دایكی مووسا، وەك لە سوورەتی (طە)دا دەفەرموێت: ﴿إِذْ أَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّكَ مَا يُوحَى﴾^([429])، وە بۆ حەواریيەكان: ﴿وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيينَ أَنْ آَمِنُوا بِي وَبِرَسُولِي﴾^([430]) وە بۆ مەریەم: ﴿إِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَامَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ﴾^([431])

زۆر بەداخەوە خوای گەورە وەحی كردووە بۆ زۆرێك لە پیاوان و ژنانی نەوەی ئیسڕائیلی، بەڵام ئەم دەرگایەی داخستووە لە ئوممەتی موحەممەدی بەگوێرەی بانگەشەی هەندێ زانا. ئیتر چۆن ئەم ئوممەتە بە چاكترین و باشترین ئوممەت دابنێین؟ بەڵام ڕاستیەكە ئەوەیە كە قورئانی پیرۆز ڕایگەیاندووە كە وەحی ماوەتەوە تەنانەت فریشتەكان دادەبەزن بۆسەر باوەڕدارانی چاكەكار. خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿إِنَّ الذِينَ قَالُوا رَبنَا اللهُ ثُم اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلا تَخَافُوا وَلا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنةِ التِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ (*) نَحْنُ أَوْلِيَاؤُكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدنْيَا وَفِي الآَخِرَةِ﴾^([432]) وە هەروەها خوای گەورە (سبحانه وتعالى) ڕایگەیاندووە كە وەڵامی نزا و پاڕانەوەكانمان دەداتەوە بە مەرجێك ئێمەیش گوێڕایەڵی ئەو بین و باوەڕمان پێی هەبێت، هەروەك دەفەرموێت: ﴿وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَني فَإِني قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الداعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلهُمْ يَرْشُدُونَ﴾^([433])

توێژینەوەی حەوتەم: هاتنی مەسیحی بەڵێندراو وەك پێغەمبەرێك لە ئوممەتی موحەممەدیدا

هەندێ لە خەڵكی باوەڕیان وایە دەرگای پێغەمبەرایەتی داخراوە و زنجیرەی پێغەمبەران بەتەواوەتی پچڕاوە، وە هیچ كەسێك ناتوانێت لەداهاتوودا پایەی پێغەمبەرایەتی بەدەست بھێنێت ئەگەرچی بەدەستهێنانی ئەم پایەيە بە شوێنكەوتنی باشترینی پێغەمبەرانیش موحەممەد (ﷺ) بێت، لەبەرئەوە نكوڵی دەكەن لە بانگەوازی مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام)، بەڵام ئەمە خەیاڵێكی تازە نیە، بەڵكو لە ڕابردوودا نەتەوە جۆربەجۆرەكان تێوەی گلاون كاتێك تووشی هەڵەبوون لە تێگەيشتنی پەیامی ئەو پێغەمبەرانەی كە ڕەوانەكران بۆلایان؛ هەڵبەت لە ڕابردوودا نەتەوە هەبووە بانگەشەی ئەوەیان كردووە هەرگیز خوا كەسێك ڕەوانە ناكات، بەڵام پاش تێپەڕینی سەردەمێك لەناكاو گوێبیستی دەنگی حەق و بانگەوازی بانگڕایەڵێك بوون كە بانگی دەكردن بۆلای پەروەردگاریان، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَلَقَدْ جَاءَكُمْ يُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَينَاتِ فَمَا زِلْتُمْ فِي شَك مِما جَاءَكُمْ بِهِ حَتى إِذَا هَلَكَ قُلْتُمْ لَنْ يَبْعَثَ اللهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولا كَذَلِكَ يُضِل اللهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتَابٌ (*) الذِينَ يُجَادِلُونَ فِي آَيَاتِ اللهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ أَتَاهُمْ..﴾^([434]) هاوەڵانی یوسف (عليه السلام) یەكەمجار باوەڕیان پێنەكرد و دەستیانكرد بە دوژمنایەتی كردنی و لەژیانی خۆیدا دژایەتیان دەكرد، پاشان دوای مردنی دەیانگوت: دوای یوسف ئیتر خوا هیچ پێغەمبەرێكی تر نانێرێت، تا ئەو كاتەی پاش یوسف مووسا (عليه السلام) هاتە ناویان، بەگوێرەی ئەو باوەڕە خراپەیان باوەڕیان بەمیش نەكرد، كاتێك مووسا (عليه السلام) كۆچی دوایی كرد، جوولەكە لەسەر هەمان باوەڕ ڕێككەوتن وەك دەوترێت: “كۆدەنگی جوولەكە لەسەرئەوەیە كە دوای مووسا هیچ پێغەمبەرێك نیە.”^([435])

هەروەها كاتێك گەورە و سەروەرمان موحەممەد (ﷺ) ڕەوانە كرا، هەموو خەڵكی باوەڕیان وابوو كە خوا هیچ پێغەمبەرێك ڕەوانەناكات، وەك لە سوورەتی (الجن)دا هاتووە ﴿وَأَنهُمْ ظَنُّوا كَمَا ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَبْعَثَ اللهُ أَحَدًا﴾^([436]) بەهەمان شێوە هەندێ لە خەڵكی باوەڕیان وابوو كە دوای وەفاتی پێغەمبەر (ﷺ) خوا هیچ پێغەمبەرێك ڕەوانەناكات وەك باوەڕی ئەوانەی پێش خۆیان دوای وەفاتی پێغەمبەرەكانیان. دیارە پێویست بوو ئەو قسەیە بكەن دەربارەی پێغەمبەر (ﷺ) هەروەك چۆن ئەو قسەیە وتراوە بە پێغەمبەرانی پێش خۆی، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿مَا يُقَالُ لَكَ إِلا مَا قَدْ قِيلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِكَ﴾^([437]) بەڵام ئەم باوەڕەیان و كۆدەنگیەكەیان ڕێگری نەكرد لە ڕەوانەكردنی پێغەمبەران، بەڵكو بەهۆی ئەوەی كە باوەڕیان نەهێنا لەناوبران، دەی با ئەوانەی نكوڵی لە پێغەمبەرایەتی مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) دەكەن پەند وەربگرن؛ چونكە مرۆڤی ژیر لە سەرەنجامی كەسانی تر پەند وەردەگرێت.

پێغەمبەرایەتی لە دوو بەش پێكدێت: تەشریعی و ناتەشریعی، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿إِنا أَنْزَلْنَا التوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النبِيّونَ الذِينَ أَسْلَمُوا لِلذِينَ هَادُوا﴾^([438])، ﴿وَلَقَدْ آَتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرسُلِ﴾^([439]) پێغەمبەرایەتی تەشریعی وەكو پێغەمبەرایەتیەكەی مووسا، وە پێغەمبەرایەتی ناتەشریعی وەكو پێغەمبەرایەتی ئەو پێغەمبەرانەی كە دوای مووسا (عليه السلام) هاتن و پشتگیری تەوراتیان كرد و كاریان پێ دەكرد، ڕاغیبی ئەسفەهانی لە (المفردات)ەكەیدا دەڵێت: “﴿يَحْكُمُ بِهَا النبِيّونَ الذِينَ أَسْلَمُوا﴾ واتە ئەو پێغەمبەرانەی كە ملكەچ بوون، ئەوانەی كە لە پێغەمبەرە لێبڕاو و نەبەزەكان (أُولُو العزم) نەبوون كە بە فەرمانی خوا ڕێنمایی دەكران و لەگەڵ خۆیاندا شەریعەتیان هێنابوو. مانای أسلم. “پێشەوا ڕازی دەڵێت: ڕیوایەت كراوە كە دوای مووسا (عليه السلام) هەتاكو عیسا (عليه السلام) پێغەمبەران یەك لەدوای یەك هاتن و هەندێكیان بەشوێن هەندێكی تریاندا دەركەوتن، وە شەریعەت هەر یەك شەریعەت بووە هەتا ڕۆژگاری عیسا (عليه السلام).^([440])

پاشان پێغەمبەرایەتی ناتەشریعی دوو جۆرە: پێغەمبەرایەتی سەربەخۆ و پێغەمبەرایەتی ناسەربەخۆ؛ هەرچی پێغەمبەرایەتی سەربەخۆیە بریتیە لە پێغەمبەرایەتی ئەو پێغەمبەرانەی كە پێش پێغەمبەری خۆمان (ﷺ) هاتوون، وە هەموویان بەڕێگەی سەربەخۆ پلەی پێغەمبەرایەتیان بەدەستهێناوە، واتە شوێنكەوتنی پێغەمبەری پێشوو مەرجێك نەبووە بۆ بەدەستھێنانی ئەو پلەیە، بەڵام پێغەمبەرایەتی ناسەربەخۆ بریتیە لەو پێغەمبەرایەتیەی كە سوودی وەرگرتووە لە شوێنكەوتنی پێغەمبەرێكی تر وەك پێغەمبەرایەتی ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) چونكە بەڕێزی پێغەمبەرایەتی بەدەستهێناوە بە شوێنكەوتنی گەورەمان موحەممەد پێغەمبەری خوا (ﷺ). هەردوو پێغەمبەرایەتیەكەی پێشوو، واتە پێغەمبەرایەتی تەشریعی و پێغەمبەرایەتی سەربەخۆ دوای پێغەمبەری خۆمان (ﷺ) پچڕان و كۆتاییان پێ هات بەم ئایەتانە: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإسلام دِينًا﴾^([441])، ﴿مَا كَانَ مُحَمدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللهِ وَخَاتَمَ النبِيينَ﴾^([442])، ﴿إِنا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ﴾^([443]) بەڵام پێغەمبەرایەتی ناسەربەخۆ هەتا ڕۆژی قیامەت دەمێنێتەوە بە بەڵگەی ئەم ئایەتانە: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللهَ وَالرسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النّبِيينَ وَالصِّدّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾^([444])، ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبونَ اللهَ فَاتبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللهُ﴾^([445]) چونكە ئەمە سایە و لێشاوی پێغەمبەرایەتی خاتەمی پێغەمبەرانە نەك پلەو پایەیەكی جیا بێت.

وە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) لەم فەرمایشتەیدا ئەماژەی بۆ ئەم مەبەستە كردووە:

“بێگومان پێغەمبەری ئێمە خاتەمی پێغەمبەرانە، دوای ئەو پێغەمبەر نیە مەگەر ئەو پێغەمبەرەی كە بە ڕووناكیەكەی ئەو ڕووناك بووبێتەوە، وە دەركەوتنەكەی سێبەری دەركەوتنی ئەو بێت. وەحیش موڵك و مافی خۆمانە پاش شوێنكەوتن، وە بریتیە لە ونبووی سروشتمان كە لە سایەی ئەم پێغەمبەرەوە دۆزیمانەوە كە پێغەمبەرێكە دەبێت گوێڕایەڵی بكرێت.”^([446])

وە بەڕێزی (عليه السلام) لە كتێبی (كەشتی نووح)دا دەفەرموێت:

“خوای گەورە لەڕووی باوەڕەوە هەر ئەوەی لێتان دەوێت كە باوەڕتان بەوە هەبێت خوا تەنھایە و موحەممەدیش نێردراوی ئەوە و خاتەمی پێغەمبەران و چاكترینی هەموو مرۆڤەكانە؛ لەدوای ئەو هیچ پێغەمبەرێك نیە مەگەر ئەو كەسەی بەشێوەی خۆنواندن و دەركەوتن كراسی موحەممەدی لەبەر كردبێت، دیارە خزمەتكار جیانەبووەتەوه لە خزمەتكراو، وە لق نەپچڕاوە لە قەدەكەی، لەبەرئەوە هەركەسێك بەتەواوی بوونیەوە فانی بێت لە گەورەكەیدا و لەلایەن خواوە نازناوی پێغەمبەر بەدەستبھێنێت؛ ئەوا ئەمە بریتی نیە لە شێواندن و تێكدانی خەتمی پێغەمبەرایەتی، وەك ئەوەی كە تۆ نابیت بە دوو كەس كاتێك لە ئاوێنەدا سەیری خۆت دەكەیت، بەڵكو هەر یەك كەسە ئەگەرچی لە ڕووكەشدا و بە سەرنجدانێكی سەرپێیی دوو كەس دێتە بەرچاوت، وە هیچ جیاوازیەك لەئارادا نیە مەگەر جیاوازی نێوان سێبەر و تەنە بنچینەییەكە.”^([447])

وە ئەو كەسانەی بانگەشەی ئەوە دەكەن گوایە پێغەمبەرایەتی بە ڕەهایی پچڕاوە دوای پێغەمبەر (ﷺ) و دەستەواژەی ﴿وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾، كە دەرهەق بە پێغەمبەر (ﷺ) هاتووە، دەكەن بە بەڵگە و دەڵێن ئەو دواهەمین پێغەمبەرە و پێغەمبەرایەتی كۆتایی پێ هێناوە و دەرگاكەی داخستووە. بەڵام ئێمە دەڵێین وشەی خاتەم تەنھا لە مانای دواهەمیندا قەتیس نابێت، بەڵكو كۆمەڵێك مانای جیاواز لە خۆی دەگرێت، سەرەڕای ئەمە ئەگەر وشەی خاتەم بەمانای داوهەمین وەربگرین ئەوا هیچ گەورەیی و فەزڵێكی تێدا نیە بۆ پێغەمبەر (ﷺ) بەسەر پێغەمبەرانی تردا؛ چونكە ئەو پێغەمبەرەی كە لە كۆتاییدا دێت هیچ پێویست نیە چاكتر و مەزنتر بێت لە پێغەمبەری پێش خۆی؛ وەك دەبینن داوود و سڵێمان و زەكەریا و عیسا و جگە لەوانیش كە لە پاشینەكانن چاكتر و مەزنتر نین لە مووسا و ئیبراهیم كە لە پێشینەكانن، وە هەروەها ئەگەر بەگوێرەی بیروباوەڕی زاناكان دوای پێغەمبەری خۆمان (ﷺ) جارێكی تر عیسای كوڕی مەریەم بێتەوە؛ ئەوا لە پێغەمبەر (ﷺ) چاكتر و مەزنتر نابێت. گومانی تێدا نیە دەستەواژەی “خاتەمی پێغەمبەران” وەكو ستایش هاتووە بۆ پێغەمبەر (ﷺ) و مانای ئەوە دەگەیەنێت كە ئەو لە هەموو پێغەمبەران چاكـتر و مەزنترە، وە لەم فەرمایشتەیدا (ﷺ) ئاماژەی بۆ ئەم ڕاستیە كردووە و دەفەرموێت: “بە شەش خاڵ فەزڵم دراوە بەسەر پێغەمبەراندا: كۆی ئاخاوتنەكانم پێدراوە، وە بەترساندن سەرخراوم، وە دەستكەوتەكانی جەنگم بۆ حەڵاڵ كراوە، وە زەویم بۆ خاوێن كراوە و بۆم كراوە بە مزگەوتیش، وە ڕەوانەكراوم بۆسەر هەموو خەڵكی، وە پێغەمبەرانیش بە من مۆركراون.”^([448]) بۆیە پێویستە لەسەرمان لێكۆڵینەوە لەو بابەتە بكەین كە بەهۆیەوە فەزڵی پێغەمبەر (ﷺ) دەردەكەوێت، لە هەمووی شیاوتر بۆ ئێمە ئەوەیە كە سەرەتا بزانین لە ڕوانگەی زمانەوە مانای خاتەم چیە؛ وشەی “خاتَم، خاتِم” بریتیە لەو خشڵەی كە دەكرێتە پەنجە یان ئەو كەرەستەيەی مۆری پێ دەكرێت واتە مۆر، وە دەكرێت وشەی خاتەم مانا بكەین بە: كۆتایی و سەرەنجام و تەواو.

پاش ئەوەی مانای (خاتەم)مان زانی، دەمانەوێت ناوەڕۆكی خاتەمی پێغەمبەران ڕوون بكەینەوە.

وشەی (النبیین) كۆیە و (ال)ی پێوەیە كە دەكرێت بۆ دوو مەبەست بەكاربھێنرێت: (یەكەم) (ال)ەكە بۆ ڕۆچوونە (الاستغراق) و ماناكەی بریتیە لە هەموو پێغەمبەران؛ چونكە بە گشتی پێشین و پاشینەكان، دێرین و تازەكان، خاوەن شەریعەت و ئەوانەیشی كە خاوەنی شەریعەت نین دەگرێتەوە.

(دووەميان) یاخود (ال)ەكە زیهنیە وەك لەم فەرمایشتەی خوای گەورەدا ﴿يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ﴾ ئەو كاتە مەبەست لە ﴿النَّبِيِّينَ﴾ تەنها پێغەمبەرانی پێشینە سەربەخۆكان یان خاوەن شەریعەتەكان، وە ئاشكرایە پێغەمبەر (ﷺ) نە خشڵە و نە مۆرە پێغەمبەران بەكاریبھێنن، لەبەرئەوە هەردەبێت تەئویلێك هەبێت بۆ ئەوەی پێغەمبەر بكات بە خاتەمی پێغەمبەران، ئەمەش لێكدانەوە ڕاستەكەیە:

(یەكەم) ئەگەر ئێمە وشەی خاتەم بە مانای خشڵ وەربگرین ئەوا دیارە خشڵ بۆ جوانی و ڕازاوەیی لەبەردەكرێت، ئەوسا مانای خاتەمی پێغەمبەران بریتی دەبێت لەوەی كە پێغەمبەری ئازیز (ﷺ) جوانی و ڕازاوەیی پێغەمبەرانە هەروەك خاوەنی (فتح البیان) باسی كردووە كە “موحەممەد (ﷺ) وەكو مستیلە دەبێت بۆ ئەوان كە بەهۆی ئەوەوە خۆیان دەڕازێننەوە و خۆیان ئارایشت دەدەن بەوەی كە یەكێكە لەوان.”^([449]) هەروەها لە (مجمع البحرین)دا هاتووە: “موحەممەد خاتەمی پێغەمبەرانە دەكرێت پیتی تاء فەتحە و كەسرەی هەبێت؛ ئەگەر فەتحەی هەبێت بە مانای جوانی دێت كە لە مستیلەوە وەرگیراوە كە بریتیە لە جوانی و ڕازاندنەوە بۆ ئەو كەسەی دەیكاتە پەنجەی.”^([450]) ئەوسا پێغەمبەران خۆیان جوان دەكەن بەوەی كە ئەو یەكێكە لەوان و شانازی دەكەن بە بوونی موبارەكی لەناویاندا؛ دیارە ئەو سەركردە و ڕووناكی ئەوانە، وە بەهۆی ئەوەوە ڕووناك دەبنەوە و خۆیان هەڵدەكێشن.

(دووەم) ئەگەر ئێمە وشەی خاتەم وەربگرین بە مانای ئەو شتەی كە مۆری پێ دەكرێت واتە بە مانای ناوی ئەو كەرەستەيەی مۆری پێدەكرێت بۆ ڕاستاندنی نامەكان وەك لە فەرموودەدا هاتووە: “كاتێك پێغەمبەر (ﷺ) ویستی نامە بنووسێت بۆ ڕۆمەكان، پێیان گوت ئەوان هیچ نووسراوێك ناخوێننەوە مەگەر مۆر كرابێت، ئەوە بوو ئەویش مستیلەیەكی زیوی كرد بە مۆر.”^([451]) بەم شێوەیە مانای خاتەمی پێغەمبەران بریتی دەبێت لە ڕاستێنەری ئەوان، وە ئەو پێغەمبەرەی، كۆن بێت یان تازە، مۆری ڕاستاندنی پێغەمبەری خوای (ﷺ) بەسەرەوە نەبێت بە پێغەمبەرێكی ڕاستگۆ لەقەڵەم نادرێت و باوەڕی پێناكرێت! وە ئەمە ڕاستیەكە نكوڵی لێ ناكرێت؛ چونكە ئەگەر پێغەمبەری خوا (ﷺ) ڕەوانە نەكرایە و ئەم ئایەتە لە قورئاندا دانەبەزیبایە: ﴿وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا﴾^([452]) ئەوا هیچ كەسێك نەیدەتوانی پێغەمبەرایەتی ئەو پێغەمبەرانەی پێشوو بسەلمێنێت كە ڕەوانەكراون بۆ نەتەوە جیاوازەكان؛ كە وابوو پێغەمبەر (ﷺ) سەلمێنەری ڕاستگۆیی هەموویانە؛ وە ئەو پێغەمبەرەیشی لەدوای خۆی دێت قەبوڵ ناكرێت مەگەر لەلایەن ئەوەوە ڕاسگۆییەكەی بسەلمێنرێت و بە مۆری پێغەمبەرایەتیەكەی ئەو مۆركرابێت و لایەنگری شەریعەتەكەی ئەو بێت.

لەبەرئەوە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) دەفەرموێت: “بەڕاستی ئەو خاتەمی پێغەمبەران و سەرگەورەی پەسەندكراوانە، وە هەرگیز كەسێك ناچێتە لای خوا مەگەر ئەو كەسەی نەخشی مۆركەكەی و شوێنەواری سوننەتەكەی ئەوی لەگەڵدا بێت، وە هیچ كردار و بەندایەتیەك وەرناگیرێت مەگەر دوای دانپیانان بە پەیامەكەی و جێگیربوون لەسەر ئایین و ڕێوشوێنەكەی ئەو.”^([453])

(سێيەم) پاشان هەروەك چۆن مستیلە دەوری پەنجە دەدات بەهەمان شێوە پێغەمبەری خوا (ﷺ) كۆكەرەوەی هەموو سیفەت و خاسیەتە كامڵەكانی پێغەمبەرە بەڕێزەكانە، وە ئەو بەڕەهایی كامڵترین و چاكترینیانە. مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) لەم بارەيەوە جوانترین فەرمایشتی فەرمووە:

تَمَّتْ عليه صِفاتُ كلِّ مَزِيّةٍ … خُتِمتْ به نَعْماءُ كلِّ زمانِ

وە لە زمانی عەرەبیدا وشەی خاتەم بۆ دەرخستنی تەواوی و بێ كەموكوڕی بەكارهاتووە

ئەوەتا پێغەمبەر (ﷺ) بە عەلی (رضي الله عنه) دەفەرموێت:

أ- من خاتەمی پێغەمبەرانم، وە ئەی عەلی تۆیش خاتەمی ئەولیاكانی.^([454])

ب- هەروەها شاعیر لە لاواندنەوەی ئەبو تەمامی طائیدا دەڵێت:

فُجِعَ القريضُ بخاتَمِ الشعراءِ … وغديرِ روضتها حبيبِ الطائي^([455])

ج- چاپخانەی ئەزهەری لە میسر كتێبی “الإتقان” ی سیوطی چاپكردووە و لەسەر لاپەڕەی یەكەم نووسیویەتی: “بەشی یەكەم لە كتێبی (الإتقان في علوم القرآن)ی خاتەمی توێژەران و یەكەمینی موجتەهیدەكان و حافظی چەرخ و تاقانەی سەردەم پێشەوا جەلالەددینی سیوطی.”

د- هەروەها لە كتێبی (الفتح الكبير في ضم الزيادة إلى الجامع الصغير) بەشی یەكەم لاپەڕەی 2 دا هاتووە: هەڵبەت كتێبی (الجامع الصغیر)ی خاتەمی حافظەكان جەلالەددین عەبدولڕەحمان كوڕی ئەبو سیوطى. هەمان شت لەسەر لاپەڕەی یەكەمی الجامع الصغیر نووسراوە.

هـ- هەروەها دەرهەق بە زانای گەورە شێخ ئیبراهیم سەقائی میسری هاتووە: “خاتیمەی توێژەران.”^([456])

بەهەمان شێوە وشەی خاتەمی فەرموودەناسان و خاتەمی زانایان و خاتەمی شەهیدەكان بەكارهاتووە، وە مەبەست لە وشەی خاتەم دواهەمین نیە بە هەموو مانای وشە. لەمەی پێشوو دەركەوت كە ئایەتی ناوبراو هەرگیز مانای پچڕانی پێغەمبەرایەتی ناگەیەنێت، بەڵكو مانای مانەوەی دەگەیەنێت؛ چونكە كەماڵی پێغەمبەر ناچەسپێت مەگەر بە كەماڵی ئوممەت، وە چاكی و مەزنی مامۆستا تەنھا بە چاكی و مەزنی قوتابی دەردەكەوێت.

مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) لەم بارەيەوە دەفەرموێت:

“مەبەستمان لە خەتمی پێغەمبەرایەتی بریتیە لەوەی كە خاسیەتە كامڵەكانی پێغەمبەرایەتی لە پێغەمبەرماندا گەيشتوونەتە چڵەپۆپە كە چاكترین و گەورەترینی پێغەمبەران و نێردراوانی خوایە، وە باوەڕمان وایە پێغەمبەر لەدوای ئەو نیە مەگەر ئەو پێغەمبەرەی كە لە ئوممەتەكەی بێت و لە تەواوترین شوێنكەوتووانی بێت، كە ئەو كەسە لە ڕۆحانیەتی ئەوەوە هەموو لێشاویكی ڕەحمەتی دەستكەوتبێت و ڕووناك بووبێتەوە بە ڕووناكیەكەی ئەو.”^([457])

پوختەی قسە، ئەگەر وشەی خاتەم زیادبكرێت بۆسەر كۆمەڵێكی خاوەن پلەوپایە و ئەم دەستەواژە لێكدراوە بەمەبەستی ستایشكردن بەكاربھێنرێت؛ ئەوا مانای دەستەواژە لێكدراوەكە ئەوە نیە كە وەسفكراوەكە دواهەمینی ئەو كۆمەڵە بێت لەڕووی سەردەم و كاتەوە، بەڵكو ماناكەی ئەوەیە كە كەسە وەسفكراوەكە لەڕووی پلەوپایەوە لە هەموویان گەورەترە.

هەروەها دەكرێت وشەی (آخر) بەكاربھێنرێت و بخرێتەسەر ناوێكی كۆ بۆ كۆمەڵێك بە مەبەستی ستایش و پیاهەڵدانی ئەو كۆمەڵە، ئەویش وەكو خاتەم بەمانای چاكترینی ئەو كۆمەڵە دێت، بۆ نموونە “آخر العلماء، آخر المجتهدین”.

(چوارەم) ئەگەر خاتەم بە مانای كۆتایی واتە دواهەمینیش بێت؛ ئەوا ماناكەی بریتیە لە ڕاستێنەر هەروەك زانای گەورە ئیبن خەلدوون ڕوونی دەكاتەوە و دەڵێت دەكرێت وشەی خاتەم مانای كۆتایی و چڵەپۆپە لەخۆبگرێت: “ئەمەش دەبێت بە یەكێك لە ماناكانی كۆتاییھاتن و گەیشتن به چڵەپۆپە‌، بەمانای ڕاستی و كارابوونی ئەو نووسراوە، وەك ئەوەی نووسراو تەنھا بەهۆی ئەم نیشانانەوە كاری پێ بكرێت، وە بەبێ ئەم نیشانانە نووسراێكی هەڵوەشاوەیە و تەواو نیە.”^([458])

دواجار مانای خاتەمی پێغەمبەران ئەوە دەبێت كە موحەممەد (ﷺ) دواهەمین ڕاستێنەری پێغەمبەرانە، واتە ئەو سەلمێنەری ڕاستگۆیی پێغەمبەرانە؛ چونكە ڕاستی پێغەمبەرایەتی ئەوان بەبێ ئەم نەسەلمێنراوە، هەروەها پێشەوا ڕاغیبی ئەسفەهانی لە (المفردات)ەكەیدا دەڵێت: “خاتەمی پێغەمبەرانە؛ چونكە پێغەمبەرایەتی خەتم كردووە واتە بە هاتنی پێغەمبەرایەتی تەواوكرد و هیچ كەموكوڕیەكی تێدانەهێشت.”^([459]) واتە پێغەمبەرایەتی گەیشتە چڵەپۆپە بەجۆرێك پلەیەك نەماوە لەسەرووی پلەی پێغەمبەرایەتیەكەی ئەوەوە كە ئومێدی بەدەستھێنانی بكرێت.

بەكورتی، مانای وشەی خاتەم لە كۆتاییھاتندا كورت ناكرێتەوە، بەڵكو چەندین مانای هەیە، وە لە ئایەتەكەدا بەڵگەیەك نیە كە تایبەتی بكات بەو مانایە، وە ئەگەر كەسێك پێداگری بكات لەسەر ئەوەی كە خاتەم بە مانای دواهەمین دێت لەڕووی كاتەوە؛ ئەوا ئێمەیش دەتوانین زۆر بە ئاسانی ماناكانی تر پیادە بكەین بەسەریدا و بڵێین مەبەست لە پێغەمبەران ئەوانەن كە خاوەن شەریعەت و سەربەخۆن، وە پێغەمبەر (ﷺ) كۆتایی هێناوە بە پێغەمبەرایەتی تەشریعی و سەربەخۆ؛ چونكە پێغەمبەرایەتی تەشریعی و سەربەخۆ پێش پێغەمبەر (ﷺ) بوونی هەبووە، بەڵام پێغەمبەرایەتی ناسەربەخۆ واتە سێبەرئاسا پێش ئەو بوونی نەبووە، كە وابوو مانای خەتم چیە؟ ماناكەی ئەوەیە كە پێغەمبەر (ﷺ) لێشاوی پێغەمبەرانی پێشووی بەربەست كردووە و شەریعەتەكانی ئەوانی هەڵوەشاندووەتەوە، وە دەرگای ڕەحمەتی داخستووە لەسەر ئەوانەی كە باوەڕی پێناهێنن ئەگەرچی شوێنكەوتەی عیسا یان مووسا یان پێغەمبەرانی جگە لەوان بن، وە ئەو قوفڵی داوە لە ئیبراهیم و ئیسحاق و كۆتایی هێنا بە مووسا و عیسا و ئیدریس و یەعقوب و پێغەمبەرانی تری پێشوو، بەڵام كۆتایی نەهێنا بەخۆی بەڵكو دەرگاكەی كردەوە، ئێستا هیچ كەسێك ناتوانێت پلەیەكی بڵند بەدەست بھێنێت مەگەر ئەو كەسە لە ئوممەتی موحەممەدی بێت و لەڕێگەی پێغەمبەرەوه (ﷺ) بەدەستی بهێنێت، وە لەڕابردوودا پێغەمبەرایەتی لەلایەن خواوە خەڵات دەكرا بەبێ شوێنكەوتنی پێغەمبەرێك، بەڵام ئەمڕۆ تەنھا لە ڕێگەی شوێنكەوتنی پێغەمبەرەوە (ﷺ) و بەهۆی شوێنكەوتنی شەریعەتە بێوێنەكەیەوە خەڵات دەكرێت. لەڕاستیدا دەستەواژەی (خاتەمی پێغەمبەران) ڕێگری دەكات لە گەڕانەوەی عیسای كوڕی مەریەم؛ چونكە عيسا تەنھا بۆسەر نەوەی ئیسڕائیل ڕەوانەكراوە وەك خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَرَسُولا إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾^([460]) وە پێغەمبەرێكی سەربەخۆ بووە لە ڕێگەی شوێنكەوتنی پێغەمبەرەوە (ﷺ) نەگەيشتووە بە پلەی پێغەمبەرایەتی، وە بەگەڕانەوەی ئەو مۆركی موحەممەدی هەڵدەوەشێتەوە.

(پێنجەم) ئایەتی ﴿مَا كَانَ مُحَمدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ﴾^([461]) لە ساڵی پێنجەمی كۆچیدا دابەزیوە ئەو كاتە كە پێغەمبەری خوا (ﷺ) هاوسەرگیری كرد لەگەڵ زەینەبدا (رضي الله عنها)^([462]). پاشان لە مانگی (ذو الحجة)ی ساڵی هەشتی كۆچی لە مەدینەی مونەووەرە ئیبراهیم لەدایك بوو لە ماریە، پاشان لە تەمەنی 18 مانگیدا لە ساڵی 10ی كۆچی مرد.^([463]) لەو كاتەدا پێغەمبەر (ﷺ) فەرمووی: “ئەگەر لەژیاندا بمایە ئەوا پێغەمبەرێكی ڕاستگۆ دەبوو.”^([464])

شیهاب الدین لە كتێبی “حاشیە الشهاب علی تفسیر البيضاوي” لە بەرگی حەوتەم لاپەڕە 175دا دەڵێت: “بەڵام ڕاستی ئەم فەرموودەیە هیچ گومانێكی تێدا نیە؛ چونكە ئیبن ماجە و جگە لەویش ڕیوایەتی كردووە هەروەك ئیبن حەجەر باسی كردووە.” وە مەلا عەلی قارى دەڵێت: “ئەم فەرموودەيە سێ ڕێگەی هەیە هەریەكەیان ئەوی تریان بەهێزدەكات.”^([465])

وە ئەم وتەیە لە زاری پێغەمبەر (ﷺ) هاتووەتەدەر پاش دابەزینی ئایەتی خاتەمی پێغەمبەران و پاش وەفاتی ئیبراهیم. دەی ئەگەر مانای خاتەمی پێغەمبەران ئەوە بێت كە دوای پێغەمبەر (ﷺ) هیچ پێغەمبەرێك نیە ئیتر چۆن بە ئیبراهیم دەفەرموێت: “ئەگەر لە ژیاندا بمایە ئەوا پێغەمبەرێكی ڕاستگۆ دەبوو؟!”

كەواتە لەم فەرمایشتەى پێغەمبەرەوە (ﷺ) دەردەكەوێت ئەو لە مانای خاتەمی پێغەمبەران وەها حاڵی نەبووە كە بریتی بێت لە پچڕانی پێغەمبەرایەتی بەڕەهایی، بەڵكو بە پێچەوانەوە وەها حاڵی بووە كە لەدوای خۆی جۆرێك لە پێغەمبەرایەتی ماوەتەوە. بەڵام ئەو قسەیەی كە گوایە مردنی ئیبراهیم ئەو مانایە دەگەیەنێت كە لەدوای ئەو (ﷺ) پێغەمبەر نیە؛ چونكە ئەگەر دوای ئەو بوونی پێغەمبەر ئەگەری هەبوایە ئەوا ئیبراهیم نەدەمرد، هەڵەیەكی پەتیە؛ چونكە پێویست نیە كوڕی پێغەمبەر ببێت بە پێغەمبەر، هەروەك شاراوە نیە لای كەسێك كە ئاگاداری مێژوو بێت.

پاشان ئەگەر خوای گەورە لەبەرئەوە ئیبراهیمی مراندووە نەوەك ببێت بە پێغەمبەر چونكە بوونی پێغەمبەر دوای موحەممەد (ﷺ) كارێكی ئەستەمە ئەوا هۆكاری هاتنەبوونەكەی چی بووە؟ كەواتە تاكە ڕێگرێك كە نەیـھێشتووە ئیبراهیم ببێت بە پێغەمبەر بریتی بووە لەوەی كە نەژیاوە و مردووە نەك ئایەتی خاتەمی پێغەمبەران، بۆیە دەكرێت پێغەمبەرایەتی بەدەست بھێنرێت. پاشان شاراوە نیە كە فەرمایشتەكەی پێغەمبەر (ﷺ) دەربارەی ئیبراهیم ستایش و پیاهەڵدان بووە، دەی ئەگەر بوونی پێغەمبەرایەتی لەدوای خۆی ئەستەم بووە؛ ئەوا ستایش و پیاهەڵدان بە شتێكی ئەستەم چ مانایەكی هەیە؟ چونكە ستایش و پیاهەڵدان بە شتێكی ئەستەم گاڵتەكردن و پێ ڕابواردنە، وە ئەگەر مەبەستی پێغەمبەری خوا (ﷺ) لەم فەرمایشتەی ئەوە بووبێت كە دەریبخات لەدوای خۆی پێغەمبەرایەتی بوونی نەماوە؛ ئەوا شیاوتر و چاكتر بوو كە بفەرموێت ئەگەر ئیبراهیم لەژیاندا بمایە ئەوا نەدەبوو بە پێغەمبەر، وە گومانی تێدا نیە كە ئەم ڕستەیە بە چاكترین شێوە گوزارشتی دەكرد لەو تێگەيشتنەی كە زاناكان زەینیان بۆی چووە؛ چونكە ئەگەر لەدوای خۆی (ﷺ) بوونی پێغەمبەران لەناو شوێنكەوتووانیدا قەدەغە بوایە؛ ئەوا قسەكردن دەربارەی پێغەمبەرایەتی كوڕەكەی قسەكردنێكی بێ مانا دەبوو (پەنا بە خوا).

كاتێك گوتمان: “ئەگەر ئازاد لە ژیاندا بمێنێت دەبێت بە پزیشك”؛ ئەوا مانای ئەوەیە دانمانناوە بە بوونی پزیشكەكاندا و ئەگەری ئەوەی كە دواجار ئازاد ببێت بە یەكێك لە پزیشكەكان، دەی ئەگەر بەڕەهایی پزیشكەكان بوونیان نەمابێت و ئەستەم بێت كەسێك ببێت بە پزیشك؛ ئەوا بێگومان قسەكەمان دەربارەی ئازاد قسەیەكی پووچ و بێ مانا دەبێت. زانای مەزن عەلی قارى دەڵێت: “لەگەڵ ئەوەشدا دەڵێم ئەگەر ئیبراهیم لە ژیاندا بمایە و ببوایە پێغەمبەر، وە هەروەها ئەگەر عومەریش ببوایە پێغەمبەر ئەوا هەردووكیان لە شوێنكەوتووانی پێغەمبەر (عليه السلام) دەبوون.”^([466])

(شەشەم) گومانی تێدا نیە ئەم ئایەتەی سوورەتی (الأحزاب): ﴿مَا كَانَ مُحَمدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللهِ وَخَاتَمَ النبِيينَ وَكَانَ اللهُ بِكُل شَيْءٍ عَلِيمًا﴾^([467]) دەربارەی هاوسەرگیریەكەی پێغەمبەر (ﷺ) لەگەڵ زەینەب (رضي الله عنها) هاتە خوارەوە هەروەك لە (جامع الترمذي)دا هاتووە لە عائیشەوە (رضي الله عنها) كاتێك خەڵكی گوتیان موحەممەد (ﷺ) خێزانی كوڕەكەی خۆی مارەكردووە^([468])، كە زەید تەڵاقی دابوو، ئەوە بوو خوای گەورە بەرپەرچی دانەوە و فەرمووی: ﴿مَا كَانَ مُحَمدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ﴾^([469]) واتە ئەو قسەیەی كە خێزانی كوڕەكەی خۆی مارەكردووە قسەیەكی پووچە؛ چونكە پێغەمبەر (ﷺ) باوكی ڕاستەقینەی هیچ یەكێك لە پیاوەكانتان نیە، ئەمەش وەڵامێكی قایلكەر بوو.

بەڵام لێرەدا گومانێكی تر سەرهەڵدەدات كە بریتیە لەوەی خوای گەورە لە سەرەتاكانی سوورەتی (الأحزاب)دا دەفەرموێت: ﴿النَّبيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ﴾^([470]) وە ئەگەر خێزانەكانی دایكی باوەڕداران بن؛ ئەوا دیارە ئەویش دەبێت بە باوكیان. هەڵبەت ئەم ئایەتە باوكایەتی ئەو دەسەلمێنێت بەو سیفەتەی كە پێغەمبەرە؛ چونكە هەموو پێغەمبەرێك باوكی ئوممەتەكەیەتی^([471])، بەڵام پاش ئەوە كاتێك دەفەرموێت: ﴿مَا كَانَ مُحَمدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ﴾^([472]) هەندێ كەس زەینیان بۆ ئەوە دەچێت كە نەرێكردنی باوكایەتیەكەی مانای نەرێكردنی پێغەمبەرایەتیەكەیشی دەگەیەنێت، بۆیە خوای گەورە بە پیتی (لكن، بەڵام) ئەم هەڵە تێگەيشتنەی ڕاستكردەوە و فەرمووی: ﴿وَلَكِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾^([473]) واتە پەیامەكەی وەكو خۆی دەمێنێتەوە، وە بەو سیفەتەی كە پێغەمبەرە بریتیە لە باوكی باوەڕداران، بەڵام بەوپێیەی كە هەموو پێغەمبەرێك باوكی ئوممەتەكەیەتی ئەوا چاكێتی و مەزنێتی پێغەمبەر (ﷺ) لەچیدایە؟ وەڵامەكەی ئەم فەرمایشتەی خوای گەورەیە: ﴿ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ ﴾، واتە ئەو بەتەنھا باوكی باوەڕداران نیە، بەڵكو باوكی هەموو پێغەمبەرانە و سەرگەورەیانە، كەواتە لە دەستەواژەی ﴿رَسُولَ اللهِ﴾دا باوكایەتی ئەو جێگیر بووە بۆ ئوممەتەكەی و لە دەستەواژەی ﴿ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ ﴾دا باوكایەتیەكەی جێگیر بووە بۆ مرۆڤە هەرە پایەبڵندەكان كە بەتایبەتی پێغەمبەرانن. وە دەكرێت پیتی (لكن، بەڵام) لەم ئایەتەدا لە ڕوویەكی ترەوە بۆ ڕاستكردنەوەی بیرۆكەیەكی هەڵە بێت كە بریتیە لەوەی كافرەكان ئەوەیان بەشوورەیی دادەنا بۆ پێغەمبەر (ﷺ) كە گوایە وەجاخكوێرە و مناڵی نێرینەی نیە لەپاش خۆی ناوبانگی بە نەمری بھێڵێتەوە، وە ئایەتی ﴿إِن شَانِئَكَ هُوَ الأَبْتَرُ﴾^([474]) وەڵامێكە بۆ ئەو خەوشگرانە، بەڵام چونكە خوای گەورە باوكایەتی دوورخستووەتەوە لە پێغەمبەر (ﷺ) بە فەرمایشتی: ﴿مَا كَانَ مُحَمدٌ أَبَا أَحَدٍ مِن رِّجَالِكُمْ﴾^([475]) ئەوا ڕێی تێدەچێت دوژمنان لەم ئایەتەوە گومانی ئەوە ببەن كە پێغەمبەر (ﷺ) وەجاخكوێرە و هەواڵەكەی خودا پێچەوانەی واقیعە، بۆیە خوای گەورە خەیاڵەكەی ئەوانی پووچكردەوە بەم فەرمایشتەی خۆی: ﴿وَلَكِنْ رَسُولَ اللهِ وَخَاتَمَ النبِيينَ﴾^([476]) واتە بێگومان موحەممەد پێغەمبەری خوایە و بەو سیفەتەی كە پێغەمبەرە باوكی ئوممەتەكەیەتی و لەدوای خۆی بەچاكە ناوی دەهێنرێت پاشان ئەو خاتەمی پێغەمبەرانە؛ وە بەو سیفەتەی كە خاتەمی پێغەمبەرانە باوكی پێغەمبەرانە واتە خوا پێغەمبەرایەتی بڕیارداوە لەناو ئوممەتەكەیدا و هیچ كەسێك ناتوانێت بەبێ گوێڕایەڵی و ملكەچبوون بۆی و خزمەتكردنی شەریعتەكەی پلەی پێغەمبەرایەتی بەدەست بھێنێت، كە وابوو قسەی ئەو كەسانەی كە دەڵێن موحەممەد (ﷺ) وەجاخكوێرە قسەیەكی پووچە.

فەرموودەكانی پچڕانی پێغەمبەرایەتی

هەندێ كەس كۆمەڵێك فەرموودە دەكەن بە بەڵگە لەسەر پچڕانی پێغەمبەرایەتی لەدوای پێغەمبەر (ﷺ)، بۆیە پێویستە لەسەرمان سەرنج بدەین لەو فەرموودانە و بە تێروتەسەلی لێیان بكۆڵینەوە بۆ ئەوەی ڕاستی بەجوانی دەربكەوێت بۆ كەسانێك كە بە شوێن ڕاستیدا دەگەڕێن. لەمەشدا تەنـھا داوای یارمەتی لە خوا دەكەین.

فەرموودەی یەكەم:

پێغەمبەر (ﷺ) دەرچوو بۆ شەڕی تەبووك و عەلی (رضي الله عنه) كرد بە فەرماندار لەسەر مەدینە. عەلیش فەرمووی: ئایا لەگەڵ منداڵ و ژناندا بەجێمدەهێڵیت؟ ئەویش فەرمووی: ئایا ڕازی نابیت تۆ بۆ من لە پلەوپایەی هارووندا بیت بۆ مووسا، بەڵام ئەوەندە هەیە دوای من پێغەمبەر نیە.^([477]) لە ڕیوایەتێكی تردا: “مەگەر ئەوە نەبێت پێغەمبەر لەدوا من نیە.”

وەڵام:

ئەم فەرموودەیە فەرموودەیەكی ڕوونە پێویست بە بەڵگە ناكات لەسەر ئەو بنەمایەی كە مەبەست لە دوای من دوای مردن نیە هەتا قیامەت، بەڵكو دوای ڕۆيشتنیەتی بۆ تەبووك؛ چونكە ئەو فەرمایشتە تەنھا لەو كاتەدا فەرموویەتی بە عەلی كە دەرچووە بۆ شەڕی تەبووك و ئەوی كردووە بە فەرمانداری مەدینە، شیعە ڕافزیەكان ئەم فەرموودەیەيان كردووە بە بەڵگە لەسەر خيلافەتی عەلی دوای وەفاتی پێغەمبەر (ﷺ)، وە شرۆڤەكاران وەڵامی ئەوانیان داوەتەوە هەروەك زانای پایەبەرز بەدرەدينى عەینی لە شەرحی بوخاریدا وەڵامی داوەتەوە:

“نموونەی ئەوەی بۆ هێناوەتەوە كە مووسا هاروونی كردووە بە جێنشینی خۆی بەسەر نەوەی ئیسڕائیلەوە كاتی دەرچوونی بۆ كێوی طور، وە لەمەدا مەبەستی خيلافەتی دوای مردن نەبووە؛ دیارە پێچوێنراو كە هاروون بووە مردنەكەی پێش مردنی مووسا بووە (عليه السلام). تەنھا لە ژیانیدا و لە كاتێكی تایبەتیدا جێنشینی بووە، كەواتە كارەكە بەهەمان شێوەیە بۆ ئەو كەسەی كە نموونەكەی بۆ هێنراوەتەوە.” جا كاتێك جێنشینیەكەی چوێنراوە بە جێنشینی هاروون و هاروونیش پێغەمبەر بووە، ڕێیتێدەچوو ئەوە بھاتبایە بە مێشكی كەسێكدا كە حەزرەتی عەلیش دوای پێغەمبەر (ﷺ) پێغەمبەر بێت، بۆیە بە ڕستەی “دوای من پێغەمبەر نیە” ئەو مەترسیەی لابرد.

وە ئەم ڕیوايەتی دووەمە لە (بحار الأنوار)دا پشتگیری ئەم قسەيەی ئێمە دەكات: “ئایا ڕازی نابیت تۆ بۆ من وەك هاروون بیت بۆ مووسا، بەڵام ئەوەندە هەیە كە لەگەڵ مندا پێغەمبەر نیە.”^([478])

وە لە (الطبقات الكبری)ى (ابن سعد)دا دەستەواژەكە بەم شێوەیە هاتووە: “فەرمووی ئەی عەلی ڕازی نابیت كە تۆ لای من وەك هاروون بیت لای مووسا بەڵام ئەوەندە هەیە تۆ پێغەمبەر نیت، ئەویش گوتی با، ئەی پێغەمبەری خوا.”^([479])

كەواتە فەرموودەكە تایبەتە بە عەلی (رضي الله عنه)، وە وشەی (بعد، دوا) بۆ ئامادەنەبوون بەكاردێت وەك لە قورئاندا هاتووە:

﴿ثُم اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ﴾^([480])

﴿وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِيهِمْ عِجْلا﴾^([481])

﴿بِئْسَمَا خَلَفْتُمُونِي مِنْ بَعْدِي﴾^([482])

﴿قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ﴾^([483])

گومانی تێدا نیە هۆزەكەی مووسا گوێرەكەكەیان كرد بە پەرستراوی خۆیان و دەیانپەرست دوای ئەوەی كە مووسا بەجێیھێشتن و چوو بۆ كێوی طوور.

فەرموودەی دووەم:

پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “ئەگەر دوای من پێغەمبەرێك هەبوایە ئەوا عومەر دەبوو.”^([484])

وەڵام:

ئەم فەرموودەيە هەرگیز مانای ئەوە ناگەیەنێت كە دوای خۆی (ﷺ) پێغەمبەرێك لە ئوممەتەكەی ڕەوانە ناكرێت؛ چونكە (بعد، دوا) هەندێجار بە مانای (مع، لەگەڵ) بەكاردێت وەك خاوەنی (أقرب الموارد) دەڵێت: “وە (بعد، پاش) دژی (پێش)ە، وە دەكرێت بە مانای (مع، لەگەڵ)یش بێت وەك ئەم قسەیەی شاعیر:

فقلتُ لها فِيئِي إليكِ فإنني         حرامٌ وإني بعد ذاك لبيبُ

هەروەها پێغەمبەری خوا (ﷺ) بۆ عەلی (رضي الله عنه) بەكاری هێناوە لە فەرموودەی: “دوای من پێغەمبەر نیە.” وە لە فەرموودەدا هاتووە: “بەڵام ئەوەندە هەیە لەگەڵ مندا پێغەمبەر نیە.” كەواتە مانای ئەم فەرموودەیە بەم شێوەیە دەبێت: ئەگەر لەگەڵ مندا پێغەمبەر هەبوایە ئەوا عومەر دەبوو.

وە هەندێ جار وشەی (بعد) بۆ پلەوپایە بەكاردەهێنرێت، بەمانای (غیر و سِوی واتە جگە لە)، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿فَبِأَي حَدِيثٍ بَعْدَ اللهِ وَآَيَاتِهِ يُؤْمِنُونَ﴾^([485])، ﴿مَا يَفْتَحِ اللهُ لِلناسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلا مُمْسِكَ لَهَا وَمَا يُمْسِكْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ﴾^([486]).

كەواتە مانای فەرموودەكە بەم شێوەیەش دەبێت كە ئەگەر پێغەمبەری خوا (ﷺ) ڕەوانە نەكرایە ئەوا عومەر شایستەی ئەوە بوو بكرێت بە پێغەمبەر؛ چونكە لە چەند بابەتێكدا بۆچوونی لەگەڵ قورئاندا تەبا بوو وەك بابەتی حەرامكردنی مەی و بابەتی باڵاپۆشی.

وە ڕیوایەتی دووەم كە لە (المرقاة شرح مشكاة المصابيح) دا باسكراوە ڕاڤەی ئەم فەرموودەیە دەكات بەوەی كە پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەفەرموێت: “ئەگەر من ڕەوانە نەكرابام ئەوا ئەی عومەر تۆ ڕەوانە دەكرایت.”^([487])

وە لە (كنوز الحقائق)دا دەستەواژەكە بەم شێوەیە هاتووە: “ئەگەر من ڕەوانە نەكرامایە ئەوا جگە لە من عومەر ڕەوانە دەكرا.”^([488])

لەگەڵ ئەوەدا ئەم فەرموودەیە وەك ترمزی دەڵێت فەرموودەیەكی (غريب)ە و ناكرێت بە بەڵگە.

فەرموودەی سێيەم:

پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەفەرموێت: “لە داهاتوودا لەناو ئوممەتەكەمدا سی درۆزنی دەججال پەیدا دەبن، هەموویان بانگەشەی ئەوە دەكەن پێغەمبەری خوان، وە من خاتەمی پێغەمبەرانم و دوای من پێغەمبەر نیە.”^([489])

وەڵام:

یەكەم- بێگومان ئەم فەرموودەیە ڕاستیەكەی دەركەوتووە و لە سەردەمێكی زووەوە ئەم ژمارەیە كۆتایی هاتووە، پێشەوا ئەبو عبد الله كوچكردووی ساڵی (828ك) دەڵێت: “ڕاستی ئەم فەرموودەیە دەركەوتووە ئەگەر لە سەردەمی پێغەمبەرەوە (ﷺ) تاكو ئێستا ئەو كەسانە ئەژمار بكەین كە بەدرۆ بانگەشەی پێغەمبەرایەتیان كردووە دەگاتە ئەو ژمارەیە، وە ئەو كەسەی مێژوو بخوێنێتەوە ئەمە دەزانێت.”^([490])

دووەم- دیاریكردنی ئەم ژمارەیە مانای ئەوە دەگەیەنێت كە ڕێی تێدەچێت پێغەمبەرێكی ڕاستگۆ بێت ئەگینا پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەیفەرموو هەموو ئەوانەی كە بانگەشەی پێغەمبەرایەتی دەكەن سەرجەمیان درۆزن و دەججالن بەبێ باسكردنی ژمارەیەكی دیاریكراو.

سێیەم- دەكرێت وشەی (بعد) بە مانای دژ و پێچەوانە بەكاربھێنرێت وەك ئەم فەرمایشتەی خوای گەورە: ﴿فَمَنْ ذَا الذِي يَنْصُرُكُمْ مِنْ بَعْدِهِ﴾^([491]) وە لە فەرموودەدا هاتووە: “پێغەمبەری خوا (ﷺ) فەرمووی لەكاتێكدا من خەوتبووم دوو بازنەی زێڕم لەدەستەكانمدا بینی، زۆر قورس بوو لەسەردڵم، پاشان هەر لە خەونەكەمدا وەحیم بۆ كرا: فوویان لێ بكە. منیش فووم لێ كردن و با بردنی. بە دوو درۆزن لێكمدايەوە كە دژی من دەردەچن” یەكێكیان ئەسوەدی عەنەسی و ئەوی تریشیان موسەیلەمە بوو. وە لە فەرموودەیەكی (متصل)دا پاش ئەم فەرموودەيە دەفەرموێت: “به دوو درۆزن لێكمدايەوە كە من لە نێوانیاندام كابرای سەنعا و كابرای یەمامە.”^([492])

چوارەم- پیتی (لا) لە زمانی عەرەبیدا بۆ نەفی ڕەگەزە، وە بەزۆری مەبەست پێی نەفی وەسفكراو و نەفی ڕەگەزی تەواوە. بۆ نموونە: هیچ گەنجێك نیە مەگەر عەلی. وە هیچ شمشیرێك نیە مەگەر زولفەقار، هەروەها فەرمایشتی پێغەمبەر (ﷺ): “ئايینی نیە كەسێك پەیمانی نەبێت، وە باوەڕی نیە كەسێك ئەمانەت نەپارێزێت.” وە فەرمایشتی پێغەمبەر (ﷺ): “ئەگەر قەیسەر تیاچوو ئیتر دوای ئەو قەیسەر نیە.”^([493]) خەتتابی دەڵێت مانای فەرموودەكە ئەوەیە كە دوای ئەو قەیسەرێك نیە كە وەكو ئەو خاوەن موڵك و دەسەڵات بێت^([494]). كەواتە ئەگەری ئەوە هەیە مانای فەرموودەكە ئەوە بێت كە پێغەمبەرێكی كامڵ نیە خاوەنی شەریعەت بێت یان پێغەمبەرێك نیە هاوشێوەی من بێت.

فەرموودەی چوارەم:

“پێغەمبەران كاروباری نەوەی ئیسڕائیلیان بەڕێوە دەبرد، هەركاتێك پێغەمبەرێك دەمرد پێغەمبەرێكی تر جێگای دەگرتەوە، دوای من پێغەمبەر نیە و خەلیفە دەبێت.”^([495])

وەڵام:

یەكەم- هەندێ جار وشەی (بعد، پاش) بەكاردەهێنرێت بۆ سەردەمێك كه ڕاستەوخۆ دوای مردن بێت وەك لەم فەرمایشەی خوای گەورەدا هاتووە: ﴿فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ﴾^([496])، وە دەكرێت (بعد) بەكاربهێنرێت بۆ سەردەمێك دوای مردن كە ڕاستەوخۆ دوای مردنەكە نەبێت هەروەك ئەم فەرمایشتەی خوای گەورە: ﴿إِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى﴾^([497])، كەواتە دەگونجێت مەبەست لە وشەی (بعد) لە فەرموودەكەدا “دوای” ڕاستەوخۆ و پەیوەست بێت واتە دوای من یەكسەری و بێ پچڕان پێغەمبەر نیە، وە ڕستەی (هەركاتێك پێغەمبەرێك دەمرد) ئەم مانایە دەستنیشان دەكات.

دووەم- ئەگەر دوای ئەو (ﷺ) هاتنی پێغەمبەر ئەستەم بوایە ئەوا بۆچی فەرموویەتی: “پاشان پێغەمبەری خوا عیسا و هاوەڵەكانی دەگوێزنەوە، ئەوسا پێغەمبەری خوا عیسا و هاوەڵەكانی دەيانەوێت…”^([498])

فەرموودەی پێنجەم

پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “من (العاقب)م، وە العاقب كەسێكە لەدوای ئەو پێغەمبەر نیە.”^([499])

وەڵام:

یەكەم- شەرحی (العاقب) شەرحی پێغەمبەر (ﷺ) نەبووە هەروەك مەلا عەلی قاری دەڵێت: “دیارە ئەم شەرحی شەرحی یەكێك لە هاوەڵانە یان هی كەسێكی ترە دوای ئەو، وە لە شەرحی موسلیمدا هاتووە كە ئیبن عەرەبی دەڵێت (العاقب) كەسێكە لە خێر و چاكەدا جێگری كەسانی پێش خۆیەتی.”^([500])

هەروەها لە پەراوێزی (تنویر الحوالك شرح موطأ مالك)دا هاتووە: “من (العاقب)م، موسلیم و جگە لە موسلیم بۆی زیاد كردووە لە ڕێگەی ئیبن عویەینەوە. ( “العاقب” كەسێكە لە دوای ئەو پێغەمبەر نیە) ئەم قسەيە هى زوهریە و تەفسیری ئەوە.”^([501])

دووەم- ئەم فەرموودەیە لە كتێبی تردا هاتووە و ئەم ڕستەیەی تێدا نیە: “(العاقب) كەسێكە لەدوای ئەو پێغەمبەر نیە.”^([502])

سێيەم- دەتوانین لە تەئویلی ئەم وتەيەدا بڵێین مەبەست لە دوای ئەو بریتیە لە سەردەمی پێغەمبەرایەتیەكەی، وە بەوپێيەی سەردەمی پێغەمبەرایەتیەكەی (ﷺ) درێژدەبێتەوە هەتا ڕۆژی قیامەت؛ ئەوا پەیدابوونی پێغەمبەرێكی سەربەخۆی خاوەن شەریعەت كارێكی ئەستەمە، بەڵام دەكرێت لە سەردەمەكەی ئەودا دوای خۆی پێغەمبەرێك پەیدا بێت لە ئوممەتەكەی و لەژێر فەرمانی شەریعەتی ئەودا بێت بۆ نوێكردنەوەی ئایینەكەی، وە ئەم جۆرە پێغەمبەرە بە پێغەمبەرێكی دابڕاو لە پێغەمبەری خوا (ﷺ) لەقەڵەم نادرێت.

مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) دەفەرموێت:

“بێگومان من تاكێكم لە ئوممەتی پێغەمبەر، پاشان لەگەڵ ئەوەدا خوا ناوینام پێغەمبەر لەژێر لێشاوی پێغەمبەرایەتی موحەممەدیدا، وە ئەوەی پێویست بوو بە وەحی پێيڕایگەیاندم. كەواتە پێغەمبەرایەتی من شتێك نیە جگە لە پێغەمبەرایەتی ئەو، وە لە جبەكەمدا شتێك نیە مەگەر ڕووناكی و تیشكەكانی ئەو، ئەگەر ئەو نەبوایە ئەوا من شتێك نەدەبووم كە باس بكرێـم یان ناوم هەبێت.”^([503])

فەرموودەی شەشەم

“پەیام و پێغەمبەرایەتی پچڕاوە بۆیە نێردراو و پێغەمبەر دوای من نیە.”^([504])

وەڵام:

مەبەست لەم فەرموودەیە ئەوەیە كە پێغەمبەرایەتی تەشریعی و سەربەخۆ پچڕاوە و سەردەمی پێغەمبەرایەتیەكەی ئەو (ﷺ) درێژدەبێتەوە هەتا ڕۆژی قیامەت، پێشتر باسى شەرحی ئەم فەرموودەيەمان كرد. (بعد، دوا) لێرەشدا مانای (دژ و پێچەوانە) لەخۆی دەگرێت واتە پێغەمبەرێك نیە كه دژی شەریعەتەكەی من بێت.

فەرموودەی حەوتەم

 “پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: نموونەی من و نموونەی پێغەمبەرانی پێش من وەكو كۆشكێك وایە كە زۆر بەجوانی دروستكرابێت، بەڵام شوێنی یەك خشت لەو كۆشكەدا بەجێھێڵرابێت، ئینجا تەماشاكەران بەناویدا بسوڕێنەوە و سەریان سوڕبمێنێت لە جوانی دروستكردنەكەی تەنھا شوێنی ئەو تاقە خشتە نەبێت… من شوێنی ئەو خشتەم پڕكردووەتەوە، وە پێغەمبەر و نێردراوەكان بە من تەواو و بێكەموكوڕی بوون.” لە گێڕانەوەیەكە تردا: “كەواتە من ئەو خشتەم، وە من خاتەمی پێغەمبەرانم.”

وەڵام:

لەڕاستیدا پێغەمبەر (ﷺ) بە دەستەواژەی (پێش من) پێغەمبەرانی پابەند و سنوردار كردووە كە تێیدا ئاماژە هەیە بۆ ئەوەی دەكرێت دوای خۆیشی پێغەمبەران بێن، بەڵام ئەو پێغەمبەرانە سەربەخۆ نابن، بەڵكو دەچنە چوارچێوەی خشتەكەی خۆی و لە ڕووناكیەكەی ئەو ڕووناكی وەردەگرن.

لەم بارەيەوە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) جوانترین هۆنراوەی فەرمووە:

وواللهِ إني قد تبعتُ محمدًا … وفي كل آنٍ مِن سناه أُنَوَّرُ

وفوَّضني ربي إلى روض فيضه … وإني به أجنِي الجَنَى وأُنَضَّرُ

وە مەبەست لە خاتەمی پێغەمبەران بریتیە لە پێغەمبەری كامڵ وەك ئیبن خەلدوون دەڵێت:

“تەفسیری خاتەمی پێغەمبەرانیان كردووە بەو خشتە هەتاكو دروست بوونی كۆشكەكە كامڵ و تەواو بێت، ماناكەی بریتیە لەو پێغەمبەرەی كە پێغەمبەرایەتی كامڵی دەستكەوتووە.”^([505])

دووەم- ئەگەر بەڵگەهێنانەوە بە فەرموودە كۆشكەكە ڕاست بێت؛ ئەوا پێویستە دان بەوەشدا بنرێت كە عیسای كوڕی مەریەم (عليه السلام) ناگەڕێتەوە؛ چونكە كونكردنی دیوار و لابردنی خشتە كۆنەكە كۆشكەكە ناتەواو دەكات و لەسەر شێوە كۆنەكەی نایھێڵێتەوە دوای خاتەمی پێغەمبەران (ﷺ).

سێيەم- مەبەست لە كۆشك كۆشكی شەریعەتە، وە هەر پێغەمبەرێك خشتێكی داناوە هەتا ئەو كاتەی كە سەروەری پێغەمبەران (ﷺ) هات و خوای گەورە قورئانی دابەزاند بۆ سەری و تێیدا فەرمووی: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾^([506])، كەواتە دوای ئەو پێغەمبەرێك نایەت خاوەنی شەریعتێكی نوێ بێت.

مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) دەفەرموێت:

“هیچ كتێبێك نیە بۆمرۆڤەكان مەگەر قورئان، وە لەمڕۆ بەدواوە هیچ تكاكارێك نیە بۆ مرۆڤەكان مەگەر موحەممەدی هەڵبژاردە (ﷺ)… كێ ڕزگاری دەبێت؟ ئەو كەسەی باوەڕێكی پتەوی هەبێت بەوەی كە خودا حەقە و موحەممەدیش (ﷺ) تكاكار و پردی نێوان خودا و هەموو خەڵكیە، وە هیچ پێغەمبەرێك وەكو ئەو نیە و ناتوانێت شان بدات لەشانی، وە لەژێر گومەزی ئاسماندا هیچ كتێبێك هاوشێوەی قورئان نیە لە پلەوپایەدا.”^([507])

فەرموودەی هەشتەم

“لە پێغەمەبەرایەتی هیچ نەمابوو مەگەر مژدەكان. وتیان ئەی پێغەمبەری خوا مژدەكان چین؟ فەرمووی: خەونی ڕاستەقینە و چاك كە پیاوچاك بیبینێت یان خەونى پێوە ببینن.”

وەڵام:

یەكەم- پێغەمبەر (ﷺ) مەبەستی سەردەمی پێش ڕەوانەكردنی خۆی بووە چونكە دەفەرموێت: (لە پێغەمبەرایەتی هیچ نەمابوو) ئەم دەستەواژەیە مانای ڕابردوو دەگەیەنێت چونكە پیتی (لَمْ) لە زمانی عەرەبیدا ئەگەر چووە سەر فرمانی ڕانەبردوو مانای بەدەستنەهێنانی ئەو فرمانە دەبەخشێت لەكاتی ڕابردوودا، كەواتە مانای فەرموودەكە ئەوەیە پێش ڕەوانەكردنی پێغەمبەر (ﷺ) لەسەردەمی فەترەدا پیاوچاكان تەنھا خەونی ڕاستەقینە و چاكیان دەبینی.

دووەم- ئەگەر مەبەستی سەردەمی دوای ڕەوانەكردنی خۆی بێت (ﷺ)؛ ئەوا مەبەستی فەرموودەكە ئەوەیە هیچ شتێك لە پێغەمبەرایەتی نەماوەتەوە مەگەر ئەو پێغەمبەرایەتیەی كە تەنـھا مژدەكان دەگرێتەوە واتە هیچ یاسا و تەشریعێكی تێدا نیە، وە بێگومان پێغەمبەری خوا (ﷺ) نموونەیەكی زۆر بچوكی لە پێغەمبەرایەتی باس كردووە و دەفەرموێت: خەونی ڕاستەقینە دەچێتە چوارچێوەی مژدەكانەوە، دیارە مژدەكان بریتین لە خودی پێغەمبەرایەتی، خوای گەورە لە قورئانی پیرۆزدا دەفەرموێت: ﴿وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلا مُبَشرِينَ وَمُنْذِرِينَ﴾^([508]) كەوابوو پێغەمبەرایەتی ناتەشریعی جێگیرە دوای پێغەمبەر (ﷺ).

سێيەم- ئەگەر بڵێن مەبەستی لە مانەوەی مژدەكان تەنـھا خەونی ڕاستەقینەیە و خوای گەورە هەتا ڕۆژی قیامەت قسەناكات لەگەڵ هیچ كەسێكدا؛ ئەوا ئەم قسەیە پێچەوانەی قورئان و كۆمەڵێك فەرموودەی ترە. خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿إِنَّ الذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللهُ ثُم اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلا تَخَافُوا وَلا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنةِ التِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ﴾^([509])

وە لە فەرموودەدا هاتووە:

(1) پێغەمبەری خوا (ﷺ) دەفەرموێت: “لەناو گەلەكانى پێش ئێوەدا كەسانێك هەبوون خودا قسەی لەگەڵ دەكردن، ئەگەر كەسێكی لەو شێوە هەبێت لە ئوممەتی مندا ئەوا عومەرە.”

(2) لەوانەی پێش ئێوە لە نەوەی ئیسڕائیل پیاوانێك هەبوون بەبێ ئەوەی پێغەمبەر بن خودا قسەی لەگەڵ دەكردن، ئەگەر یەكێك لەو كەسانە هەبێت لە ئوممەتی مندا ئەوا عومەرە.^([510])

فەرموودەی نۆيەم

یەكێك لە ناوەكانی پێغەمبەر (ﷺ) بريتيە لە (المقفي) واتە ئەو كۆتا پێغەمبەرە.

وەڵام:

پێشەوا ئەبو عبد اللە دەڵێت: “ماناكەی بریتیە لە: شوێنكەوتەی پێغەمبەران.”^([511]) وە زانای پایە بەرز شێخ (مەلا) عەلی قاری لە شەرحی وشەی (المقفي)دا دەڵێت: “كەسێكە شوێن پێی پێغەمبەرانی پێش خۆی هەڵگرتووە و پەیڕەوی ڕەوشتی هەڵبژێراوانی پێش خۆی كردووە؛ چونكە خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ﴾^([512])، پوختەی قسە ئەوەیە ئەو (ﷺ) شوێنكەوتەی پێغەمبەرانە لە بنچینەی یەكتاپەرستی و ڕەوشتە جوانەكاندا ئەگەرچی لە هەندێ شتی ناسەرەكیدا پێچەوانەی ئەوان بێت.”^([513])

فەرموودەی دەیەم

“من كۆتا پێغەمبەرم و ئێوەیش كۆتا ئوممەتن.”

وەڵام:

مانای فەرموودەكە زۆر ڕوونە؛ واتە پێغەمبەر (ﷺ) دواهەمینی ئەو پێغەمبەرانەیە كە شەریعەتیان هێناوە، ئێستا ئیتر شەریعتێك نیە لەدوای شەریعەتەكەی ئەو، وە ئایینێك نیە لەدوای ئایینەكەی ئەو (ﷺ)، وە پێغەمبەڕێك لەدوای ئەو نیە كە ئایین و شەریعەتەكەی نەسخ بكاتەوە و لە ئوممەتی ئەو نەبێت. بەم مانایە پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “من دواهەمین پێغەمبەرم و مزگەوتەكەیشم دواهەمین مزگەوتە.”^([514])

وە ئاشكرایە مزگەوتەكەی پێغەمبەر (ﷺ) دواهەمین مزگەوت نیە؛ چونكە دوای ئەو كۆمەڵێك مزگەوتی زۆر دروستكراون، بەڵكو ماناكەی ئەوەیە لەدوای مزگەوتەكەی من هیچ مزگەوتێك دروستناكرێت مەگەر لەسەر شێواز و نموونەی مزگەوتەكەی ئەو بێت و هاوشیوەی ئەو بێت، وە پێغەمبەرێك لەدوای من نایەت مەگەر لەسەر پەیڕەو و بەرنامەی من بێت، بەكورتی پێغەمبەرێك لەدوای پێغەمبەر (ﷺ) نایەت مەگەر لە ئوممەتەكەی و لەسەر ڕێبازەكەی ئەو بێت، وە خوای گەورەیش خۆی كەسێك هەڵدەبژێرێت كە بیەوێت و هیدایەتی ئەو كەسەیش دەدات كە دەگەڕێتەوە بۆ لای.

تەفسیری خاتەمی پێغەمبەران و “دوای من پێغەمبەر نیە” لەڕوانگەی وتەی زانایانی پێشینەوە

1- شێخ موحیەددینی ئيبن عەرەبی دەڵێت: “یەكێك لەوانە دابەزاندنی شەريعەتەكان بووە، خوا بە شەریعەتی موحەممەد (ﷺ) ئەم دابەزاندنەی داخست و كۆتایی پێ هێنا، كەواتە ئەو خاتەمی پێغەمبەرانە… بێگومان موحەممەد (ﷺ) خاتەمی پێغەمبەرایەتیە، دوای ئەو پێغەمبەرایەتی تەشریعی نیە.” “تەنھا پێغەمبەرایەتی تەشریعی هەڵگیراوە و ئەمەیە مانای دوای ئەو پێغەمبەر نیە… زانیمان فەرمایشتی دوای ئەو پێغەمبەر نیە واتای ئەوەیە دوای ئەو بەتایبەتی پێغەمبەرێكی تەشریعی نیە نەك ئەوەی دوای ئەو پێغەمبەر نەبێت. ئەمەش هاوشێوەی ئەو فەرمایشتەی خۆیەتی كە دەفەرموێت: ئەگەر كیسرا تیاچوو دوای ئەو كیسرا نیە، وە ئەگەر قەیسەر تیاچوو دوای ئەو قەیسەر نیە.”^([515])

پاشان دەڵێت: “بەم شێوەیە مانای فەرمایشتەكەی (ﷺ): “پەیام و پێغەمبەرایەتی پچڕاوە بۆیە دوای من نێردراو نیە و دوای من پێغەمبەر نیە.” واتە ئەو كەسەی كە لەسەر شەریعەتێك بێت پێچەوانەی شەریعەتەكەی من، بەڵكو ئەگەر پەیدا بوو ئەوا لەژێر بڕیاری شەریعەتەكەی مندا دەبێت.”

2- سەید عەبدولكەریمی كوڕی ئیبراهیمی جەیلی لە كتێبی (الإنسان الكامل)دا دەڵێت: “هەڵبەت دوای ئەو حوكمی پێغەمبەرایەتی تەشریعی پچڕاوە و كۆتایی هاتووە. وە موحەممەد (ﷺ) خاتەمی پێغەمبەرانە.”^([516])

3- پێشەوا عبد الوهاب شەعرانی لە كتێبى (الیواقیت والجواهر)دا دەڵیت: “فەرمایشتەكەی پێغەمبەر (ﷺ) “پێغەمبەر و نێردراو نیە لەدوای من.” مەبەست لێی ئەوەیە كە دوای من پێغەمبەرێكی تەشریعی نیە.”^([517])

4- فەرموودەناس موحەممەد تاهیر لە كتێبى (مجمع البحار)دا دەڵێت: “ئەمەش لەو كاتەدا پێچەوانەی (دوای من پێغەمبەر نیە) نیە؛ چونكە مەبەستی ئەوەیە كە پێغەمبەرێك نیە شەریعەتەكەی نەسخ بكاتەوە.”^([518])

5- زانای پایەبەرز مەلا (شێخ) عەلی قاری دەڵێت: “فەرمایشتەكەی پێغەمبەر دژی دەستەواژەی خاتەمی پێغەمبەران نیە؛ چونكە ماناكەی ئەوەیە دوای ئەو پێغەمبەرێك نایەت ئایینەكەی نەسخ بكاتەوە و لە ئوممەتی خۆی نەبێت.”^([519])

6- فەرموودەناسی مەزن سەید ولي اللە ی دەهلەوی لە كتێبەكەیدا (تفهیمات إلهیة) دەڵیت: “بەهاتنی ئەو پێغەمبەران كۆتاییان پێھات مانای ئەوەیە پێغەمبەرێك پەیدا نابێت خوای گەورە فەرمانی پێ بكات بە تەشریع لەسەر خەڵكی.”^([520])

7- زانای گەورە موحەممەد قاسم دامەزرێنەری قوتابخانەی (دیۆبەند)ی عەرەبی لە هيندستان دەڵێت: “گریمان پێغەمبەرێك لەدوای پێغەمبەر (ﷺ) پەیدا ببێت، بە هیچ شێوەیەك ئەمە دژی خاتمیەتی موحەممەدی نیە.”^([521])

8- فەرموودەناس سەید صدیق حەسەن لە كتێبەكەی خۆیدا (اقتراب الساعة) دەڵێت: “بەڵێ! لە فەرموودەدا هاتووە: (دوای من پێغەمبەر نیە)، ماناكەی لای ئەهلی زانست ئەوەیە دوای من پێغەمبەرێك نایەت بە شەریعەتێكی تازەوە كە شەریعەتی ئیسلام لەكاربخات.”^([522])

9- شێخ بالی لە شەرحی خۆی لەسەر (شرح فصوص الحكم)ی سۆفی عبد الرزاق القاشاني دەڵێت: “پەیام و پێغەمبەرایەتی تەشریعی پچڕاوە و لە موحەممەددا (عليه السلام) پچڕاوە بۆیە دوای ئەو پێغەمبەر نیە واتە پێغەمبەری تەشریعی… بێگومان عیسا (عليه السلام) پێغەمبەرێكە دێت و لەژێر فەرمانی شەریعەتەكەی ئەودا دەبێت یان پەرەدەدات بە شەریعەتەكەی (واتە پێغەمبەرێكی تەشریعی لەژێر فەرمانی شەریعەتەكەی ئەودا دەبێت و شوێنكەوتەی شەریعەتەكەی ئەو دەبێت وەكو پێغەمبەرانی نەوەی ئیسڕائیلی (عليهم السلام) كە هەموویان لەسەر شەریعەتی مووسا (عليه السلام) بوون.”^([523])

ڕەنگە كەسێك بڵێت ئەم پێشەوایانە ئەم وتانەیان یاداشت كردووە بۆ سەلماندنی هاتنی عیسای كوڕی مەریەم (عليه السلام). وەڵامەكەی ئەوەیە كە ئامانجی ئێمە لە باسكردنی قسەكانیان بریتیە لە ڕوونكردنەوەی مانای خاتەمی پێغەمبەران و دوای من پێغەمبەر نیە، بێگومان ئەوانیش بەگوێرەى تەفسیرەكەی ئێمە ماناكەیان تەفسیركردووە واتە دوای پێغەمبەر پێغەمبەرێك پەیدا نابێت بە شەریعەتێكی تازەوە و لە ئوممەتەكەیشی نەبێت. ئەگەر كەسێك بڵێت لە ڕابردوودا عیسا (عليه السلام) پێغەمبەر بووە. دیسان ئەمەیش بەڵگەهێنانەوەكەی ئێمە پووچ ناكاتەوە، بەڵكو دەیسەلمێنێت خاتەمی پێغەمبەران مانای دواهەمینی پێغەمبەران نیە؛ چونكە عیسا (عليه السلام) بەو سیفەتەی كە پێغەمبەرە دوای موحەممەد (ﷺ) دێت بۆیە ڕەوا نیە بۆ هیچ كەسێك بڵێت: بەڕەهایی پێغەمبەر نیە لەدوای پێغەمبەری خۆمان (ﷺ). كەوابوو هیچ جیاوازیەك نیە لەنێوان ئێمە و نەیارەكانمان جگە لەوەی ئەوان چاوەڕێی هاتنی پێغەمبەرێكی نەوەی ئیسڕائیل دەكەن كە لە ئاسمانەوە بێت، بەڵام ئێمە دەڵێین ئەو پێغەمبەرەی نەوەی ئیسڕائیل كە هاتووە بۆ ئیسڵاحی نەوەی ئیسڕائیل بەتەنھا بەگوێرەی فەرمایشتی خوای گەوره: ﴿وَرَسُولاً إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾^([524]) جارێكی تر نایەت بۆ ئیسڵاحكردنی ئوممەتی موحەممەدی؛ چونكە ئەمە سووكایەتیە بە ئوممەتی موحەممەدی و پێغەمبەریش (ﷺ). لەبەرئەوەی ئەگەر ئەم ئوممەتە تووشی فەساد و خراپەكاری بوو؛ ئەوا لەو كاتەدا پێغەمبەر (ﷺ) پێویستی بە ئوممەتی ئیسڕائیلی دەبێت و پێغەمبەرێكی ئیسڕائیلی دێت بۆ ئیسڵاحی ئوممەتەكەی، وە كەسێك لە ئوممەتەكەی خۆی هەڵناسێت بە ڕێنمایی كردنی موسوڵمانان و چاككردنی كاروباریان؛ ئێمە باوەڕمان وایە كە لەكاتی خراپی و لاوازبوونی ئوممەتی ئیسلامیدا خوای گەورە كەسێك لە ئوممەتی موحەممەدی ڕەوانە دەكات و دەیگەیەنێتە پایەی پێغەمبەرایەتی بەهۆی شوێنكەوتنی موحەممەدەوە (ﷺ)، وە ناویدەنێت مەسیح بۆ ئەوەی دەریبخات كە موحەممەد (ﷺ) سەرداری پێشین و پاشینەكانە لەو ڕووەوە كە لێشاوە ڕۆحیەكەی بەردەوامە. وە دەڵێین ئەو مەسیحە لەناو ئوممەتی موحەممەدیدا هات و سەریهەڵدا كە بریتیە لە (ئەحمەد كوڕی موڕتەزا)، دەی مژدەبێت لەو كەسەی باوەڕی هێنا و هیدایەتی وەرگرت.

سەلماندنی مانەوەی پێغەمبەرایەتی لە قورئانی پیرۆزدا

لەوەی پێشووەوە دەركەوت لە ئایەتی ﴿وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ و ئەو فەرموودانەدا كە دەكرێن بە بەڵگە لەسەر نەمانی پێغەمبەرایەتی هیچ بەڵگەیەك نیە بەشێوەیەكی گومانبڕ ئەوە بسەلمێنێت كە بەڕەهایی پێغەمبەرایەتی پچڕاوە، لەڕاستیدا ئەگەر مەبەست لە دەستەواژەی ﴿وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ داخستنی دەرگای پێغەمبەرایەتی بێت بەڕەهایی؛ ئەوا پێویست بوو چەندین ئایەتی تر هەبوایە لە قورئانی پیرۆزدا كە بەڕاشكاوی پشتگیری ئەو تێگەيشتنەی بكردایە؛ چونكە قورئان خۆی تەفسیری خۆی دەكات، وە بە باسكردنی یەك ئایەت وازینەدەهێنا كە وشەكانی هەڵگری چەند مانایەك بن، بەڵكو بەپێچەوانەوە لە قورئانی پیرۆزدا كۆمەڵێك ئایەتی زۆر هەیە كە مانای مانەوەی پێغەمبەرایەتی دەگەیەنن دوای پێغەمبەر (ﷺ)، ئەمەش ئایەتەكان:

ئایەتی یەكەم

خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾^([525])، ئەم ئایەتە بە ڕوونی و ڕاشكاوی ئەوە ڕادەگەیەنێت كە پێغەمبەرایەتی بەردەوامە لە ئوممەتی موحەممەدیدا، وە مانای ئایەتەكە ئەوەیە ئەو كەسەی گوێڕایەڵی خوا و موحەممەد (ﷺ) دەكات؛ ئەوا بە ئەندازەی گوێڕایەڵیەكەی یەكێك دەبێت لە پیاوچاكان یان شەهیدان یان ڕاستگۆیان یاخود پێغەمبەران.

وە هیچ كەسێك بە وشەی (مع، لەگەڵ) فریونەخوات و پێی وابێت مانای ئایەتەكە ئەوەیە كە خوای گەورە كارێك دەكات گوێڕایەڵان لەگەڵ پیاوچاكان و شەهیدان و ڕاستگۆیان و پێغەمبەراندا دەبن نەك یەكێك بن لەوان؛ چونكە (مع) بەزۆری بە مانای (مِن، لە) هاتووە، وەك لەم فەرمایشتانەی خوای گەورەدا: ﴿وَتَوَفنَا مَعَ الأَبْرَارِ﴾^([526])، هەروەها وتەی خوای گەورە: ﴿إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ فَأُولَئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ﴾^([527]) وە دەرهەق بە ئیبلیس دەفەرموێت: ﴿أَبَى أَنْ يَكُونَ مَعَ الساجِدِينَ﴾^([528]) وە لە جێگایەكی تردا دەفەرموێت: ﴿لَمْ يَكُنْ مِنَ الساجِدِينَ﴾^([529])

وە ئەگەر كەسێك بڵێت پیتی (مَعَ) مانای (مِنْ) نابەخشێت لە ئایەتی ناوبراودا؛ ئەوا ئەم وتەيە پێویستی دەكات هەموو ئوممەتی موحەممەدی بێبەش بێت لە نیعمەتەكانی خوا، ئەو كاتە مانای ئایەتەكە بەم شێوە دەبێت كە كەسانی گوێڕایەڵ بۆ خوا و پێغەمبەرەكەى لە پیاوچاكان و شەهیدان و ڕاستگۆیان نابن، بەڵكو تەنھا لەگەڵ ئەواندا دەبن، ئیتر چۆن دەسەلمێنرێت ئەم ئوممەتە چاكترینی ئوممەتەكانە؟ لەڕاستیدا پێغەمبەرانی پێشوو لەڕێگەی گوێڕایەڵی كردنیانەوە شوێنكەوتەكانی خۆیان گەیاندە پلەی ڕاستگۆیی بەتەنھا، وەك خواى گەورە دەفەرموێت: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُولَئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَالشُّهَدَاءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ﴾^([530])

بێگومان گوێڕایەڵی پێغەمبەر (ﷺ) شوێنكەوتەكانی دەگەیەنێتە پایەی پێغەمبەرایەتی، وە بەمەش فەزڵی پێغەمبەر (ﷺ) و بڵندی ئەم ئوممەتە بەسەر سەرجەم ئوممەتەكانی تردا دەردەكەوێت.

ئایەتی دووەم

﴿يَا بَنِي آدَمَ إِما يَأْتِيَنّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصّونَ عَلَيْكُمْ آَيَاتِي فَمَنِ اتّقَى وَأَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾^([531])

ئەم ئایەتە بەڵگەیە لەسەر هاتنی پێغەمبەران دوای پێغەمبەر (ﷺ). وە ئەگەر كەسێك ئەوە بەخەیاڵیدا هات كە مەبەست لە نەوەی ئادەم بریتین لە نەتەوەكانی ڕابردووی پێش ڕەوانەبوونی پێغەمبەری خۆمان (ﷺ)؛ ئەوا ئەم باوەڕە لە جێگەی خۆیدا نیە؛ چونكە وشەی نەوەی ئادەم لەهەمان سوورەتدا سێ جاری تر بەكارهاتووە پێش ئەم ئایەتە، وەك ئەم فەرمایشتانە: ﴿يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآَتِكُمْ وَرِيشًا﴾^([532]) و ﴿يَا بَنِي آدَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشيْطَانُ﴾^([533]) وە: ﴿يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُل مَسْجِدٍ﴾^([534]) ئەى نەوەكانی ئادەم ﴿يَا بَنِي آدَمَ﴾ وشەیەكی گشتیە بۆ هەموو، كەواتە ئایەتەكە هەواڵ دەدات بە مانەوە و بەردەوامبوونی پێغەمبەرایەتی لە ئوممەتی موحەممەدیدا؛ چونكە هەرگیز ناكرێت ئوممەتی موحەممەدی بكرێتە دەرەوەی نەوەكانی ئادەم، وە ئەگەر گوتمان ڕووی قسە ئاراستەی ئوممەتى موحەممەدی كراوە، هەروەك سياقی ئایەتەكە ئەو مانایە دەگەیەنێت؛ ئەوا بەڕاسترین شێوە مەبەستەكەمان پێكاوە. پێشەوا السيوطي دەربارەی جۆرەكانی ئاخاوتن و دوانی خوای گەورە دەڵێت: ” ئاراستەكردنی ڕووی قسە بۆ ئەو كەسانەی بوونیان نیە، ئەمەش دروستە بەگوێرەى ئاراستەكردنی ڕووی قسە بۆ ئەو كەسانەی كه بوونیان هەیە وەك (ئەی نەوەی ئادەم) كە ئاراستەكردنی قسەیە بۆ خەڵكی ئەو سەردەمە و هەموو ئەوانەی دوای ئەوان دێن.”^([535])

ئایەتی سێيەم

﴿رَفِيعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ لِيُنْذِرَ يَوْمَ التَّلَاقِ﴾^([536])، مەبەست لە ﴿الرُّوحَ﴾ وەحی یان ڕۆحی پیرۆزە (سەیری كەششاف و موفرەداتی قورئان ی ڕاغب بكە). ئەم ئایەتە بەڕاشكاوی ڕایدەگەیەنێت پێغەمبەرایەتی ماوەتەوە و بەردەوامە؛ چونكە شێوگی ﴿يُلْقِي﴾ مانای بەردەوامی دەگەیەنێت، وە هەروەك چۆن خودا ڕایدەگەیەنێت كە لەداهاتوودا فریشتەكان دادەبەزن بەهەمان شێوەش پێمانڕادەگەیەنێت كە هۆشداریمان پێدەدرێت و ئاگادار دەكرێینەوە، دیارە ئاگاداركردنەوە و هۆشداریدان لە سیفەتەكانی پێغەمبەرانە ئەگەر فەرمانەكە لەلایەن خواوە بێت، وەك خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلاّ مُبَشّرِينَ وَمُنْذِرِينَ﴾^([537]) وە ئایەتی: ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾^([538])

ئایەتی چوارەم

﴿إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَيْكُمْ رَسُولًا شَاهِدًا عَلَيْكُمْ كَمَا أَرْسَلْنَا إِلَى فِرْعَوْنَ رَسُولًا﴾^([539]) وە فەرمایشتی خوا: ﴿وَعَدَ اللهُ الذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ﴾^([540]) خوای گەورە لەم دوو ئایەتەدا پێغەمبەر (ﷺ) و ئوممەتەكەی چوواندووە بە مووسا و ئوممەتەكەی، وە جێنشینی لە ئوممەتی مووسادا لە ڕێگەی پێغەمبەرایەتیەوە بووە، وە بۆ تەواوكردنی لێكچوون لەنێوان زنجیرەی مووسایی و زنجیرەی موحەممەدیدا دەبێت یەكێك وەك پێغەمبەر لە ئوممەتی موحەممەدی ڕەوانە بكرێت ئەگینا چ پەیوەندیەك هەیە لەنێوان مووسا (عليه السلام) و موحەممەد (ﷺ) و لەنێوان ئوممەتەكانیاندا كە لێكچوون و هاوشێوەیی دروست بكات لەنێوانیاندا؟

ئایەتی پێنجەم

﴿أَفَمَنْ كَانَ عَلَى بَينَةٍ مِنْ رَبهِ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً﴾^([541])

ئەم ئایەتە بەڕاشكاوی هاتنی شایەتێك لەدوای پێغەمبەر (ﷺ) لە ئوممەتەكەی ڕادەگەیەنێت، شایەتی بۆدەدات هەروەك پێشتر مووسا (عليه السلام) شایەتی بۆداوە، وەك خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى مِثْلِهِ﴾^([542]) ئەو شایەتەی كە لە ئایاتەكەدا باسكراوە كەسێكە پێغەمبەرە.

ئایەتی شەشەم

﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ * وَآخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴾^([543])

فەرمایشتی خوای گەورە ﴿وَآخَرِينَ مِنْهُمْ﴾^([544]) مانای ئەوە دەگەیەنێت ڕەوانەكردنی دووەمی پێغەمبەر (ﷺ) لەناو پاشینەكاندا كە دوای سەردەمی هاوەڵان (ڕەزای خوایان لێ بێت) دێن لەناو خۆیاندا دەبێت نەك لەناو كەسانی جگە لەخۆیان؛ وە ئاشكرایە پێغەمبەر (ﷺ) خودی خۆی جارێكی تر ڕەوانەناكرێتەوە، كەواتە مەبەستەكە تەنھا ڕەوانەكردنی مەسیحی بەڵێندراوە وەك پێغەمبەرێك لەناو پاشینەكاندا بەناوی پێغەمبەرەوە (ﷺ) وەك ئەوەی ڕەوانەكردنی مەسیحی بەڵێندراو ڕەوانەكردنی موحەممەد بێت (ﷺ) و دەركەوتنەكەی دەركەوتنی موحەممەد بێت (ﷺ).

لەبەرئەوە گەورەمان ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) دەفەرموێت: “ئەو كەسەی جیاوازی بكات لەنێوان من و موحەممەدی هەڵبژاردەدا ئەوا نە منى ناسیوە و نە ڕاستی بینیوە.”^([545])

ئەمە ئەو مانا ڕاستەیە تەفسیری ئەم فەرمایشتەی خوا دەكات كە دەفەرموێت: ﴿وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ﴾^([546]) وە فەرمایشتی خوای گەورە: ﴿ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ * وَثُلّةٌ مِنَ الآخِرِينَ﴾^([547])

ئایەتی حەوتەم

﴿اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾^([548])

وشەی ﴿يَصْطَفِي﴾ مانای هەڵبژاردنی بەردەوام و هەمیشەیی دەگەیەنێت؛ چونكە فرمانی ڕانەبردووە، دیارە ئایەتەكە هەڵبژاردنی بەردەوام دەخوازێت، ئەگەر خوای گەورە دەرگای پێغەمبەرایەتی داخستووە بەڕەهایی ئەوا؛ وا پێویست دەكات ڕەوانەكردنی فریشتەكانیش بپچڕێنێت؛ چونكە ڕەوانەكردنی پێغەمبەران داخوازی ڕەوانەكردنی فریشتەكانە و پەیامی فریشتەكان نەپچڕاوە.

ئایەتی هەشتەم

﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ * صِرَاطَ الذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ﴾^([549])

ئەم دوعایە مژدەی ئەوەمان پێدەدات خوای گەورە پایەی ئەوانەی كە پێشتر نیعمەتیان ڕژاوە بەسەردا خەڵات دەكات بە باوەڕداران و هەموو ئەو نیعمەتانەیان پێدەبەخشێت كە بەخشیویەتی بە پێشینان و بۆیشیان تەواو و بێكەموكوڕی دەكات. وە نیعمەت دوو جۆرە: نیعمەتی ئايینی كە چڵەپۆپەكەی بریتیە لە پێغەمبەرایەتی، وە نیعمەتی دنیایی كە چڵەپۆپەكەی بریتیە لە حوكمڕانی و دەسەڵات، وەك خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَعَلَ فِيكُمْ أَنْبِيَاءَ وَجَعَلَكُمْ مُلُوكًا وَآَتَاكُمْ مَا لَمْ يُؤْتِ أَحَدًا مِنَ الْعَالَمِينَ﴾^([550])

ئایەتی نۆیەم

﴿مَا كَانَ اللهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتى يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطيبِ وَمَا كَانَ اللهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ فَآَمِنُوا بِاللهِ وَرُسُلِهِ وَإِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾^([551])

ئەم ئایەتە بەڕاشكاوی مانای ئەوە دەگەیەنێت كە خوا واز لە باوەڕداران ناهێنێت بەبێ جیاكردنەوەی پاك لە ناپاك، بەڵكو هەمیشە لە پێغەمبەرانی خۆی هەڵدەبژێرێت لەكاتی زۆر پێویستدا، وە لەبەر ئەو ئامانج و گرنگیە باوەڕهێنان بە هەموو پێغەمبەران كارێكی پێویستە.

ئایەتی دەيەم

﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإسلام دِينًا﴾^([552])

خوای گەورە لەم ئایەتەدا باسی تەواوكردنی ئایینی كردووە كە ئەوەیە لە قورئانی پیرۆزدا تەشریعكراوە، وە باسی ئەوەی كردووە كە بەبێ كەموكوڕی نیعمەتی ڕژاندووە بەسەر باوەڕداراندا، وە ئاشكرایە پێغەمبەرایەتی گەورەترین نیعمەتە لە نیعمەتەكانی خوا، ئەگەر پێغەمبەرایەتی پچڕا بێت ئەوا ئەو نیعمەتە نیعمەتێكی بێ كەموكوڕی نابێت، بەڵكو ناتەواو دەبێت، هەڵبەت خوای گەورە دەرهەق بە یوسف (عليه السلام) دەفەرموێت: ﴿وَيُتِم نِعْمَتَهُ عَلَيْكَ وَعَلَى آَلِ يَعْقُوبَ كَمَا أَتَمهَا عَلَى أَبَوَيْكَ مِنْ قَبْلُ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ﴾^([553]) مەبەست لە تەواوەتی نیعمەت تەواوەتی نیعمەتی پێغەمبەرایەتیە، وە پێشەوا ڕاغیبی ئەسفەهانی لە (المفردات)ەكەیدا، وەك پێشتر باسكرا، دەڵێت: “خاتەمی پێغەمبەرانە؛ چونكە پێغەمبەرایەتی خەتم كردووە واتە بە هاتنی پێغەمبەرایەتی تەواوكرد و هیچ كەموكوڕیەكی تێدانەهێشت.”

وە وشەی (تەواوكردن) مانای ئەوە دەگەیەنێت كە پێغەمبەر (ﷺ) سیفەتی كامڵی و تەواوەتی داوە بە پێغەمبەرایەتی هەروەك خوای گەورە نیعمەتەكەی خۆی تەواوكردووە و كەموكوڕی تێدا نەهێشتووە، ئەگینا ئەگەر ئێمە تەواوەتی و مۆركردنی نیعمەتی پێغەمبەرایەتی بە مانای داخستن و پچڕانی پێغەمبەرایەتی وەربگرین؛ ئەوا ئەم فەرمایشتەی خوای گەورە: ﴿وأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾^([554]) ماناكەی بەم شێوەی لێدێت كە دەرگاكەیم داخستووە و قەدەغەم كردووە ئیتر لەمەولا چاویان بە بچوكترین بەشی ئەو نیعمەتە ناكەوێت، ئەمەش پێچەوانەی ڕاشكاوێتی قورئان و زمانە و عەقڵ و نەقڵ و زمان پشتگیری ناكات.

ئەم 10 ئایەتە دەیسەلمێنن پێغەمبەرایەتی ناتەشریعی لەناو ئوممەتی موحەممەدیدا بەگوێڕایەڵی كردنی خوا و پێغەمبەرەكەی (ﷺ) ماوەتەوە و بەردەوامە. وە ئەمە بۆچوونی ئێمەیە لە تەفسیری )خاتەمی پێغەمبەران)دا. كەواتە قورئانی پیرۆز ڕاستی تەفسیرەكەی ئێمە دەسەلمێنێت و پشتگیری ئەو مانایە دەكات كە ئێمە هەڵمانبژاردووە.

سەلماندنی مانەوەی پێغەمبەرایەتی لە فەرموودەكانەوە

فەرموودەی یەكەم

لەگەڵ ئەوەی ئایەتی خاتەمی پێغەمبەران لە ساڵی پێنجی كۆچیدا دابەزیوە، بەڵام پێغەمبەر (ﷺ) _كاتێك ئیبراهیمی كوڕی كۆچی دوایی دەكات لە ساڵی 10ی كۆچیدا_ دەفەرموێت: “ئەگەر بژیایە ئەوا پێغەمبەرێكی ڕاستگۆ دەبوو.”^([555])، دەی ئەگەر مانای خاتەمی پێغەمبەران دواهەمینیان بوایە لەڕووی كاتەوە و دوای ئەو پێغەمبەر نەهاتبایە؛ ئەوا پێویست بوو پێغەمبەر (ﷺ) بفەرموێت: ئەگەر ئیبراهیم بژیایە ئەوا هەرگیز نەدەبوو بە پێغەمبەر؛ چونكە من خاتەمی پێغەمبەرانم.

فەرموودەی دووەم

پێغەمبەر (ﷺ) سەبارەت بە مەسیحی كوڕی مەریەمی بەڵێندراو بە ئوممەتی موحەممەدی چوار جار دەفەرموێت: “نبي الله” واتە: “پێغەمبەری خوا.”^([556])

فەرموودەی سێيەم

پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “ئەبوبەكر چاكترین كەسی ئەم ئوممەتەیە مەگەر كەسێك پێغەمبەر بێت.”^([557])

فەرموودەی چوارەم

عائیشە (ڕەزای خوای لێ بێت) دەفەرموێت: “بڵێن خاتەمی پێغەمبەرانە مەڵێن لەدوای ئەو پێغەمبەر نیە.”^([558])

فەرموودەی پێنجەم

دەیلەمی ڕیوایەتی كردووە لە ئیبن عەبباسەوە (رضي الله عنهما) كە پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “من سەرداری پێغەمبەرانی پێشین و پاشینم و ئەمەیش خۆهەڵكێشان نیە.”

فەرموودەی شەشەم

لە سەحیحی موسلیمدا هاتووە، پێغەمبەر (ﷺ) دەفەرموێت: “شەش فەزڵم هەیە بەسەر پێغەمبەراندا.”^([559]) تێیاندا باسی خاتەمی پێغەمبەرانی كردووە. لێرەدا پێویستە لەسەرمان خاتەمی پێغەمبەران بەجۆرێك تەفسیر بكەین كە بەهۆیەوە ئەفزەڵیەتی پێغەمبەر (ﷺ) بسەلمێنرێت بەسەر هەموو پێغەمبەراندا (عليهم السلام)، پێشتر ئەمە باسكراوە.

كەواتە ڕوون بوویەوە كە بەڕەهایی پێغەمبەرایەتی هەڵنەگیراوە، وە ڕێگەی گونجاندن لەنێوان ئایەت و فەرموودەكاندا مانای مانەوەی پێغەمبەرایەتی دەگەیەنێت، وە هەندێ فەرموودەیش كە مانای پچڕانی پێغەمبەرایەتی دەگەیەنن.. ماناكە بریتیە لە پچڕانی پێغەمبەرایەتی تەشریعی و سەربەخۆ كە پچڕاوە. بەڵام پێغەمبەرایەتی ناسەربەخۆ یان سێبەرئاسا لەناو ئوممەتی سەرداری پێغەمبەراندا (ﷺ) بەردەوامە هەتا ڕۆژی قیامەت؛ وە مەسیحی بەڵێندراو پێغەمبەری خوا و جێنشینی پێغەمبەری خوایە (ﷺ) بەگوێرەی ئەم فەرمایشتەی خوای گەورە: ﴿وَعَدَ اللهُ الذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ﴾^([560])، وە هیچ بوارێك نیە بۆ ئەو مەسیحی كوڕی مەریەمەی كە خوای گەورە دەفەرموێت: “پێغەمبەرێكە بۆسەر نەوەی ئیسڕائیل” ڕەوانەبكرێت بۆسەر ئوممەتی موحەممەدی.

وە ئەو پێغەمبەرایەتیەی كە ئێمە باوەڕمان بە مانەوە و بەردەوامبوونی هەیە لەناو چاكترینی ئوممەتەكاندا هیچ شكاندنێكی تێدا نیە بۆ شكۆی موحەممەد (ﷺ)، بەڵكو ڕێز و گەورەییەكەی زیاتر دەكات؛ چونكە تەواوەتی پێغەمبەر ناچەسپێت مەگەر بە تەواوەتی ئوممەتەكەی، وە چاكە و گەورەیی مامۆستا دەرناكەوێت مەگەر بە چاكە و گەورەیی قوتابی. گەورەمان ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) دەفەرموێت:

وە مەبەستمان لە خەتمی پێغەمبەرایەتی ئەوەیە خاسیەتە كامڵەكانی پێغەمبەرایەتی گەیشتوونەتە چڵەپۆپە لەپێغەمبەرماندا كە چاكترین و گەورەترینی پێغەمبەران و نێردراوانی خوایە، وە باوەڕمان وایە پێغەمبەر لەدوای ئەو نیە مەگەر ئەوەی كە لە ئوممەتەكەی بێت و لە تەواوترین شوێنكەوتووانی بێت، وە ئەو كەسە هەموو لێشاویكی ڕۆحی دەستكەوتووە لە ڕۆحانیەتی ئەوەوە، وە ڕووناك بووەتەوە بە ڕووناكیەكەی ئەو. كەواتە لێرەدا كەسێكی تر بوونی نیە و جێگای غیرەكردن نیە، وە پێغەمبەرایەتیەكی تر نیە و جێگەی سەرسوڕمان نیە. بەڵكو ئەحمەدە و درەوشاوەتەوە لە ئاوێنەیەكی تردا، وە پیاو غیرە ناكات لە وێنەكەی خۆی كە خوا لە ئاوێنەدا پیشانی داوە و دەریخستووە. وە ئاشكرایە غیرە ناجوڵێت بەرامبەر قوتابی و مناڵ. وە ئەو كەسەی لەم پێغەمبەرەیە… وە لەناو ئەم پێغەمبەرەدایە ئەوا ئەو كەسە ئەوە؛ چونكە لە تەواوترین پلەی فەنابوون دایە، ڕەنگكراوە بە ڕەنگەكەی، باڵاپۆشكراوە بەو پۆشاكە، وە بەهۆی ئەوەوە بوونی دەستكەوتووە و لەوەوە گەیشتووەتە نەشونومای تەواوەتی، وە ئەمە بریتیە لە ڕاستیەك كە شایەتی دەدات لەسەر بەرەكەتی پێغەمبەرمان، وە جوانیەكەی پیشانی خەڵكی دەدرێت لە پۆشاكی ئەو شوێنكەوتووانەی كە فەنابوون تێیدا بەوپەڕی خۆشەویستی و دڵپاكیەوە، وە نەفامیە كەسێك هەستێت بە مشتومڕكردن، بەڵكو ئەمە لەلایەن خواوە چەسپاوە بۆ دوورخستنەوەی وەجاخكوێری لێی، وە پێویست بە درێژەپێدان ناكات بۆ كەسێك كە وردبێتەوە. وە ئاشكرایە ئەو لەڕووی جەستەييەوە باوكی هیچ یەكێك لە پیاوەكان نیە، بەڵام ئەو باوكە لەڕووی لێشاوی پەیامەكەیەوە بۆ ئەو كەسەی كە بەتەواوی كامڵ بووە لە ڕۆحانیەتدا… وە بێگومان ئەو خاتەمی پێغەمبەران و سەرگەورەی پەسەندكراوانە.

وە هەرگیز ناچێتە لای خوا مەگەر ئەو كەسەی نەخشی مۆركەكەی و شوێنەواری سوننەتەكەی ئەوی لەگەڵدا بێت، وە هیچ كردار و بەندایەتیەك وەرناگیرێت مەگەر دوای دانپیانان بە بەرنامەكەی و جێگیربوون لەسەر ئایین و ڕێوشوێنەكەی ئەو. ئەو كەسە تیاچوو كە وازی لێ هێنا و لە سەرجەم سوننەتەكانیدا شوێنی نەكەوت بە ئەندازەی هێز و توانای خۆی، وە یاسا و بەرنامەیەك لەدوای یاسا و بەرنامەكەی ئەو نیە، وە كتێب و ڕاسپاردەكەی ئەو بە هیچ كەسێك لەكارناخرێت، وە شایەتومانەكەی بە هیچ كەسێك ناگۆڕێت، وە دڵۆپێك نیە هاوشێوەی بارانەكەی ئەو بێت، وە ئەوەی بە ئەندازەی كێشی گەردیلەیەك لە قورئان دەرچێت ئەوە لە ئیمان دەرچووە، وە هیچ كەسێك سەرناكەوێت هەتا شوێن هەموو ئەو ڕێنماییانە نەكەوێت كە لە پێغەمبەری هەڵبژاردەمانەوە سەلمێنراوە، وە ئەو كەسەی بە ئەندازەی گەردیلەیەك واز لە ڕاسپاردەكانی بهێنێت هەڵدێراوە. وە ئەو كەسەی لەم ئوممەتەدا بانگەشەی پێغەمبەرایەتی بكات و باوەڕی بەوە نەبێت كە بەهۆی گەورەمان موحەممەد چاكترینی مرۆڤەكانەوە پەروەردە بووە، وە خۆی هیچ شتێك نیە بەبێ ئەم پێشەنگیه، وە قورئان كۆتا شەریعەت بێت ئەوا ئەو كەسە تیاچووە و چووەتە ڕیزی كافران و تاوانكارانەوە. وە ئەو كەسەی بانگەشەی پێغەمبەرایەتی بكات و باوەڕی بەوە نەبێت كە لە ئوممەتەكەی ئەوە، وە هەموو ئەوەی هەیەتی لە لێشاوەكەی ئەوەوە دەستیكەوتووە، وە بەرهەمێكە لە باخچەكەی ئەو، وە دڵۆپێكە لە لێزمە بارانەكەی ئەو، وە تیشكێكە كە درەوشانەوەكەی ئەو؛ ئەوا ئەو كەسە كەسێكی نەفرەتلێكراوە و نەفرەتی خوا لە خۆی و یاریدەداران و شوێنكەوتووانی بێت. لەژێر ئاسماندا جگە لە پێغەمبەری هەڵبژێردراومان هیچ پێغەمبەرێكی ترمان نیە، وە جگە لە قورئان هیچ كتێبێكی ترمان نیە، وە هەركەسێك پێچەوانەى ئەو كتێبە ڕەفتار بكات؛ ئەوا خۆی كێش كردووە بەرەو بڵێسەی ئاگر.”^([561])

پاشان مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) دەفەرموێت: “ئەم بەندەیە هیچ ناڵێت جگە لەوەی كە پێغەمبەر (ﷺ) فەرموویەتی، وە بە ئەندازەی پێیەك لە هیدایەت دەرناچێت. وە دەڵێت: لەڕاستیدا خوا بە وەحی خۆی ناویناوم پێغەمبەر، هەروەك پێشتر لەسەر زاری پێغەمبەری هەڵبژاردەمان ناونراوم. بێگومان مەبەستی لە پێغەمبەرایەتی تەنها بریتیە لە زۆری ئاخاوتنی خوا و زۆری هەواڵ پێگەيشتن لەلایەن خواوە و زۆری ئەو وەحیانەی كە دەكرێت. دەڵێت: مانای پێغەمبەرایەتی لای ئێمە ئەو مانایە نیە كە لە پەڕاوەكانی پێشوودا هەیە، بەڵكو پلەیەكە تەنها بە شوێنكەوتنی پێغەمبەرمان _كە چاكترینی مرۆڤەكانە_ خەڵات دەكرێت. وە هەركەسێك ئەو پلەيەی بەدەستهێنا.. خوا بەڕوونی و بەڕێژەیەكی زۆر قسەدەكات لەگەڵ ئەو كەسەدا. وە شەریعەت وەك خۆی دەمێنێتەوە… هیچ حوكمێكی لێ كەم نابێتەوە و هیچ ڕێنماییەكيش زیاد نابێت بۆی. وە دەڵێت: من تاكێكم لە ئوممەتی پێغەمبەر، پاشان لەگەڵ ئەمەدا خوا ناویناوم پێغەمبەر لەژێر لێشاوی پێغەمبەرایەتی موحەممەدیدا، وە ئەوەی پێویست بوو بەوەحی پێیڕاگەیاندم. وە پێغەمبەرایەتیەكەی من شتێك نیە جگە لە پێغەمبەرایەتیەكەی ئەو (ص)، وە لە جبەكەمدا تەنها ڕووناكی و تیشكەكانی ئەو بوونیان هەیە. وە ئەگەر ئەو نەبوایە ئەوا من شتێك نەبووم كە باس بكرێم یان ناوێكم هەبێت. بێگومان هەر پێغەمبەرێك بە لێشاوەكەیدا دەناسرێتەوە، چجای پێغەمبەری خۆمان كە بریتیە لە چاكترینی پێغەمبەران و بەلێشاوترینیان، وە بەرزترین و هەرە باڵاترینیان.”^([562])

توێژینەوەی هەشتەم: بەڵگەكانی ڕاستگۆیی ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام)⁽[563]⁾

هەموو ئەو پێوەرانەی كە لە پێغەمبەرانی پێشوودا بوونیان هەبووە و بە هۆیانەوە خەڵكی ڕاستگۆیی ئەوانیان بۆ دەركەوتووە هەموویان لە مەسیحی بەڵێندراودا هەن، كە بریتین لە كۆمەڵە بەڵگەیەكی پرشنگدار و ئایەتگەلێكی ڕۆشن لەسەر ڕاستی داواكەی و ئەوەی كە لای خوای گەورەوە هێناویەتی. وە بەوپێیەی قورئانی پیرۆز بریتیە لە بنەما بۆ زانینی ئەو پێوەرانە، لەبەرئەوە ئێمەیش لە ڕوونكردنەوە و پیادەكردنیاندا بەسەر مەسیحی بەڵێندراودا دەگەڕێینەوە بۆی.

پێوەری یەكەم: خوای گەورە لە سەلماندنی ڕاستگۆیی پێغەمبەری خۆمان موحەممەد دا (ﷺ) دەفەرموێت: ﴿…فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكُمْ عُمُرًا مِنْ قَبْلِهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ﴾^([564])

لەم ئایەتە پیرۆزەدا چوار مەرج هەیە كە ئەگەر لەهەر بانگەشەكارێكدا هەبوون ئەوا بە دڵنیاییەوە ڕاستگۆیە:

1) دەبێت پێش بانگەشەكەی لەناو هۆزەكەیدا بووبێت نەك نامۆ بێت پێیان.

2) دەبێت تەمەنێكی درێژ لەناویاندا ژیابێت نەك چەند ساڵێكی كەم، واتە بە منداڵی و مێردمنداڵی و گەنجێتی و كامڵی لەناویاندا ژیا بێت، وە لە هەموو ئەم قۆناغانەدا لەڕووی ڕاستگۆییەوە جێگای ئەزموون و تاقیكردنەوە بوو بێت.

3) وە دەبێت كەسێكی ناسراو بێت لەناو هۆزەكەیدا نەك نەناسراو بێت لایان؛ چونكە (تەنوین) لە فەرمایشتی خوای گەورە ﴿عُمُرًا﴾دا شكۆ و مەزنێتی دەگەیەنێت تەنانەت ئەگەر ئەو كەسە كردەوەیەكی نەشیاو بكات بەپەنجە ئاماژەی بۆ دەكەن و بە خێرایی هەواڵەكەی بڵاودەبێتەوە.

4) دەبێت ئەم سێ سیفەتە هەمووی بوونی هەبێت پێش بانگەشەكەی.

كەواتە هەر كەسێك بانگەشەیەك بكات و ئەم چوار سیفەتەی هەبێت؛ ئەوا بەدڵنیاییەوە كەسێكی ڕاستگۆیە. هەموو پێغەمبەران ئەم چوار سیفەتەیان هەبووە پێش بانگەشەكەیان بۆیە دەبینین لەم ئایەتە پیرۆزەدا ڕووی قسە ئاراستەی كەسانی ژیر كراوە و تەحەددایان دەكات بە فەرمایشتی: ﴿أَفَلا تَعْقِلُونَ﴾^([565])، وە زانراوە كاتێك فەرمایشتی خوای گەورە: ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الأَقْرَبِينَ﴾^([566]) دابەزی بۆ پێغەمبەر (ﷺ) _ئەمەش لەسەرەتای بانگەوازەكەیدا_ یەكەم كارێك كە كردی وەرگرتنی شایەتی و دانپیانانی هۆزەكەی بوو لەسەر ڕاستگۆیی خۆی، ئەوە بوو چووە سەر كێوی صەفا و هاواری كرد و بەهەموو هێزێكی بانگیكردن و ئەوانیش كۆبوونەوە لە دەوری و ڕوویان تێكرد و پێیگوتن: ئەگەر پێتان بڵێم لە پشت ئەو شاخەوە سوپایەكی بێ شومار هەیە دەیەوێت پەلامارتان بدات، ئایا ئێوە باوەڕم پێدەكەن؟ ئەوانیش وەڵامیان دایەوە: بەڵێ، باوەڕت پێدەكەین؛ چونكە درۆمان لێ نەدیوی.”

كەواتە ڕاستگۆیی پێغەمبەران بەدرێژایی ژیانیان پێش پێغەمبەرایەتی بەڵگەیەكی بەهێزە لەسەر ڕاستی ئەوەی كە بانگەشەی دەكەن، ئەمەش مەبەستێكی گەورەیە و مەترسی خۆی هەیە؛ چونكە چەندەها كەس هەیە تێدەپەڕن بەسەریدا بێئەوەی ئاوڕی لێ بدەنەوە و گوێی پێبدەن، وە گاڵتەی پێدەكەن و پێكەنینیان پێی دێت لەگەڵ ئەوەی لەسەر گەورەترین بنەما بنیاتنراوە كە زانست و زانیاریەكانی لەسەر بنیاتنراوە ئەویش بریتیە لە بەڵگەی “ئیستقرائی”؛ وە هەر كەسێك ئەم بەڵگە زانستیە كە قورئانی پیرۆز ڕایگەیاندووە بەدرۆ بزانێت؛ ئەوا پێویستە لەسەری توێژینەوەی ورد بكات بۆ لاپەڕەكانی مێژوو، وە ژیانی هەموو مرۆڤە مەزنەكان بەوردی بخوێنێتەوە و بزانێت ئایا كەسێكیان هەبووە ئەم چوار سیفەتە باسكراوەی تێدا بوو بێت و درۆزن بوو بێت لەوەی كە بانگەشەی بۆ كرووە؟ لەڕاستیدا ئەمە بەڵگەیەكی بەهێزە و مەسیحی بەڵێندراویش ئەمەی وەك بەڵگە هێناوەتەوە لەسەر ڕاستگۆیی خۆی و دەفەرموێت:

“بەڕاستی هەرگیز ئێوە ناتوانن تۆمەتبارم بكەن بە درۆ و قسەهەڵبەستن و فێڵكردن لە سەرەتاكانی ژیانمدا كەلەناوتاندا بووم، وە وايدابنێن ئەو كەسەی ئەمە پیشەی بێت لە درۆ و قسەهەڵبەستن هیچ دوور نیە لای خۆیەوە ئەم كارەی دروست كردبێت. دەی ئایا كەسێكتان تێدایە ڕەخنەی هەبێت لە بارودۆخێك لە بارودۆخەكانی ژیانم؟ ئەمەش تەنھا فەزڵی خوایە كە هەر لە مناڵیمەوە لەسەر پارێزكاری دایمەزراندووم! لەمەشدا نیشانە هەیە بۆ ئەوانەی بیردەكەنەوە.”^([567])

لێرەدا ئەوەندەمان بەسە شایەتیدانی گەورەترین دوژمنی مەسیحی بەڵێندراو یاداشت بكەین كە شێخ موحممەد حسێن بەتالەییە، وە بزانین بیروباوەڕی چۆن بووە بەرامبەری پێش بانگەشەكەی. ئەم شێخە لە پیاهەڵدانی كتێبەكەی مەسیحی بەڵێندراو (البراهین الأحمدیة)دا دەڵێت: “هاوشێوەی كتێبی ناوبراو هەرگیز دانەنراوە لە جیهانی ئیسلامیدا، وە هیچ زانیاریەكمان نیە دەربارەی ڕۆژانی داهاتوو، ڕەنگە دوای ئەمە لەكاروبارەكانی خوای گەورەدا شتی تازە ڕووبدات. هەروەها نووسەرەكەیشی بێ هاوتایە وەكو كتێبەكەی؛ چونكە ڕۆژگار بەدەگمەن كەسێكی وەهای تێدا هەڵبكەوێت كە بەشێوەیەكی سەیر لە خزمەتی ئایینی ئیسلام و سەرخستنی ئەم ئايینەدا بێت بە خۆی و ماڵ و قەڵەم و كردار و گوفتاری… بێگومان نووسەری “البراهين الأحمدية” بەپێی ئەزموون و تاقیكردنەوەی دۆست و دوژمنەكانی _حیسابی لای خوایە_ كەسێكە لەسەر شەریعەتی ئیسلامی دامەزراوە و خاوەن تەقوا و خۆپارێز و زۆر ڕاستگۆیە.”^([568])

پێوەری دووەم: ئەوەیە كە قورئانی پیرۆز ڕایگەیاندووە لەم ئایەتانەدا: ﴿قُلْ إِنّ الذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللهِ الْكَذِبَ لا يُفْلِحُونَ﴾^([569])، وە فەرمایشتی خوای گەورە: ﴿وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ * لأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ * ثُم لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ * فَمَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِينَ﴾^([570]).

ئەم دوو ئایەتە و هاوشێوەكانیان لە قورئانی پیرۆزدا زۆر بەجوانی ڕوونی دەكەنەوە كە هەر كەسێك بەناوی خواوە درۆ بكات و قسەی بەدەمەوە هەڵبەستێت هەرگیز سەركەوتوو نابێت لەبانگەشەكەیدا؛ وە مێژوو لە هەموو لاپەڕەكانیدا جەخت لەم بابەتە دەكاتەوە، هەموو ئەو كەسانەی كە بەدرۆ بەناوی خواوە بانگەشەی پێغەمبەرایەتييان كردبێت پاش ماوەیەكی كەم كۆمەڵەكەيان پەرتەوازە بووە و دوای ڕاگەیاندنی بانگەشەكەیان لەناوچوون.

ئیبن قەییم لە كتێبی “زاد المعاد”دا دەڵێت: “ئێمە نكوڵی لەوە ناكەین زۆرێك لە درۆزنەكان لە زەویدا ڕاستبوونەتەوە و شان و شكۆیان دەركەوتووە، بەڵام كاریان بەئەنجام نەگەيشتووە و ماوەیان درێژەی نەكێشاوە، بەڵكو خوای گەورە پێغەمبەرانی خۆی زاڵكردووە بەسەریاندا و لەلایەن ئەوانەوە شوێنەواریان سڕاوەتەوە و دوابڕاو و ڕیشەكێش كراون، ئەمە سوننەتی خوایە سەبارەت بە بەندەكانی لەو ڕۆژەوەی دنیا دروست بووە هەتا ئەو ڕۆژەی خودا زەوی و هەرچی لەسەریەتی دەباتەوە بۆ خۆی.”^([571])

ئاشكرایە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) دوای ئەوەی بە ئاشكرا بانگەوازەكەی خۆی ڕاگەیاند زیاتر لە 30 ساڵ لەژیاندا مایەوە و بەردەوام هەموو خەڵكی سەرزەوی بانگدەكرد بۆ پەیڕەوكردنی ئایینی ئیسلام و كاركردن بەبڕیارەكانی كتێبی خوا كە چاكە و خراپە جیادەكاتەوە، دەی ئایا دەگونجێت كەسێكی درۆزن بێت، پەنا بەخوا؟

پێوەری سێيەم: بریتیە لە ئایەت و موعجیزەكان، خوای گەورە مەسیحی بەڵێندراوی بە كۆمەڵێك ئایەت پڕچەك كردبوو تاكو ببنە بەڵگە لەسەر ڕاستگۆییەكەی… لەوانە موعجیزەی فێربوونی زمانی عەرەبی، بەجۆرێك بەڕێزی چەندین كتێب و شیعر و قەسیدەی بەم زمانە مەزنە نووسیوە، بەڕادەیەك بیست و سێ كتێبی بە زمانی عەرەبی نووسیوە.

هەروەها خوای گەورە موعجیزەی تاعوونی پێبەخشی، بەجۆرێك بەڕێزی پێشبینی بڵاوبوونەوەی تاعوونی كرد بەوەی كە دەبێتە سزایەك بۆ نەیارەكان و ئایەتێك لەسەر ڕاستگۆیی خۆی، بەجۆرێك سەرەڕای خۆنەكوتان بەهیچ شێوەیەكتاعوونەكە تووشی ئەم نابێت، كە هەر بەو شێوەیە دەرچوو.

هەروەها موعجیزەی مانگگیران و خۆرگیران كە ئەمەش بەدیهاتنی پێشبینیەكی پێغەمبەر بوو (ﷺ)، وە ئيمامى الدارقطني لە سونەنەكەیدا تەخریجی كردووە كە بریتیە لە: “بێگومان بۆ مەهدیەكەی ئێمە دوو نیشانە هەیە، ئەوەتەی زەوی و ئاسمانەكان دروست بوون ڕوویاننەداوە، مانگدەگیرێت لەیەكەم شەو لە مانگی ڕەمەزان، وە خۆردەگیرێت لە ناوەڕاستیدا، ئەم دوو نیشانەیە ڕوویاننەداوە ئەوەتەی خوا زەوی و ئاسمانەكانی دروستكردووە.”^([572])، ئەوە بوو خۆرگیران و مانگگیران لە ساڵی 1894ز ڕوویدا وەك ئەوەی لە فەرموودەكەدا وەسف كرابوو، پاشان لە ساڵی ئایندەدا، واتە ساڵی 1895ز، دووبارە ڕوویدایەوە. هەروەها كۆمەڵێكی زۆر موعجیزەی چاكبوونەوەی نەخۆشی لەسەر دەستی بەڕێزیدا ڕوویداوە لەو نەخۆشیانەی كە بەلای پزیشكەكانەوە چارەسەركردنیان ئەستەم بووە.

پێوەری چوارەم: ئەوەیە كە قورئانی پیرۆز باسی كردووە لەم فەرمایشتەی خوای گەورەدا: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا * لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالاتِ رَبهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَيْهِمْ وَأَحْصَى كُل شَيْءٍ عَدَدًا﴾^([573])

لەم ئایەتە پیرۆزانەدا بەڕاشكاوی ئەوە ڕاگەیەنراوە كە خوای گەورە پێغەمبەرانی تایبەتمەند كردووە بە ئاگاداركردنەوەیان لە زۆرێك لە هەواڵە غەیبیەكان. وە خوای گەورە مەسیحی بەڵێندراوی ئاگاداركردووە لە هەزارەها بابەتی غەیبی كە هەمووی هاتنەدی بەو شێوەیەی كە هەواڵی دابوو.

پێوەری پێنجەم: بریتیە لەم فەرمائشتەی خوای گەورە: ﴿كَتَبَ اللهُ لأَغْلِبَن أَنَا وَرُسُلِي﴾^([574])، خودا خۆی بڕیاری داوە: بێگومان من و پێغەمبەرەكانم سەردەكەوین، خودا بەتوانای بەدەسەڵاتە. وە زاڵبوون و سەركەوتن دوو جۆرە:

1- سەركەوتنی زانستی بە بەڵگە، وەك لەم فەرمایشتەی خوای گەورەدا هاتووە: ﴿فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ﴾^([575]) یەكەم سەركەوتنە كە دەدرێت بە پێغەمبەران و بەهۆیەوە سەردەكەون بەسەر نەیارەكانیاندا. وە مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) پێشبینی كردووە شوێنكەوتووانی ئەو بەردەوام سەركەوتوو دەبن بەسەر ئەوانی تردا. وە كۆمەڵی ئیسلامی ئەحمەدی تەحەددای هەموو ئەو تاقم و گروپانە دەكات كە بەدرۆزنی دەزانن زۆرانبازی لەگەڵدا بكەن لە مەیدانی دیبەیت و لەسەر مێزی گفتوگۆ بەڕێگەی زانستی ڕاستەقینە، وە بە بڵاوكراوەكانی تەحەددای هەموو خەڵكی دەكات لە هەموو كاتێكدا.

2- سەركەوتنی ماددی، ئەمیش وردە وردە گەشەدەكات و پەرەدەسێنێت هەتا فەرمانی خوا سەردەكەوێت با دوژمنانی حەق پێیشیان ناخۆش بێت. خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿أَوَلَمْ يَرَوْا أَنا نَأْتِي الأَرْضَ نَنْقُصُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا وَاللهُ يَحْكُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَهُوَ سَرِيعُ الْحِسَابِ﴾^([576]).

وە هەروەها كۆمەڵێك پێوەری تر هەیە كە قورئان باسی كردووە، لە ئێستادا كورتمان كردەوە بەو ئەندازەیەی كە باسمان كرد؛ چونكە ئەوەندە بەسە.

سڵاو لەو كەسەى شوێن ڕێگەی ڕاست كەوتووە

مەرجەكانی بەیعەتدان بۆ چوونەناو كۆمەڵی ئیسلامی ئەحمەدی

وەرگیراوە لە وتەی ئەحمەد مەسیحی بەڵێندراوەوە (عليه السلام)

یەكەم: ئەو كەسەی بەیعەتی داوە دەبێت لە كانگای دڵیەوە بڕیاربدات خۆی بپارێزێت لە هاوەڵدانان بۆ خوا هەتاكو مردن.

دووەم: خۆی لابدات لە قسەی درۆ و توخنی زینا و خیانەتی چاو نەكەوێت، وە دووربكەوێتەوە لە هەموو ڕێگەیەكی خراپە و داوێنپیسی و خیانەت و دەستدرێژی و بەدفەڕی، وە ڕێگەنەدات هەڵچوونە دەروونیەكان زاڵبن بەسەریدا هەرچۆنێك پاڵنەرەكانیان گرنگ و بەهێزبن.

سێیەم: دەبێت بەڕێكوپێكی بەردەوام بێت لەسەر بەجێهێنانی پێنج نوێژەكە بەبێ دابڕان بەگوێرەی فەرمانەكانی خوا و پێغەمبەرەكەی، وە بەردەوام بێت بەپێی توانا لەسەر كردنی شەونوێژ، وە سڵاواتدان لەسەر پێغەمبەر (ﷺ)، وە ئیستیغفار و داوای لێخۆشبوون بكات لە پەروەردگاری لەسەر هەڵە و تاوانەكانی، وە لەناخی دڵەوە هەموو ڕۆژێك یادی نیعمەت و چاكەكانی خوا بكات و پاشان سوپاس و ستایشكردنی خوای گەورە لەسەریان بكات بە ویردی خۆی.

چوارەم: بە ناهەق ئازاری هیچ كەسێك نەدات لە خەڵكی خوا بەگشتی و موسوڵمانان بەتایبەتی بەهۆی هەڵچوونەكانی دەروونەوە.. نە بەدەستی و نە بەزمانی و نە بەهیچ ڕێگەیەكی تر.

پێنجەم: بە ئەمەك بێت بۆ خوای گەورە، وە قایل بێت بە خواستەكانی لە هەموو دۆخەكاندا: دۆخی پەژارە و شادی، تەنگانە و فەرحانی، كەمدەستی و خۆشگوزەرانی، وە ئامادە بێت بۆ قەبوڵكردنی هەر زەبوونی و ئازارێك لەڕێگەی خوادا، وە ڕوو وەرنەگێڕێت لە خوای پاك و بڵند كاتی تووشبوونی بە بەڵا و نەهامەتی، بەڵكو بەردەوام و بێ وچان بەرەو ڕووی بڕوات.

شەشەم: بە تەواوەتی دەستهەڵبگرێت لە شوێنكەوتنی نەریتە پووچەكان و ئارەزووەكانی دەروون و هیوا درۆینەكان، وە دەسەڵاتداری قورئانی پیرۆز قەبوڵ بكات لەسەر خۆی بە هەموو مانای وشە، وە وتەی خوا و فەرموودەی پێغەمبەر بكات بە دەستووری كاركردنی لە هەموو بەرنامەكانی ژیانیدا.

حەوتەم: وازبهێنێت لە لووتبەرزی و خۆبەزلزانین بە وازهێنانێكی تەواوەتی، وە ڕۆژەكانی ژیانی بە ملكەچی و بێ فیزی و ڕەوشت جوانی و ئارامی و نەرمونیانی بەسەرببات.

هەشتەم: دەبێت ئایین و سەربەرزی ئایین و هاوخەمی بۆ ئیسلام لای ئەو خۆشەویستتر و بڵندتر بێت لە خۆی و ماڵی و منداڵەكانی و هەموو ئەو شتانەی كە زۆر خۆشەویست و بڵندن لەلای.

نۆیەم: بەردەوام سەرقاڵ بێت بە یارمەتیدانی سەرجەم دروستكراوانی خوا و دڵسۆز بێت بۆیان تەنها لەبەر خاتری خوا، وە بەپێی توانا سوود بگەیەنێت بە خەڵكی بە هەموو ئەو بەهرە و ناز و نیعمەتانەی كە خوا پێی بەخشیوە.

دەیەم: پەیمانی برایەتی ببەستێت لەگەڵ ئەم بەندەیەدا [واتە: مەسیحی بەڵێندراو]، تەنها لەبەر خاتری خوا.. كە گوێڕایەڵیم بكات لە هەموو ئەو كارە چاكانەی فەرمانی پێدەكەم، پاشان خۆی لانەدا لەم پەیمانە و نەیشكێنێت هەتاكو مردن، وە ئەم پەیمانە بەشێوەیەك بێت كە پەیوەندییە دنیاییەكان بارتەقای نەبن، چ ئەو پەیوەندیانە خزمایەتی بن یان هاوڕێیەتی یان كار و پیشە^([577]).

⁽[1]⁾ واتە: “تا لەناویاندا بووم شایەت بووم بەسەریانەوە و ئاگاداریان بووم، لەو كاتەشەوە كە تۆ منت مراند خۆت ئاگاداریان بوویت، دیارە خۆت لەهەموو شت ئاگاداریت..” (سورة المائدة: 118).

⁽[2]⁾ واتە: “ئەو كاتە كە خودا گوتی: ئەی عیسای كوڕی مەریەم ئایا تۆ بەو خەڵكەت گوتووە كە جگە لە خوا دەبێت ئێوە من و دایكم وەكو دوو خوا بپەرستن.”

⁽[3]⁾ واتە: “ئەمڕۆ ڕۆژێكە ڕاستگۆكان ڕاستیەكەیان قازانجیان پێدەگەیەنێت.”

⁽[4]⁾ واتە: “ئەگەر بتەوێت سزایان بدەیت ئەوا بەندەی خۆتن.”

⁽[5]⁾ واتە: “دیارە ئەوانه كافر بوون كە وتیان خودا عیسای كوڕی مەریەمە.” (سورة المائدة).

⁽[6]⁾ دەقی فەرموودەكە: “قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ: “…يُؤْخَذُ بِرِجَالٍ مِنْ أَصْحَابِي ذَاتَ اليَمِينِ وَذَاتَ الشِّمَالِ، فَأَقُولُ: أَصْحَابِي، فَيُقَالُ: إِنَّهُمْ لَمْ يَزَالُوا مُرْتَدِّينَ عَلَى أَعْقَابِهِمْ مُنْذُ فَارَقْتَهُمْ، فَأَقُولُ كَمَا قَالَ العَبْدُ الصَّالِحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ: ﴿وَكُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا مَا دُمْتُ فِيهِمْ، فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ، وَأَنْتَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ، إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ، وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ العَزِيزُ الحَكِيمُ﴾ (المائدة: 118)… عَنْ قَبِيصَةَ، قَالَ: “هُمُ المُرْتَدُّونَ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلَى عَهْدِ أَبِي بَكْرٍ فَقَاتَلَهُمْ أَبُو بَكرٍ رضي الله عنه.” (صحيح البخاري، كتاب بدء الخلق، باب واذكر في الكتاب مريم).

⁽[7]⁾ واتە: “ئەوسا خودا گوتی: ئەی عیسا من دەتمرێنم و بەرزت دەكەمەوە بۆ لای خۆم و لەو كەسانەت پاك دەكەمەوە كە باوەڕیان نەهێناوە و ئەوانەیش كە شوێنكەوتەی تۆن هەتا قیامەت زاڵیان دەكەم بەسەر بێ باوەڕەكاندا.” (سورة آل عمران: 55).

⁽[8]⁾ (أقرب الموارد).

⁽[9]⁾ (القاموس المحيط).

⁽[10]⁾ (لسان العرب).

⁽[11]⁾ (المنجد).

⁽[12]⁾ واتە: “ئەو پیاوانەتان كە دەمرن و هاوسەران بەجێدەهێڵن.” (سورة البقرة).

⁽[13]⁾ واتە: “لەگەڵ چاكەكاراندا بمانمرێنە.” (سورة آل عمران).

⁽[14]⁾ واتە: “بە موسوڵمانی بممرێنە و بمگەیەنە بە پیاوچاكان.” (سورة يوسف).

⁽[15]⁾ “عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا، قَالَتْ: تُوُفِّيَ النَّبِيُّ ﷺ فِي بَيْتِي.” (البخاري، المغازي، باب مرض النبي ﷺ ووفاته).

⁽[16]⁾ “فلما توفي رسول الله ﷺ ودفن في بيتها.” (تنوير الحوالك شرح موطأ الإمام مالك، ج1 ص231).

⁽[17]⁾ “مَنْ تَوَفَّيْتَهُ مِنَّا فَتَوَفَّهُ عَلَى الْإِيمَانِ.” (مصنف ابن أبي شيبة).

⁽[18]⁾ وَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: ﴿مُتَوَفِّيكَ﴾ “مُمِيتُكَ.” (ج3، كتاب التفسير: تفسير سورة المائدة).

⁽[19]⁾ واتە: “سوێند بەخوا وتەكانمان (ئایەتەكانمان) بەشوێن یەكدا بۆ ناردن تا پەند وەرگرن و بیربكەنەوە.” (سورة القصص).

⁽[20]⁾ (المفردات، لا 546).

⁽[21]⁾ (صحيح مسلم، ج1، باب حجة النبي ﷺ. وفي جامع الترمذي “نبدأ بما بدأ الله به: كتاب الحج، باب ما جاء أنه يبدأ بالصفا قبل المروة، وكتاب التفسير: تفسير سورة البقرة).

⁽[22]⁾ (كتاب الحج، باب ما جاء أنه يبدأ بالصفا قبل المروة، وكتاب التفسير: تفسير سورة البقرة).

⁽[23]⁾ (سورة الأنعام).

⁽[24]⁾ واتە: “ئەگەر بمانویستایە بەهۆی ئەو نیشانانەوە بەرزمان دەكردەوە، بەڵام ئەو هەر خۆی بە زەوييەوە چەسپاند.” (سورة الأعراف).

⁽[25]⁾ واتە: “لە ماڵانێكدا خوای گەورە ڕێگەی داوە بڵند بكرێتەوە.” (سورة النور).

⁽[26]⁾ واتە: خودا ئەو كەسانە لە ئێوە بەرزدەكاتەوە كە باوەڕدارن. (سورة المجادلة).

⁽[27]⁾ “عَسَى اللَّهُ أَنْ يَرْفَعَكَ، فَيَنْتَفِعَ بِكَ نَاسٌ وَيُضَرَّ بِكَ آخَرُونَ.” (صحيح البخاري، كتاب الوصايا، باب أن يترك ورثته أغنياء).

⁽[28]⁾ “﴿كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ﴾ يَغْفِرُ ذَنْبًا، وَيَكْشِفُ كَرْبًا، وَيَرْفَعُ قَوْمًا، وَيَضَعُ آخَرِينَ.” (صحيح البخاري، تفسير سورة الرحمن).

⁽[29]⁾ قَالَ عُمَرُ: أَمَا إِنَّ نَبِيَّكُمْ ﷺ قَدْ قَالَ: “إِنَّ اللهَ يَرْفَعُ بِهَذَا الْكِتَابِ أَقْوَامًا، وَيَضَعُ بِهِ آخَرِينَ.” (باب فضل من يقوم بالقرآن).

⁽[30]⁾ “مَا تَوَاضَعَ أَحَدٌ لِلَّهِ إِلَّا رَفَعَهُ اللهُ.” (باب استحباب العفو والتواضع).

⁽[31]⁾ “رَبِّ اغْفِرْ لِي، وَارْحَمْنِي، وَاجْبُرْنِي، وَارْزُقْنِي، وَارْفَعْنِي.” (سنن ابن ماجه).

⁽[32]⁾ واتە: “لەم كتێبەدا باسی ئیدریسیش بكە، كە ئەو پێغەمبەرێكی فرە ڕاستگۆ بوو، بە پایەی بەرزیشمان گەیاند.” (سورة مريم).

⁽[33]⁾ واتە: “هەموو كەسێك مردن دەچێژێت.” (سورة الأنبياء).

⁽[34]⁾ واتە: “لەم زەویەدا ئێوە دەژین و لەوێشدا دەمرن و هەر لەوێش زیندوودەكرێنەوە.” (سورة الأعراف).

⁽[35]⁾ واتە: “بێگومان من كۆچ دەكەم بۆلای پەروەردگارم.” (العنكبوت: 27).

⁽[36]⁾ (الصافات: 100).

⁽[37]⁾ (البقرة: 157).

⁽[38]⁾ (الذاريات: 51).

⁽[39]⁾ (الفتح الكبير، ج1 ص95. وكنز العمال، ج2 ص25).

⁽[40]⁾ واتە: “ئایا نابینن چەند بەرە و نەوەمان پێش ئەوان لەناوبرد كە هەرگيـز ناگەڕێنەوە بۆلایان.” (يس: 32).

⁽[41]⁾ (الزمر: 43).

⁽[42]⁾ (سنن الترمذي، جامع المناقب، وابن ماجة، باب فضل الشهادة في سبيل الله).

⁽[43]⁾ (مشكوة المصابيح عن مسلم: باب ما يحل أكله وما يحرم).

⁽[44]⁾ (كنز العمال: ج6 ص120).

⁽[45]⁾ (اليواقيت والجواهر، ج2 ص24).

⁽[46]⁾ (شرح الفقه الأكبر، ص101).

⁽[47]⁾ (صحيح البخاري، باب حديث الإسراء، ج2).

⁽[48]⁾ واتە: “وە ئەوانەی جگە لە خوا هاواریان لێ دەكەن هیچ شتێك دروست ناكەن، بەڵكو خۆیان دروستكراون، ئەوانە مردووی نازیندوون ناشزانن كەی زیندوو دەكرێنەوە.” (سورة النحل: 20).

⁽[49]⁾ واتە: “موحەممەد تەنها پێغەمبەرێكە پێغەمبەرانی تر لە پێشیەوە مردن، ئایا ئەگەر مرد یان كوژرا ئێوە هەڵدەگەڕێنەوە.” (سورة آل عمران: 144).

⁽[50]⁾ واتە: “ئەوانە كۆمەڵانێك بوون ئێستا نەماون.” (سورة البقرة: 141).

⁽[51]⁾ واتە: “بەرلەوان زۆرگەلی تر لەبەینچوون (مردن).” (سورة الرعد: 30).

⁽[52]⁾ واتە: “ئەوانەی پێش ئەمان مردن.” (سورة يونس: 102).

⁽[53]⁾ (أقرب الموارد).

⁽[54]⁾ قَالَ أَبُو بَكْرٍ: “أَمَّا بَعْدُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ يَعْبُدُ مُحَمَّدًا ﷺ، فَإِنَّ مُحَمَّدًا قَدْ مَاتَ، وَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ يَعْبُدُ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ حَيٌّ لاَ يَمُوتُ، قَالَ اللَّهُ: ﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ﴾ إِلَى قَوْلِهِ ﴿الشَّاكِرِينَ﴾، وَقَالَ: وَاللَّهِ لَكَأَنَّ النَّاسَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ هَذِهِ الآيَةَ حَتَّى تَلاَهَا أَبُو بَكْرٍ، فَتَلَقَّاهَا مِنْهُ النَّاسُ كُلُّهُمْ، فَمَا أَسْمَعُ بَشَرًا مِنَ النَّاسِ إِلَّا يَتْلُوهَا ” فَأَخْبَرَنِي سَعِيدُ بْنُ المُسَيِّبِ، أَنَّ عُمَرَ قَالَ: “وَاللَّهِ مَا هُوَ إِلَّا أَنْ سَمِعْتُ أَبَا بَكْرٍ تَلاَهَا فَعَقِرْتُ، حَتَّى مَا تُقِلُّنِي رِجْلاَيَ، وَحَتَّى أَهْوَيْتُ إِلَى الأَرْضِ حِينَ سَمِعْتُهُ تَلاَهَا، عَلِمْتُ أَنَّ النَّبِيَّ ﷺ قَدْ مَاتَ.” (صحيح البخاري، ج3، كتاب النبي ﷺ إلى كسرى وقيصر).

⁽[55]⁾ واتە: “سڵاوم لێ بێت ڕۆژێك لەدایكبووم و ئەو ڕۆژەی دەمرم و ئەو ڕۆژەی زیندوودەكرێمەوە.” (سورة مريم: 33).

⁽[56]⁾ واتە: “سڵاوی لەسەر بێت ڕۆژێك لەدایكبووە و ڕۆژێك دەمرێت و ڕۆژێك زیندوودەكرێتەوە.” (سورة مريم: 15).

⁽[57]⁾ واتە: “مەسیحی كوڕی مەریەم تەنها پێغەمبەرێكە و پێش ئەویش پێغەمبەرانێكی تر هاتن و تێپەڕین، دایكیشی ئافرەتێكی ڕاستگۆ بوو، هەردووكیان خۆراكیان دەخوارد.” (سورة المائدة: 75).

⁽[58]⁾ واتە: “جەستەیەكی وەهامان پێنەدان كە خۆراك نەخۆن و نەمر بن.” (سورة الأنبياء: 8).

⁽[59]⁾ واتە: “گوتی لەوێدا دەژین و لەوێیش دەمرن و هەر لەوێیش زیندوودەكرێنەوە.” (سورة الأعراف 25).

⁽[60]⁾ واتە: “ئایا ئێمە زەویمان نەكردە جێگای كۆبوونەوە بۆ زیندووان و مردووان.” (سورة المرسلات: 25).

⁽[61]⁾ واتە: “تاماوەیەكی دیاریكراو لە زەویدا نیشتەجێ ببن و ڕایببوێرن.” (سورة البقرة: 36).

⁽[62]⁾ واتە: “ئەو قسەیەی ئەوان كە دەیانگوت بێگومان ئێمە پێغەمبەری خوا عیسای كوڕی مەریەممان كوشت، وە نەتوانییان بیكوژن و نەلەخاچیاندا، بەڵكو لێیان گۆڕا، دیارە ئەوانەی جیاوازییان هەیە لەم كێشەیەدا خۆیشیان گومانیان هەیە تێیدا و لەم بارەيەوە زانیاری ڕاست و دروستیان نیە جگە لە شوێنكەوتنی گومان و بەدڵنیاییەوە نەیانكوشتووە، بەڵكو خوا بەرزیكردەوە بۆلای خۆی، وە خوا باڵادەست و دانایە.” (النساء: 158_159).

⁽[63]⁾ (بگەڕێوە بۆ الجلالین و ابن جریر و روح المعاني و جگە لەوانیش).

⁽[64]⁾ (دواوتار: 21: 22_23).

⁽[65]⁾ واتە: “بێگومان ئەو نیشانەیەكە بۆ قیامەت، دەی گومانتان لێی نەبێت و شوێن من بكەون ئەمە ڕێگەی ڕاستە.” (سورة الزخرف: 62).

⁽[66]⁾ (مەتتا 21: 43_44).

⁽[67]⁾ (آل عمران: 47).

⁽[68]⁾ (المنجد).

⁽[69]⁾ (كنز العمال ج6 ص120. وتفسير ابن كثير ج2 ص242. وأخرجه الطبراني والحاكم أيضًا بسند رجال ثقات).

⁽[70]⁾ (الإتقان: ج2، ص188).

⁽[71]⁾ (ج1 ص27).

⁽[72]⁾ واتە: “هیچ كەسێك نیە لە ئەهلی كتێب ئیللا باوەڕی پێ دەكات پێش مردنی، وە لەڕۆژی قیامەتدا دەبێت بە شایەت بەسەریانەوە.” (النساء: 160).

⁽[73]⁾ (صحيح البخاري، ج2، باب نزول عيسى ابن مريم).

⁽[74]⁾ هەروەك ئەم وتەیەی ئوبەی كوڕی كەعب لە چەندین تەفسیری تردا هاتووە لەوانە: تفسیر الطبري (وەرگێڕی كوردی).

⁽[75]⁾ (ج2، مناقب أبي بن كعب رضي الله عنه).

⁽[76]⁾ واتە: “كارێك دەكەم ئەوانەی شوێنكەوتەی تۆن لەسەرووی ئەو كەسانەوە بن كە باوەڕیان بە تۆ نیە هەتا ڕۆژی قیامەت.” (آل عمران: 56).

⁽[77]⁾ واتە: “وە بەردەوام ناكۆكی لەنێوانیاندا دەبێت مەگەر پەروەردگارت ڕەحم بكات..” (هود: 119_120).

⁽[78]⁾ واتە: “هەتا ڕۆژی قیامەت ڕق و دوژمنایەتیمان خستە نێوانیانەوە.” (المائدة: 65).

⁽[79]⁾ واتە: “ئەگەر لەلایەن غەیری خواوە بهاتبایە ئەوا مانای زۆری دژبەیەكی تێدا بەدیدەكرا.” (النساء: 83).

⁽[80]⁾ واتە: “نەیانكوشت و نەشیانتوانی لە خاچی بدەن، بەڵكو لێیان تێكچوو، بێگومان ئەوانەی دەربارەی ئەم بابەتە جیاوازن لەم بارەیەوە گومانیان هەیه.” (النساء: 158).

⁽[81]⁾ (أصول الشاشي، چاپی دەلهی، لا 82).

⁽[82]⁾ (منتخب كنز العمال).

⁽[83]⁾ (صحيح البخاري، ج1، باب ما جاء في قبر النبي ﷺ وأبي بكر وعمر رضي الله عنهما).

⁽[84]⁾ عَنْ مَالِكٍ، عَنْ يَحْيَى بْنِ سَعِيدٍ، أَنَّ عَائِشَةَ زَوْجَ النَّبِيِّ ﷺ قَالَتْ: “رَأَيْتُ ثَلَاثَةَ أَقْمَارٍ سَقَطْنَ فِي حُجْرَتِي.” فَقَصَصْتُ رُؤْيَايَ عَلَى أَبِي بَكْرٍ الصِّدِّيقِ، قَالَتْ: “فَلَمَّا تُوُفِّيَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ، وَدُفِنَ فِي بَيْتِهَا، قَالَ لَهَا أَبُو بَكْرٍ: “هَذَا أَحَدُ أَقْمَارِكِ وَهُوَ خَيْرُهَا.” (تنوير الحوالك شرح موطأ الإمام مالك: كتاب الجنائز باب ما جاء في دفن الميت، ج1 ص231).

⁽[85]⁾ “أَنَا أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقُّ عَنْهُ الأَرْضُ ثُمَّ أَبُو بَكْرٍ ثُمَّ عُمَرُ، ثُمَّ آتِي أَهْلَ البَقِيعِ فَيُحْشَرُونَ مَعِي، ثُمَّ أَنْتَظِرُ أَهْلَ مَكَّةَ حَتَّى أُحْشَرَ بَيْنَ الحَرَمَيْنِ.” (سنن الترمذي، أَبْوَابُ الْمَنَاقِبِ. والفتح الكبير، ج1 ص271).

⁽[86]⁾ “يَأْتِي الدَّجَّالُ، وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْهِ أَنْ يَدْخُلَ نِقَابَ المَدِينَةِ، فَيَنْزِلُ بَعْضَ السِّبَاخِ الَّتِي تَلِي المَدِينَةَ.” (صحيح البخاري، كتاب الفتن، باب لا يدخل الدجال المدينة).

⁽[87]⁾ عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا، قَالَتْ: “خَرَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ﷺ فِي أَشْهُرِ الحَجِّ، وَلَيَالِي الحَجِّ، وَحُرُمِ الحَجِّ، فَنَزَلْنَا بِسَرِفَ، قَالَتْ: فَخَرَجَ إِلَى أَصْحَابِهِ.” (صحيح البخاري، كتاب الحج).

⁽[88]⁾ “وَكَانَ سَعْدٌ إِذَا مَرَّ بِمَكَّةَ نَزَلَ عَلَى أُمَيَّةَ.” (صحيح البخاري، كتاب المغازي).

⁽[89]⁾ وَفِي حَدِيثِ أَبِي هُرَيْرَةَ: “يَنْزِلُ المَهْدِي فَيَبْقَى فِي الْأَرْضِ أَرْبَعِينَ.” (النهاية، لابن الأثير، ج1، ص14).

⁽[90]⁾ واتە: “هەشت جووتی لە ئاژەڵ بۆ دابەزاندن.” (الزمر: 7).

⁽[91]⁾ واتە: “ئەی نەوەكانی ئادەم پۆشاكی وەهامان بۆ دابەزاندوون كە عەیب و عارتان داپۆشێت و جوانیشتان بكات.” (الأعراف: 27).

⁽[92]⁾ واتە: “گەنجینەی هەموو شتێك لای ئێمەیە و ئەوەشمان بەئەندازەی دیاريكراو ناردووەتە خوارەوە.” (الحجر: 22).

⁽[93]⁾ واتە: “ئەو نیشانەكانی خۆیتان پیشان دەدات و لە ئاسمانەوە بژێویتان بۆ دادەبەزێنێت.” (غافر: 14).

⁽[94]⁾ واتە: “ئەوەتا خودا زیكرێكی بۆ دابەزاندوون كە پێغەمبەرێكە نیشانەكانی خوداتان بۆ دەخوێنێتەوە.” (الطلاق: 11_12).

⁽[95]⁾ (مسلم، ج2).

⁽[96]⁾ (مسلم، ج2، باب في خروج الدجال ولبثه في الأرض).

⁽[97]⁾ واتە: “ئەو كەسەیە كە لەناو نەخوێندەوارەكاندا پێغەمبەرێكی لەخۆیان ڕەوانەكرد.” (الجمعة: 3).

⁽[98]⁾ (الملوك الثاني 2: 11).

⁽[99]⁾ (ملاخي 4: 5).

⁽[100]⁾ (متّى 11: 14_15).

⁽[101]⁾ (يوحنا 3: 13).

⁽[102]⁾ واتە: “بڵێ پاكی بۆ پەروەردگارم، من چیم جگە لە مرۆڤێكی پێغەمبەر.” (الإسراء: 94).

⁽[103]⁾ واتە: “ئەو خەونەیش كە پێمان دیتی هەر بۆ تاقیكردنەوەی خەڵكی بوو.” (الإسراء: 61).

⁽[104]⁾ (البخاري، كتاب التوحيد، باب كلم الله موسى تكليمًا).

⁽[105]⁾ (ج2، ص68).

⁽[106]⁾ (أسرار البلاغة، لا 330).

⁽[107]⁾ (ج2، ص689).

⁽[108]⁾ (صحيح مسلم، بَابُ تَقُومُ السَّاعَةُ وَالرُّومُ أَكْثَرُ النَّاسِ).

⁽[109]⁾ (صحيح البخاري باب نزول عيسى ابن مريم).

⁽[110]⁾ (صحيح مسلم، بَابُ نُزُولِ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ حَاكِمًا بِشَرِيعَةِ نَبِيِّنَا مُحَمَّدٍ ﷺ).

⁽[111]⁾ (صحيح البخاري، كتاب الأذان).

⁽[112]⁾ (لا 205).

⁽[113]⁾ (آل عمران: 36).

⁽[114]⁾ (كتاب بدء الخلق، باب واذكر في الكتاب مريم).

⁽[115]⁾ واتە: “هەموویان گومڕا دەكەم جگە لە بەندە دڵسۆزەكان.”

⁽[116]⁾ (تفسير الكشاف، ج1، ص186).

⁽[117]⁾ (صحيح البخاري، كتاب بدء الخلق، باب صفة إبليس).

⁽[118]⁾ (صحيح البخاري).

⁽[119]⁾ (صحيح البخاري: كتاب بدء الخلق، باب واذكر في الكتاب مريم).

⁽[120]⁾ واتە: “دەشیكات بە پێغەمبەرێك بۆسەر نەوەی ئیسڕائیل.” (آل عمران: 50).

⁽[121]⁾ واتە: “ئەی نەوەی ئیسڕائیل من پێغەمبەری خوام بۆلای ئێوە ڕەوانەكراوم.” (الصف: 7).

⁽[122]⁾ واتە: “بڵێ ئەی خەڵكینە بێگومان من پێغەمبەری خوام ڕەوانەكراوم بۆلای ئێوە هەمووتان.” (الأعراف: 159).

⁽[123]⁾ (آل عمران: 50).

⁽[124]⁾ واتە: ” ئێمە پێغەمبەرێكمان ڕەوانەكرد بۆ لای ئێوە كە شایەت بێت بەسەرتانەوە هەروەك چۆن پێغەمبەرێكمان ڕەوانەكرد بۆلای فیرعەون.” (المزمل: 16).

⁽[125]⁾ واتە: “خوا بەڵێنیداوە بەو كەسانەتان كە باوەڕیان هێناوە و كردەوەی چاك ئەنجام دەدەن بیانكات بە جێنشێن لەسەر زەوی هەروەك چۆن نەتەوەكانی پێش ئەوانی كرد بە جێنشین.” (النور: 56).

⁽[126]⁾ (راجع مقدمة ابن خلدون: الفصل 52).

⁽[127]⁾ “وَلَا الْمَهْدِيُّ إِلَّا عِيسَى” (ابن ماجة، ج2، باب شدة الزمان).

⁽[128]⁾ (هامش على ابن ماجه: باب شدة الزمان).

⁽[129]⁾ “يُوشِكُ مَنْ عَاشَ مِنْكُمْ أَنْ يَلْقَى عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ إِمَامًا مَهْدِيًّا وَحَكَمًا عَدْلًا.” (مسند أحمد بن حنبل، ج2، ص411).

⁽[130]⁾ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رضي الله عنه قَالَ: كُنَّا جُلُوسًا عِنْدَ النَّبِيِّ ﷺ، فَأُنْزِلَتْ عَلَيْهِ سُورَةُ الجُمُعَةِ: ﴿وَآخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا يَلْحَقُوا بِهِمْ﴾ (الجمعة) قَالَ: قُلْتُ: مَنْ هُمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ فَلَمْ يُرَاجِعْهُ حَتَّى سَأَلَ ثَلاَثًا، وَفِينَا سَلْمَانُ الفَارِسِيُّ، وَضَعَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ يَدَهُ عَلَى سَلْمَانَ، ثُمَّ قَالَ: “لَوْ كَانَ الإِيمَانُ عِنْدَ الثُّرَيَّا، لَنَالَهُ رِجَالٌ – أَوْ رَجُلٌ – مِنْ هَؤُلاَءِ.” (صحيح البخاري، كتاب التفسير، تفسير سورة الجمعة).

⁽[131]⁾ “لَوْ كَانَ الدِّينُ عِنْدَ الثُّرَيَّا، لَذَهَبَ بِهِ رَجُلٌ مِنْ فَارِسَ – أَوْ قَالَ – مِنْ أَبْنَاءِ فَارِسَ حَتَّى يَتَنَاوَلَهُ.” (باب فضل فارس).

⁽[132]⁾ “خَيْرُ النَّاسِ قَرْنِي، ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ، ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ، ثُمَّ يَجِيءُ قَوْمٌ تَسْبِقُ شَهَادَةُ أَحَدِهِمْ يَمِينَهُ، وَيَمِينُهُ شَهَادَتَهُ.” (صحيح البخاري، ج2، باب فضائل أصحاب النبي ﷺ).

⁽[133]⁾ سَأَلَ رَجُلٌ النَّبِيَّ ﷺ أَيُّ النَّاسِ خَيْرٌ؟ قَالَ: “الْقَرْنُ الَّذِي أَنَا فِيهِ، ثُمَّ الثَّانِي، ثُمَّ الثَّالِثُ.” (صحيح مسلم، ج2، بَابُ فَضْلِ الصَّحَابَةِ ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ ثُمَّ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ).

⁽[134]⁾ (أحسن القصص، ج4).

⁽[135]⁾ “يُوشِكُ أَنْ يَأْتِيَ عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لَا يَبْقَى مِنَ الْإِسْلَامِ إِلَّا اسْمُهُ، وَلَا يَبْقَى مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا رَسْمُهُ؛ مَسَاجِدُهُمْ عَامِرَةٌ وَهِيَ خَرَابٌ مِنَ الْهُدَى، عُلَمَاؤُهُمْ شَرُّ مَنْ تَحْتَ أَدِيمِ السَّمَاءِ، مِنْ عِنْدِهِمْ تَخْرُجُ الْفِتْنَةُ وَفِيهِمْ تَعُودُ.” (مشكاة المصابيح: كتاب العلم).

⁽[136]⁾ (جريدة الإسلام، العدد 13 ص23، سنة 1936م).

⁽[137]⁾ (لا 18).

⁽[138]⁾ (صفحة الغلاف).

⁽[139]⁾ (لاپەڕە 20).

⁽[140]⁾ (لاپەڕە 23).

⁽[141]⁾ (لاپەڕە 9).

⁽[142]⁾ (لاپەڕە 122).

⁽[143]⁾ (لاپەڕە 122).

⁽[144]⁾ واتە: “پەروەردگارمان، ئێمە بیستمان بانگ ڕایەڵێك بانگەواز دەكات بۆ باوەڕ كە باوەڕبهێنن بە پەروەردگارتان، ئێمەیش باوەڕمان هێنا، سا ئەی پەروەردگارمان چاوپۆشی بكە لە هەڵەكانمان و خراپەكانمان بكوژێنەرەوە و لە ڕيزی چاكەكاراندا بمانمرێنە.” (آل عمران: 194).

⁽[145]⁾ “تَفْتَرِقُ أُمَّتِي عَلَى ثَلَاثٍ وَسَبْعِينَ مِلَّةً كُلُّهُمْ فِي النَّارِ إِلَّا مِلَّةً وَاحِدَةً، قَالُوا وَمَنْ هِيَ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ مَا أَنَا عَلَيْهِ وَأَصْحَابِي.” (سنن الترمذي، باب ما جاء فمن یموت وهو یشهد أن لا إله إلا الله. ومشكاة المصابيح، كتاب الإيمان).

⁽[146]⁾ التعليم، ص79_81، تعريب السيد زين العابدين ولي الله شاه.

⁽[147]⁾ التلويح والتوضيح، ج2، ص9.

⁽[148]⁾ “أَعْرِضُوا حَدِيثِي على كِتابِ اللَّهِ فإِنْ وَافَقَهُ فَهُوَ مِنِّي وَأَنا قُلْتُهُ.” (الفتح الكبير، ج1، ص198).

⁽[149]⁾ (صحيح البخاري، كتاب الجهاد، باب قول النبي ﷺ نصرت بالرعب).

⁽[150]⁾ واتە: “بڵێ حەق (ئەم قورئانە) لەلایەن پەروەردگارتانەوە هاتووە جا هەركەسێ دەیەوێت با باوەڕبهێنێ و هەر كەسیش دەیەوێت با كافر بێت.” (الكهف: 30).

⁽[151]⁾ واتە: “خۆ ئەگەر پەروەردگارت بیویستایە هەموو خەڵكی سەر زەوی بڕوایان دەهێنا دەی ئایا تۆ (ئەی موحەممەد ﷺ) زۆر لە خەڵكی دەكەیت هەتا ببنە بڕوادار.” (يونس: 100).

⁽[152]⁾ واتە: “(ئەی پێغەمبەر ﷺ) بڵێ: ئەی خەڵكینە بەڕاستی حەق و ڕاستیتان لەلایەن پەروەردگارتانەوە بۆ هاتووە، ئەوەی ڕێبازی هیدایەتی وەرگرتبێت ئەوە سوودی بۆ خۆیەتی، ئەوەش گومڕا بووبێت و ڕێی ون كردبێت، ئەوە گومڕاییەكەی لەسەر خۆی دەكەوێت و من لێپرسراو و چاودێر نیم بەسەر كار و كردەوەی ئێوەوە.” (يونس: 109).

⁽[153]⁾ واتە: “بە هیچ جۆرێك زۆر لێكردن لە ئايیندا نیە؛ چونكە بەڕاستی ڕێنموونی جیابووەتەوە لە گومڕایی، ئینجا هەر كەس لە ڕێی بێ بڕوایی بگەڕێتەوەو بڕوا بهێنێ بە خوا ئەوا بێگومان بە توندی دەستی گرتووە بە دەستەگییرەیەكی قایمی بەهێزی وا كە پچڕان و بەربوونی بۆ نیە وە خوا بیسەری زانایە.” (البقرة: 257).

⁽[154]⁾ (سنن أبي داود، كتاب الجهاد).

⁽[155]⁾ عَنْ أَنَسٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ قَالَ: “انْطَلِقُوا بِاسْمِ اللَّهِ وَبِاللَّهِ وعَلى ملِّة رسولِ الله لَا تقْتُلوا شَيْخًا فَانِيًا وَلَا طِفْلًا صَغِيرًا وَلَا امْرَأَةً وَلَا تَغُلُّوا وَضُمُّوا غَنَائِمَكُمْ وَأَصْلِحُوا وَأَحْسِنُوا فَإِنَّ اللَّهَ يحبُّ المحسنينَ.” (مشكاة المصابيح، كتاب الجهاد)

⁽[156]⁾ “لَا تَقْتُلُوا أَصْحَابَ الصَّوَامِعِ.” (مسند أبي يعلى. وشرح معاني الآثار، للطحاوي).

⁽[157]⁾ (موطأ الإمام مالك، كتاب الجهاد).

⁽[158]⁾ (المرقاة شرح المشكاة، ج5، ص221).

⁽[159]⁾ (شرح مسلم للسنوسي، ج1، ص266).

⁽[160]⁾ (گەلاتیا 2: 16).

⁽[161]⁾ (گەلاتیا 3: 10-12).

⁽[162]⁾ (گەلاتیا 5: 1).

⁽[163]⁾ (ڕۆما 3: 24، 25، 30).

⁽[164]⁾ (ڕۆما 5: 9).

⁽[165]⁾ (یەكەم كۆرنسۆس 15: 12-14).

⁽[166]⁾ (The Muslim World).

⁽[167]⁾ (The church Missionary Review، London)

⁽[168]⁾ (مواهب الرحمن، لا 68 لە چاپی یەكەم).

⁽[169]⁾ (المنجد).

⁽[170]⁾ واتە: “لەپێناوی خوادا وەك پێویست تێبكۆشن.” (الحج: 79).

⁽[171]⁾ واتە: “بەماڵ و گیانتان تێبكۆشن لە ڕێگەی خوادا.” (التوبة: 41).

⁽[172]⁾ واتە: “بێگومان ئەوانەی باوەڕیان هێنا و كۆچیان كرد و تێكۆشان لەپێناو ئایینی خوادا بە ماڵ و گیانیان.” (الأنفال: 73).

⁽[173]⁾ (المفردات في غريب القرآن، ص100).

⁽[174]⁾ (مشكاة المصابيح، لاپەڕە 322).

⁽[175]⁾ (ابن ماجة، باب الأمر بالمعروف).

⁽[176]⁾ (بەرگی 1 لاپەڕە 190).

⁽[177]⁾ (صحيح مسلم، كتاب البر والصلة. وصحيح البخاري كتاب الجهاد).

⁽[178]⁾ (الفتح الكبير، بەرگی یەكەم، لاپەڕە 208).

⁽[179]⁾ واتە: “خۆ ئەگەر بمانویستایە بۆ هەر شارو شارۆچكەیەك پێغەمبەرێك و یادخەرەوەیەكمان ڕەوانە دەكرد (*) كەواتە تۆ بە گوێی بێباوەڕان مەكە بە (بەڵگەكانی) ئەم قورئانە بەربەرەكانیەكی گەورەیان لەگەڵدا بكە.” (الفرقان: 52_53).

⁽[180]⁾ (ميزة النبي ﷺ، لابن هشام ج1 ص206. ومحاضرات تاريخ الأمم الإسلامية، ج1 ص108).

⁽[181]⁾ واتە: “مۆڵەتدراوە بەو ئیماندارانەی شەڕیان پێدەگێرن، كە بجەنگن و بەرهەڵستی بكەن؛ چونكە بەڕاستی ستەملێكراون، بێگومان خوا دەسەڵاتی هەیە كە سەریانبخات و سەركەوتنیان پێببەخشێت (*) ئەوانەی كە بەناحەق لە وڵاتیان دەربەدەركران (تەنها تاوانیان ئەوە بوو) كە دەیانوت: پەروەردگارمان (الله)یه، خۆ ئەگەر خوا خەڵكی نەدا بەیەكدا و حەق دژی بەتاڵ نەوەستێت، هەرچی شوێنی خواپەرستی جوولەكە و مەسيحى هەیە لە دێر و كڵێسا و كەنشت، هەروەها مزگەوتانیش كە ناوی خوای زۆر تێدا دەبرێت، هەمووی كاول دەكرێت، سوێند بێت بێگومان خوا ئەو كەسە سەردەخات كە پشتگیری ئایين و بەرنامەكەی دەكات و هەوڵی سەرخستنی دەدات، بەڕاستی خوا زۆر بەهێز و باڵادەستە (*) ئەوانەی كە ئەگەر پایەدارمان كردن لە زەویدا نوێژ و دروشمەكانی بەچاكی ڕادەگرن، زەكاتیش بەتەواوی دەدەن، فەرمان بەچاكە دەكەن، قەدەغە لە خراپە دەكەن، سەرئەنجامی هەموو كارێكیش هەر بۆ لای خوا دەگەڕێتەوە (*).” (الحج: 40_42).

⁽[182]⁾ (محاضرات تاريخ الأمم الإسلامية، ج1 ص133).

⁽[183]⁾ واتە: “بجەنگن لە پێناوی ڕێبازی خوادا دژی ئەوانەی كە دژتان دەجەنگن، نەكەن دەستدرێژی بكەن؛ چونكە بەڕاستی خوا دەستدرێژكارانی خۆشناوێت (*) (دەستدرێژكاران) بكوژن لەهەركوێدا دەستانكەوتن و دەستان بەسەریاندا ڕۆیشت و دەریانبكەن لەو شوێنەی كە دەریانكردوون (كە شاری مەككە بوو)، بێگومان هاوەڵگەری و زۆركردن لە ئیماندار تا پاشگەزببێتەوە لە ئایینەكەی لە كوشتن خراپترە، مەجەنگن دژی كافران لە سنوری مزگەوتی حەرام و (كەعبە)دا هەتا ئەوان شەڕتان پێنەفرۆشن و نەجەنگن دژتان، خۆ ئەگەر شەڕیان پێفرۆشتن و جەنگان دژتان ئێوەش بجەنگن دژیان؛ چونكە هەر ئاوایە پاداشتی ئەو بێباوەڕانە (*) خۆ ئەگەر ئەوانە كۆڵیاندا و شەڕیان وەستاند، ئەوە خوا زۆر لێبوردە و میهرەبانە (*) (خۆ ئەگەر كافران كۆڵیاننەدا و هەر جەنگان و پیلانیان گێڕا) ئێوەش بجەنگن دژیان تاوەكو هاوەڵگەری و ئاشووب و ناخۆشی نەمێنێت، هەروەها تا ئايین و فەرمانڕەوایی هەر بۆ خوای گەورە بێت، خۆ ئەگەر كۆڵیاندا و وازیان هێنا، ئەوا هیچ جۆرە دژایەتیەكیان نامێنێت تەنها دژ بە ستەمكارەكانیان نەبێت.” (البقرة: 191_194).

⁽[184]⁾ (صحيح مسلم، باب الأمر بقتال الناس حتى يقولوا لا إله إلا الله محمد رسول الله، ج 1 ص 29).

⁽[185]⁾ (صحيح مسلم، بەرگی 1 لا 30).

⁽[186]⁾ واتە: “وە جەنگیان لەگەڵدا بكەن هەتا چەوسانەوەی ئایینی نامێنێت و هەموو ئایین بۆ خوا دەبێت.” (الأنفال: 40).

⁽[187]⁾ واته: “وە جەنگیان لەگەڵدا بكەن هەتا ئەو كاتەی چەوسانەوەی ئایینی نامێنێت و ئایین بۆ خوا دەبێت.” (البقرة: 194).

⁽[188]⁾ واتە: “ئەگەر دوو كۆمەڵ لە باوەڕداران شەڕیان كرد ئەوا ئێوە هەوڵی ڕێككەوتن بدەن لەنێوانیاندا ئەگەر یەكێكیان ستەمی كرد لەوی تریان ئەوا شەڕبكەن لەگەڵ ئەوەیاندا كە ستەم دەكات هەتا دەگەڕێتەوە بۆ فەرمانی خوا.” (الحجرات: 10).

⁽[189]⁾ واتە: “وە بجەنگن لەگەڵیاندا هەتا چەوسانەوەی ئایینی نامێنێت.” (الأنفال: 40).

⁽[190]⁾ (صحيح البخاري، كتاب التفسير، تفسير سورة البقرة والأنفال).

⁽[191]⁾ واتە: “خۆ ئەگەر كۆڵیانداو وازیانـھێنا، ئەوا هیچ جۆرە دژایەتیەكیان نامێنێت تەنھا دژ بە ستەمكارەكانیان نەبێت.” (البقرة: 194).

⁽[192]⁾ واتە: “ئەوە چیتانە جەنگ ناكەن لەپێناوی خوادا و لەپێناوی چەوساوەكان لە پیاوان و ئافرەتان و منداڵان ئەوانەی كە دەڵێن ئەی پەروەردگارا ڕزگارمان بكە لەم شارە كە خەڵكەكەی ستەمكارن وە لەلایەن خۆتەوە دڵسۆزێكمان بۆ بەديبهێنە وە لەلایەن خۆتەوە یارمەتیدەرێك بەديبهێنە بۆمان.” (النساء: 76).

⁽[193]⁾ واتە: “جا ئەگەر ئەوان كەنارگیـربوون لە ئێوە و جەنگیان لە دژتان نەدەكرد و پێشنیاری ئاشتیان كرد بۆتان ئەوە خوا ڕێگەی نەداون كە دەستیان بۆ بەرن و نابێ شەڕیان لە دژ بكەن.” (النساء: 91).

⁽[194]⁾ واتە: “لەمەولا كەسانێكی تر دەبینن دەیانەوێت لە ئێوە ئەمین بن وە لە هۆزەكەی خۆشیان ئەمین بن هەر كاتێك بانگ كرابن بۆ بێباوەڕی و بتپەرستی گەڕاونەتەوە بۆی جا ئەگەر كەنارگیرنەبوون لێتان وە جڵەوی ئاشتیان نەدایە دەستتان وە دەستیان نەكێشایەوە (لە جەنگكردن) ئەوە بە دیل بیانگرن و بیانكوژن لە هەر شوێنێك كە بەردەستتانكەوتن ئەوانەی (باسمان كرد) دەسەڵاتی ئاشكرامان داوە بە ئێوە لەدژیان.” (النساء: 92).

⁽[195]⁾ واتە: “ئەگەر داوای ئاشتیان كرد ئەوا قەبوڵی بكە و خۆت بەخوا بسپێرە هەر خۆی بیسەر و زانایە.” (الأنفال: 62).

⁽[196]⁾ واتە: “خۆ ئەگەر ئەوانە پەیمانەكانیان بشكێنن لەدوای بەستنی و گاڵتە و تانەوتەشەریان لە ئایين و بەرنامەكەتان دەدا؛ ئەوا بجەنگن دژی سەرانی كوفر، بەڕاستی ئەوان هیچ پەیمانێكیان نیە، بۆ ئەوەی كۆڵبدەن و واز لە بێباوەڕی خۆیان بھێنن.” (التوبة: 12_13).

⁽[197]⁾ واتە: “جا كاتێك مانگە حەرامەكان بەسەرچوون؛ ئەوا هاوەڵدانەرانی پەیمانشكێن بكوژن لەهەر كوێ دەستتان لێیان گیـربوو.” (التوبة: 5).

⁽[198]⁾ واتە: “لەگەڵ ئەوانەدا بجەنگن كە باوەڕیان بە خوا و ڕۆژی دوایی نیە و هەرچی خوا و پێغەمبەرەكەی بە ناڕەوایان زانیوە ئەمان بەڕەوای دەزانن و پەیڕەوی ئايينى ڕاستیش ناكەن، لەوانەی كە خاوەن كتێبن، تا ئەو كاتەی بەدەستی خۆیان بە زەبوونی سەرانە بە ئێوە دەدەن.” (التوبة: 29).

⁽[199]⁾ واتە: “وە لەناو خاوەن نامەكان كەسی وا هەیە ئەگەر خەزنەیەك بە سپاردە لەلای دابنێی دەتداتەوە، وه كەسی واشیان تیایە ئەگەر دینارێكی لا دابنێیت ناتداتەوە مەگەر بەسەریەوە بوەستیت، ئەم ناپاكییە بەهۆی ئەوەوە بوو كە دەیانوت: گوناهمان ناگات لە خواردنی ماڵی ئەم نەخوێندەوارانە (واتە عەرەبەكان) وە درۆ بەدەم خواوە دەكەن وە خۆیان دەزانن كە درۆدەكەن.” (آل عمران: 76).

⁽[200]⁾ واتە: “بۆیەش (وادەكەن) چونكە بەڕاستی ئەوان دەیانوت: هەرگیز ئاگری دۆزەخ بەر لەشمان ناكەوێت مەگەر چەند ڕۆژێكی كەم، وە ئەوەی لە ئایینەكانیاندا بۆ خۆیان هەڵیانبەستبوو، سەری لێ شێواندن و فريویانخوارد.” (آل عمران: 25).

⁽[201]⁾ واتە: “ئەی ئەوانەی بڕواتان هێناوە بەڕاستی زۆر لە زانا و عابیدەكان (ی خاوەن كتێبەكان) سامان و ماڵی خەڵكی دەخۆن بەناهەق و ڕێگری دەكەن لە ڕێگەی خوا وە ئەوانەی زێڕ و زیو سەریەك دەنێن و كۆدەكەنەوە و بەختی ناكەن لە ڕێی خوادا؛ ئەوا موژدەیان پێبدە بە سزایەكی بەژان.” (التوبة: 34).

⁽[202]⁾ واتە: “خوا ڕێتان لێ ناگرێ لەگەڵ ئەوانەی كە جەنگیان لەگەڵ نەكردوون لەسەر ئەم ئایینە وە دەریان نەكردوون لە جێگە و شوێنەكانتان كە چاكەیان لەگەڵدا بكەن وە دادیان لەگەڵ بنوێنن بەڕاستی خوا ئەوانەی خۆشدەوێ كە دادگەرن (*) بێگومان خوا ڕێگریتان لێ دەكات تەنها لەوانەی كە جەنگیان لەگەڵ كردوون لەسەر ئایین، وە دەریانكردوون لە جێگە و زێدی خۆتاندا، وە یارمەتییانداوە لەسەر دەركردنتان لەوەی كە دۆستایەتییان لەگەڵدا بكەن و بەدۆستیان دابنێن وە هەر كەسێك دۆستایەتیان بكات ئا ئەوانە خۆیان ستەمكارن.” (الممتحنة: 9_10).

⁽[203]⁾ واتە: “ئایا زەوی خوا فراوان نەبوو كە لە زێدی خۆتان كۆچ بكەن و بڕۆنە جێگایەكی تر؟.” (النساء: 98).

⁽[204]⁾ (نور الحق، بەرگی 1 لا46).

⁽[205]⁾ (التعليم، لا95).

⁽[206]⁾ واتە: “هەتا بەدەستی خۆیان بە زەلیلی سەرانە دەدەن.” (التوبة: 29).

⁽[207]⁾ (صحيح مسلم، كتاب الجهاد).

⁽[208]⁾ (مشكاة المصابيح، لا322).

⁽[209]⁾ (صحيح البخاري، المشكول المحشى برموز الرواة المطبوع بمطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده بمصر، ج4، باب نزول عيسى ابن مريم عليهما السلام، وصحيح البخاري المطبوع بالمطبع المجتبائي دهلي ج1، كتاب الأنبياء باب نزول ابن مريم).

⁽[210]⁾ (سنن ابن ماجە، بەرگی دوو، لا15).

⁽[211]⁾ (المفردات في غريب القرآن للأصفهاني، لا126).

⁽[212]⁾ (النهاية لابن الأثيـر، بەرگی یەكەم، لا246).

⁽[213]⁾ (سنن ابن ماجه).

⁽[214]⁾ واتە: “بڵێ ئایا دەتانەوێ ئاگادارتان بكەم لەو كەسانەی كە سزایان لەلای خوا لە سزای ئەوان خراپترە؟ كەسانێكن بەر نەفرەتی خوا كەوتوون و خوا غەزەبی لێگرتن هەندێكیانی كرد بە مەیموون و هەندێكیانی كرد بە بەراز.” (المائدة: 61).

⁽[215]⁾ (المفردات).

⁽[216]⁾ (كتاب الإشارات على هامش تعطير الأنام، بەرگی دووەم، لا298).

⁽[217]⁾ (منتخب الكلام في تفسير الأحلام على هامش تعطير الأنام، بەرگی يەكەم، لا143).

⁽[218]⁾ (تعطير الأنام، بەرگی يەكەم، لا198).

⁽[219]⁾ (تعطير الأنام، بەرگی يەكەم، لا198).

⁽[220]⁾ (تعطير الأنام، بەرگی يەكەم، لا199).

⁽[221]⁾ واتە: “خۆ ئەگەر خوا ڕزق و ڕۆزی فراوان بكردایە بۆ بەندەكانی لە زەویدا ستەمیان دەكرد، بەڵام خوا ڕزق و ڕۆزی بەو ئەندازەیە دەنێرێتە خوارەوە كە خۆی بیەوێت، بەڕاستی خوا بە ئاگا و بینایە بە بەندەكانی.” (الشورى: 28).

⁽[222]⁾ واتە: “ئێمە هۆی گوزەرانیانمان دابەشمان كردووە لە نێوانیاندا لە ژیانی ئەم دنیایەدا وە هەندێكیانمان چەند پلە بەرزكردۆتەوە بەسەر هەندێكی تریاندا تاوەكو هەندێكیان ئیش بە هەندێكی تریان بكەن.” (الزخرف: 33).

⁽[223]⁾ (صحيح مسلم، ج1، بَابُ لَوْ أَنَّ لِابْنِ آدَمَ وَادِيَيْنِ لَابْتَغَى ثَالِثًا).

⁽[224]⁾ (صحيح البخاري، ج2، باب نزول عيسى ابن مريم).

⁽[225]⁾ (الخطبة الإلهامية).

⁽[226]⁾ (باب بيان نزول عيسى حاكما بشريعة محمد ﷺ).

⁽[227]⁾ (القصيدة الإعجازية، إعجاز أحمدي (ضميمة كتاب “نزول المسيح”)، الخزائن الروحانية المجلد 19).

⁽[228]⁾ (سنن أبي داود).

⁽[229]⁾ واتە: “كارێك دەكەین ئەوانەی شوێنكەوتەی تۆن هەتا قیامەت زاڵ بن بەسەر ئەوانەدا كە باوەڕیان بە تۆ نەكردووە.” (آل عمران: 56).

⁽[230]⁾ واتە: “وە بەردەوام جیاوازن مەگەر ئەوەی پەروەردگارت ڕەحمی پێ بكات.” (هود: 119_120).

⁽[231]⁾ واتە: “بۆ ئەوەی لەناو بچێت و بەهانەی نەمێنێت ئەوەی كە لە زانستی خوادا لەناوچووە و بۆ ئەوەی بژی لەسەر بەرچاو ڕوونی و بەڵگە، ئەوەی لە زانستی خوادا دەژی لەسەر بەرچاو ڕوونی.” (الأنفال: 43).

⁽[232]⁾ (صحيح البخاري، تفسير سورة الصف).

⁽[233]⁾ واتە: “وە بڵێ ئاینی ڕاست هات، وە ئایينی ناحەق و بەتاڵ نەما و ڕۆیشت بەڕاستی بەتاڵ هەمیشە لەناوچووە.” (الإسراء: 82).

⁽[234]⁾ (صحيح البخاري، كتاب الفتن).

⁽[235]⁾ (صحيح البخاري كتاب الفتن).

⁽[236]⁾ (صحيح مسلم: ج1 باب بيان الزمن الذي لا يُقبل فيه الإيمان).

⁽[237]⁾ واتە: “بێگومان خوا خۆر لە ڕۆژهەڵاتەوە هەڵدێنێت.” (البقرة: 259).

⁽[238]⁾ واتە: “نە خۆر بۆی هەیە بگات بە مانگ، نە شەویش پێش ڕۆژ دەكەوێت.” (يس: 41).

⁽[239]⁾ واتە: “هەرگیز نابینیت یاسا و بەرنامەكانی خوا لە نەخشەی خۆیان لابدەن.” (فاطر: 44).

⁽[240]⁾ واتە: “چاوەڕێی ڕۆژێك بكە كە دووكەڵێكی ئاشكرا بەری ئاسمان دەگرێت (*) هەموو خەڵكی دەگرێتەوە، دەڵێن: ئەمە سزا و ئازارێكی بە ئێشە.” (الدخان: 11_12).

⁽[241]⁾ (صحيح البخاري: كتاب التفسير، سورة حم الدخان).

⁽[242]⁾ باسكردنی هەندێ كەلەپوور و فەرموودەی پەیوەست بە دەعبای زەوی لەم پەراوێزەدا:

1- خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابةً منَ الأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ﴾. زۆرێك لە زانایان دەڵێن ئەم دەعبایە كوڵكن و موودارە و پەڕی هەیە، لە هەموو ڕەنگێك، وە چوار قاچی هەیە و سەری سەری گایە و گوێچكەیشی گوێچكەی فیلە، وە شاخەكانی شاخی ئاسكەكێویە، ملی ملی نەعامەیە، سنگیشی سنگی شێرە، وە قاچەكانی قاچی وشترە و گۆچانەكەی مووسا و مستیلەكەی سڵێمانی لەگەڵدایە، ناوەكان بەرزدەكاتەوە و هیچ كەسێك بەناوەكەی خۆیناناسرێتەوە، وە بە گۆچانەكەى ڕوخساری باوەڕدار پاك دەكاتەوە و سپی دەبێت، وە بە مستیلەكە سەر لووتی كافر مۆر دەكات و هەموو لووتی ڕەش دەبێت و دەوترێت ئەی باوەڕدار ئەی بێ باوەڕ.

2- لە عەبدوڵـڵای كوڕی عومەرەوە (ڕەزای خوایان لێ بێت) گوتی: دەعباكە بریتیە لەو دەعبایەی كە تەمیمی داری باسى كردووە. وە لە حەسەنەوە گوتی: مووسا داوای لە خوای خۆی كرد ئەو دەعبایەی پیشان بدات، ئەوە بوو سێ ڕۆژ لە زەویدا دەركەوت، نەزانرا لە چ لایەكەوە دەركەوتووە، پاشان مووسا فەرمووی ئەی پەروەردگار ئەم كاڵا گرانبەهایە بگێڕەوە بۆ شوێنی خۆی و هیچ پێویستمان پێی نیە. وە دەوترێت لە (ئەجنادین)ەوە دەردەكەوێت، لەڕۆژدا دەڕوات و بەشەویش دەوەستێت، هەموو كەسێك بەپێوە بێت یان بەدانیشتنەوە دەیبینێت، وە دەچێتەناو مزگەوتی حەڕامەوە و دووڕووەكان پەنای بۆ دەبەن ئەویش دەڵێت ئایا پێتان وایە ئەم مزگەوتە ڕزگارتان دەكات لە من، دەی بڕۆن ئەوە ڕۆژانی پێشوو بوو؟ خوا باشتر دەزانێت. (خريدة العجائب، ص205)

3- دەڵێن دەعباكە درێژیەكەی شەست باڵە قاچی هەیە و كوڵكنە، وە دەڵێن دروستكردنەكەی جۆراوجۆرە و له كۆمەڵێك ئاژەڵ دەچێت و لە شەوێكدا كە كۆدەبنەوە كێوی صەفا قڵیش دەبات و لێیەوە دەردەچێت و خەڵكی لەو كاتەدا بەرەو مینا دەڕۆن. وە دەڵێن لە زەوی طائیفەوە دەردەكەوێت و گۆچانی مووسا و مستیلەی سڵێمانی پێیە (عليهما السلام) كەس پێیناگات و كەسیش لەدەستی دەرناچێت، بە گۆچانەكەی لە باوەڕدار دەدات و لە ناوچەوانی دەنووسرێت باوەڕدار، وە بە مستیلەكە كافر مۆر دەكات و لە نێوچەوانی دەنووسرێت كافر. (النهاية لابن الأثير)

“خراپترین دۆڵ دۆڵی جیادە [جیاد: شاخێكە لە مەككە. لسان العرب] (دەعباكە لێیەوە دەردەكەوێت و هاوار دەكات كە ئەوەی لەنێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوادایە دەی بیسێت.)” (كنز العمال، بەرگی حەوتەم، لا204)

4- عەبدوڵـڵای كوڕی بورەیدە لە باوكیەوە بۆی گێڕاینەوە و گوتی: پێغەمبەری خوا بردمی بۆ شوێنێك لە “النادیة” نزیكی مەككە كە زەویەكی وشك و ڕووتەن بوو دەوروبەرەكەی هەمووی لم بوو، پێغەمبەری خوا فەرمووی: دەعباكە لەم شوێنەوە دەردەچێت. (سنن ابن ماجه، بەرگی دووەم، لا504)

5- دەعبایەك لە زەوی دەردەهێنین بۆیان كە قسەیان بۆ دەكات.. واتە بە عەرەبی قسە دەكات لەگەڵ ئەو كەسانەدا كە كاتی دەركەوتنەكەی لەوێدا ئامادەن، لە قسەكانيدا دەربارەی ئێمە قسەیان بۆ دەكات. (تفسير الجلالين، تفسير سورة النمل)

⁽[243]⁾ (كنز العمال، بەرگی شەشەم، لا269).

⁽[244]⁾ ڕەخنەگرێك دەڵێت: ئەگەر ئەمە ڕاست بێت و دەعبای زەوی بریتی بێت لە كۆمەڵێك زانای ئەم سەردەمە ئەوا ئەو تەكفیرەی ئەوان دەیكەن كارێكی ڕاست و دروستە، دیارە یەكێك لە كارەكانی دەعبای زەوی ئەوەیە كە باوەڕدار و بێ باوەڕ نیشانە و مۆر دەكات، لەبەرئەوە هەركەسێك دەعباكە كافری بكات (ڕەخنەگرەكە ئاماژەی بە ئێمە داوە) ئەوا پێویستە لەسەرتان ئێوەیش دانبنێن بە كافربوونی ئەو كەسەدا، كە بێگومان كافركردن لە جیاتی مۆركردنە لەلایەن دەعباكەوە. لە وەڵامی ئەم ڕەخنەگرەدا دەڵێین: مەبەست لە نیشانە و مۆركردن دەرخستنی كوفری كافر و ئیمانی ئیماندارە، ئەم دەرخستنەیش دوو جۆرە، ڕەنگە بە گوفتار بێت و ڕەنگە بە كردار و دەرەنجامەكانی بێت. بێگومان سوننەتی خوای گەورە بەو شێوەیە هاتووە كە كافر و تاوانكاران دەبن بە هۆكارێكی پێویست بۆ دەرخستنی نوورەكانی ئیمانی پێغەمبەران و دۆستەكانی خۆی. ئایا سەیری پێغەمبەر و سەروەرمان موحەممەدی هەڵبژاردە (ﷺ) ناكەیت كە چۆن دوژمنایەتی ئەبو جەهل و هاوشێوەكانی پێویست بووە بۆ درەوشانەوەی ڕاستگۆیی و پرشنگدانەوەی ئیمانی؟ ئەگەر ئەبو جەهل و هاوەڵەكانی نەبوونایە و دوژمنایەتی پێغەمبەریان نەكردبایە ئەوا زۆرێك لە نوورە مەحەممەدیيە ڕاستەقینەكان بە شاراوەیی دەمانەوە، ئەگەر خوا بیەوێت ڕاستگۆیی پێغەمبەرەكەی (ﷺ) دەربخات لەناو خەڵكیدا ئەوا كۆمەڵێك دوژمنی حەسوودی لەسەر زەوی بۆ دروست دەكات وەك ئەبو جەهل و شەیتانەكانی تر، كە بەهەموو شێوەیەك پیلان دەگێرن و ئازاری باوەرداران دەدەن و هەوڵی تەواوەتی دەدەن بۆ كوژانەوەی ئەو نوورانەی كە لە ئاسمانەوە دادەبەزن، پاشان شكست دەهێنن لە هەوڵەكانیاندا و حەق دێت و باتڵ لەناودەچێت و فەرمانی خوا سەردەكەوێت ئەگەرچی زۆریشیان پێ ناخۆش بێت. بۆیە ڕەوایە بوترێت ئەبوجەهل و هاوشێوەكانی هۆكارێك بوون بۆ دەركەوتنی ڕاستگۆیی و ئیمانی پاك و نوورە بڵندەكانی مەحەممەدی هەڵبژاردە، بەهەمان شێوە دەڵێین دەعبای زەوی، كە خزمەتكاری شەیتانە مەبەستم ئەوەیە كە لە پاشووەوە قسە دەكات نەك بە دەم وەكو پیاوچاكان، باوەڕداران نیشانە دەكات و مۆریان لێ دەدات بەو مانایەی كە نوورەكانی ئیمانی باوەڕدار دەردەخات وەك چۆن ئەبو جەهل نوورەكانی ئیمانی خاتەمی پێغەمبەرانی دەرخست. ئینجا بیربكەرەوە و وەكو كەسانی گەمژە و شێت ڕەفتار مەكە. (لە وتەكانی مەسیحی بەڵێندراو (عليه السلام) لە كتێبی “حمامة البشرى إلى أهل مكة وصلحاء أم القرى” گواستراوەتەوە).

⁽[245]⁾ واتە: “بەڕاستی خراپترین دەعبا لە لای خوا ئەو كەڕ و لاڵانەن كە بیـرناكەنەوە و ژیر نابن.” (سورة الأنفال).

⁽[246]⁾ واتە: “خراپترین دەعبا لای خوا ئەو كەسانەن كە كافرن و ئەوانە باوەڕناهێنن.” (سورة الأنفال).

⁽[247]⁾ (سورة النمل).

⁽[248]⁾ (تعريب النشرة المطبوعة في 6 فبراير 1898).

⁽[249]⁾ (متفق عليه).

⁽[250]⁾ (مشكاة المصابيح، لا484، وصحيح مسلم، باب ذكر الدجال).

⁽[251]⁾ (دائرة المعارف للقرن العشرين، بەرگی چوارەم، لا14).

⁽[252]⁾ (صحيح مسلم، باب ذكر الدجال وصفته).

⁽[253]⁾ (بەرگی دووەم، لا222).

⁽[254]⁾ (سنن ابن ماجه: باب فضل العلماء والحث على طلب العلم).

⁽[255]⁾ واتە: “بێ بڕوایان دەیانوت ئەمە چۆن پێغەمبەرێكە خواردن دەخوات وە بە بازاڕدا دەڕوات بۆچی فریشتەیەك نەنێردراوەتە خوارەوە بۆ لای بۆ ئەوەی لەگەڵیدا ترسێنەر بێ.” (سورة الفرقان).

⁽[256]⁾ واتە: “جا ئەو پیاوماقووڵانەی كە بێ باوەڕ بوون لە هۆزەكەی (نووح) وتیان: ئەمە تەنها كەسێكە وەك ئێوە دەیەوێت خۆی بكاتە گەورە بەسەرتانەوە، ئەگەر خوا بیویستایە (پێغەمبەرێك بنێرێت) فریشتەی دەناردە خوارەوە ئێمە شتی وامان نەبیستووە لە باب وباپیرە پێشووەكانمانەوە.” (سورة المؤمنون).

⁽[257]⁾ واتە: “ئایا تۆ وازهێنەری لە (ڕاگەیاندنی) هەندێ لەوەی نیگا كراوە بۆت و دڵ تەنگ دەبێ پێی لەبەرئەوەی كە دەڵێن بۆچی خەزێنەی بۆ نانێردرێتە خوارەوە یان بۆچی فریشتەیەكی لەگەڵدا نەهاتووە بێگومان تۆ تەنها ئاگاداركەرەوەی و خوا بۆ هەموو شتێك سەرپەرشتیكار و چاودێره.” (سورة هود).

⁽[258]⁾ واتە: “هەروەها دەیانوت: چی دەبوو ئەگەر فریشتەیەك بۆ لای (محمد ﷺ) دابەزییایە و بەچاوی خۆمان بمانبینیایە! جا ئەگەر فریشتەمان بناردایە ئەوا كۆتایی بە هەموو شتێك دەهات و پاشان مۆڵەت نادرێن تا تەوبە بكەن (*) خۆ ئەگەر فریشتەمان بكردایە بە فروستادە، ئەوە لە شێوەی پیاوێكدا دەماننارد و هەمان گومان كە ئێستا هەیانە بۆیان دروست دەبوو.” (سورة الأنعام).

⁽[259]⁾ واتە: “ئەو ڕۆژەی كە فریشتەكان دەبینن هیچ جۆره مژدەیەك بۆ تاوانباران نیە، دەڵێن: خۆزگه بۆ پەنایەك، یان شوێنێكی داڵدەدار و پارێزراو!!.” (سورة الفرقان).

⁽[260]⁾ (صحيح مسلم، باب النهي عن لبس الرجل الثوب المعصفر).

⁽[261]⁾ (ج1، ص96).

⁽[262]⁾ “وَلَتُتْرَكَنَّ الْقِلَاصُ فَلَا يُسْعَى عَلَيْهَا.” (صحيح مسلم، باب نزول عيسى بن مريم ج1).

⁽[263]⁾ (التبليغ).

⁽[264]⁾ “وَلَتَذْهَبَنَّ الشَّحْنَاءُ وَالتَّبَاغُضُ وَالتَّحَاسُدُ.” (صحيح مسلم، ج1، باب نزول عيسى ابن مريم حاكمًا بشريعة نبينا).

⁽[265]⁾ واتە: “هەر هەمووتان بەتوندی دەستبگرن بە ئایينی خواوە و پەرت و بڵاو مەبن، یادی نازو نیعمەتی خوا بكەنەوە لەسەرتان، (چونكە) كاتی خۆی دوژمنی یەكتر بوون، ئەوە بوو دڵەكانتانی بەهۆی نیعمەتی (ئیسلامەوە) پەیوەست كرد بەیەكەوە و هەموو بوونە برای یەكتر (هەروەها ئەو كاتە) ئێوە لەسەر لێواری چاڵێكی ئاگر وەستابوون و (خەریك بوو بكەونە ناوی)، بەڵام خوا (بەڕەحم و میهرەبانی خۆی) لەو ئاگرە ڕزگاریكردن، ئا بەو شێوەیە خوا ئایەتەكانی خۆیتان بۆ ڕووندەكاتەوە، بۆ ئەوەی هیدایەت وەربگرن.” (سورة آل عمران).

⁽[266]⁾ (لسان العرب).

⁽[267]⁾ (المنجد).

⁽[268]⁾ (أقرب الموارد).

⁽[269]⁾ (صحيح مسلم، ج2، باب في بقية أحاديث الدجال).

⁽[270]⁾ (صحيح مسلم).

⁽[271]⁾ (صحيح مسلم. وصحيح البخاري باب وَاذْكُرْ فِي الكِتَابِ مَرْيَمَ).

⁽[272]⁾ (صحيح مسلم. وصحيح البخاري باب ذكر الدجال).

⁽[273]⁾ (صحيح مسلم، باب ذكر الدجال).

⁽[274]⁾ (صحيح مسلم، باب ذكر الدجال).

⁽[275]⁾ (صحيح البخاري، باب ذكر الدجال).

⁽[276]⁾ (مشكاة المصابيح، ص469).

⁽[277]⁾ (مشكاة المصابيح عن أبي داود، باب العلامات بين يدي الساعة).

⁽[278]⁾ (صحيح مسلم، باب في خروج الدجال ومكثه).

⁽[279]⁾ (صحيح مسلم، باب ذكر الدجال).

⁽[280]⁾ (مشكاة المصابيح، ص465).

⁽[281]⁾ (متفق عليه، عن مشكاة المصابيح، باب العلامات بين يدي الساعة).

⁽[282]⁾ (صحيح مسلم، ج2، باب في خروج الدجال ومكثه في الأرض).

⁽[283]⁾ (صحيح البخاري، ج1، وصحيح مسلم، ج2، باب ذكر ابن صياد).

⁽[284]⁾ (مشكاة المصابيح عن شرح السنة).

⁽[285]⁾ (صحيح مسلم).

⁽[286]⁾ (صحيح مسلم، باب ذكر ابن صياد).

⁽[287]⁾ (مشكاة المصابيح، ص479).

⁽[288]⁾ (دائرة المعارف للقرن العشرين، ج8، ص800).

⁽[289]⁾ “مَا بَيْنَ خَلْقِ آدَمَ إِلَى قِيَامِ السَّاعَةِ خَلْقٌ أَكْبَرُ مِنَ الدَّجَّالِ.” (صحيح مسلم).

⁽[290]⁾ واتە: “بۆ هەموو هەواڵێك كاتێكی دیاریكراو هەیە.”

⁽[291]⁾ واتە: “وە هیچ شتێك لە زانستی ئەو نازانن مەگەر خۆی ویستی لێی بێت.” (سورة البقرة).

⁽[292]⁾ واتە: “لە نەدیار ئاگادارە و نهێنی خۆى بۆ كەسێك ئاشكرا ناكات مەگەر بۆ پێغەمبەرێك كە لێی ڕازی بێت.” (سورة الجن).

⁽[293]⁾ واتە: “ئەی موحەممەد (ﷺ) بڵێ: من پێتان ناڵێم خەزێنەكانی خوا لای منە، وە شتی نـهێنیش نازانم وە پێتان ناڵێم من فریشتەم، شوێنی هیچ ناكەوم ئەوە نەبێ سروش و نیگا كراوە بۆم.” (سورة الأنعام).

⁽[294]⁾ (صحيح البخاري، ج2، ص150، كتاب بدء الخلق، باب واذكر في الكتاب مريم. ومسلم، ج1، ص82، باب ذكر المسيح ابن مريم والمسيح الدجال).

⁽[295]⁾ (مسلم، ج2، باب ذكر الدجال وصفته، ص515).

⁽[296]⁾ (المرقاة شرح المشكات، ج5، باب علامة بين يدي الساعة).

⁽[297]⁾ واتە: “خوا جیهانی شاراوەتان نیشان نادات، بەڵكو خوا لە پێغەمبەرەكانی كەسانێك هەڵدەبژێرێت كە بیەوێت.” (سورة آل عمران).

⁽[298]⁾ (راجع المرقاة، ج5، ص213).

⁽[299]⁾ (صحيح البخاري، ج1، كتاب مواقيت الصلاة).

⁽[300]⁾ (صحيح مسلم، ج2).

⁽[301]⁾ (صحيح مسلم، ج2، كتاب فضائل الصحابة).

⁽[302]⁾ (صحيح مسلم، ج2، كتاب فضائل الصحابة، باب قوله – ﷺ -: لا تأتي مائة سنة وعلى الأرض نفس منفوسة اليوم).

⁽[303]⁾ (مشكاة المصابيح، ص468).

⁽[304]⁾ (صحيح البخاري).

⁽[305]⁾ (صحيح مسلم).

⁽[306]⁾ (مشكاة المصابيح).

⁽[307]⁾ (مسلم).

⁽[308]⁾ واتە: “بێگومان خوا پەروەردگاری من و ئێوەشە كەواتە هەر ئەو بپەرستن ئەمەیە ڕێگا و ڕێبازی ڕاست و دروست.” (سورة مريم: 27).

⁽[309]⁾ واتە: “تەنها هەر ئەوەم پێ گوتن كە تۆ فەرمانت پێ كردم كە خوا بپەرستن، پەروەردگاری من و ئێوەیشە، تا لە ناویاندا بووم شایەت بووم بەسەریانەوە، بەڵام كاتێك منت مراند خۆت چاودێر بووی بەسەریانەوە و خۆت ئاگات لە هەموو شتێك هەیە.” (سورة المائدة).

⁽[310]⁾ واتە: “بێگومان پەروەردگارم لەسەر ڕێگەی ڕاستە.” (سورة هود).

⁽[311]⁾ واتە: “كەسانێكن لەگەڵ خوادا هاوار لە هیچ پەرستراوێكی تر ناكەن.” (سورة الفرقان).

⁽[312]⁾ واتە: “ئەوانەن هەركاتێك نیشانەكانی پەروەردگاریان بەبیر دێننەوە بە كەڕی و كوێری ناكەون بەسەریدا وەك هیچ نەبینن و هیچ نەبیستن.” (سورة الفرقان).

⁽[313]⁾ واتە: “جا ئایا كەسێك كە بزانێ بەڕاستی ئەوەی نێردراوەتە خوار بۆ تۆ لەلایەن پەروەردگارتەوە حەق و ڕاستە، وەك ئەو كەسەیە كە كوێر بێت بێگومان هەر ئەوانه بیردەكەنەوە كە خاوەنی ژیرین.” (سورة الرعد).

⁽[314]⁾ “كەڕن لاڵن كوێرن، ناگەڕێنەوە.” (سورة البقرة).

⁽[315]⁾ واته: “دڵیان هەیە و كەچی حەقی پێ تێناگەن، چاویشیان هەیە كەچی حەقی پێ نابینن، گوێیان هەیە كەچی حەقی پێ نابیستن، ئا ئەوانە وەكو ئاژەڵ وان بەڵكو ئەوانە وێڵ تریشن، ئا ئەوانە هەر غافڵ و بێ ئاگان لە حەق.” (سورة الأعراف).

⁽[316]⁾ واتە: “ڕووی گرژ كرد و پشتی هەڵكرد، كاتێك كوێرەكە هات بۆ لای.” (سورة عبس).

⁽[317]⁾ واتە: “هەركەسێك لەم دنیایەدا كوێر بوو بێت ئەوا ڕۆژی دوایيشدا كوێرە.” (سورة الإسراء).

⁽[318]⁾ واته: “بەڕاستی تۆ لەم بەسەرهاتانە بێ ئاگابوویت و گوێی خۆتت لێ خەواندبوو، ئێستا ئێمە پەردەمان لەسەر چاوەكانت لاداوە و هەموو شتێك وەكو خۆی دەبینیت و ئەمڕۆ چاوەكانت تیژه.” (سورة ق).

⁽[319]⁾ (ديوان الحماسة).

⁽[320]⁾ (الحاشية على المشكاة ص465).

⁽[321]⁾ (مسلم).

⁽[322]⁾ (مشكاة المصابيح).

⁽[323]⁾ (رواه أبو داود).

⁽[324]⁾ (مشكاة المصابيح، باب العلامات بين يدي الساعة).

⁽[325]⁾ (صحيح مسلم، باب ذكر الدجال، بەرگی 2، لا 513).

⁽[326]⁾ (البخاري).

⁽[327]⁾ (مسلم).

⁽[328]⁾ (مسلم).

⁽[329]⁾ (أبو داود).

⁽[330]⁾ (متفق علیه).

⁽[331]⁾ (مسلم، باب ذكر الدجال وما معه).

⁽[332]⁾ (متفق عليه).

⁽[333]⁾ (المرقاة شرح المشكاة، باب العلامات بين يدي الساعة).

⁽[334]⁾ (ڕۆژنامەی الهداية، بەغداد، ژمارە 146).

⁽[335]⁾ واته: “ئەگەر لێیان بپرسیت كێ لەو ئاسمانەوە باران دەبارێنێت و هەر بەو ئاوە زەوی زیندوودەكاتەوە پاش مردنی؟ بێگومان دەڵێن خوا. بڵێ سوپاس بۆ خوا بەڵام زۆربەیان تێناگەن.” (العنكبوت: 64).

⁽[336]⁾ واته: “ئەو كەسێكە لەو ئاسمانەوە ئاوێكی بۆ باراندن كە ئێوە لێی دەخۆنەوە و ڕووەكیشی پێ دەڕوێت و لەو ڕووەكە ئاژەڵەكان دەلەوەڕێن.” (النحل: 11).

⁽[337]⁾ واته: “زانستی ڕۆژی قیامەت لای خوایە و ئەویش باران دەبارێنێت.” (لقمان: 35).

⁽[338]⁾ واته: “(ئایا شەریك و هاوەڵ چاكترە بپەرسترێت) یان ئەو زاتەی كە ئاسمانەكان و زەوی دروست كردووە و لە ئاسمانەوە بارانی باراندووە.” (النمل: 61).

⁽[339]⁾ واتە: “بێگومان زانستی ڕۆژی قیامەت لای خوایە، و بارانیش ئەو دەیبارێنێت، دەشزانێت مناڵانی سكپڕان چی تێدایە و كەس نازانێ كاری سبەی ڕۆژ چیە و كەس نازانێت لەسەر چ زەویەك دەمرێت.” (لقمان: 35)

⁽[340]⁾ (صحيح مسلم، بَابٌ: الْإِيمَانُ مَا هُوَ وَبَيَانُ خِصَالِهِ، بەرگی یەكەم، لا24).

⁽[341]⁾ (صحيح مسلم، ج2، باب في صفة الدجال وتحريم المدينة عليه).

⁽[342]⁾ (صحيح البخاري، باب ذكر الدجال).

⁽[343]⁾ واتە: “خوا زاتێكه ئێوەی دروستكردووە پاشان ڕۆزی پێداون دواتر دەتانمرێنێت له پاشان زیندووتان دەكاتەوە ئایا هیچ یەكێك لەو هاوبەشانەی كه بۆ خواتان داناوە هەیه هیچ شتێك لەو كارانه بكات، پاكی و بەرزی بۆ خوا لەوەی ئەوان دەیكەنه هاوبەشی.” (الروم: 41).

⁽[344]⁾ واتە: “هەر خوا ژیان دەبەخشێت و مردن پێش دەهێنێت، هەر بۆ لای ئەویش دەبرێنەوە.” (يونس: 57).

⁽[345]⁾ واتە: “پەروەردگاری من ئەو زاتەیە كە ژیان دەبەخشێت و مردنیشی بەدەستە.” (البقرة: 259).

⁽[346]⁾ واتە: “جا ئەو گیانانە كە مەرگی بۆ بڕیارداون ڕادەگرێت و ئەوانی تریش بەرەڵا دەكات.” (الزمر: 43).

⁽[347]⁾ واتە: “جارێكی تر حەرامە و ئەستەمە لە دانیشتوانی هەر شار و شارۆچكەیەك كە كاولمان كردووە، بێگومان ناگەڕێنەوە…” (الأنبياء: 96).

⁽[348]⁾ واتە: “بێگومان سەرەنجام ئێوە هەر دەبێت بمرن (*) پاشان دەبێت لە ڕۆژى قیامەتدا زیندووبكرێنەوە.” (المؤمنون: 16_17).

⁽[349]⁾ (مشكاة المصابيح، باب جامع المناقب. وسنن ابن ماجة، ج2، باب فضل الشهادة).

⁽[350]⁾ واتە: “ئێمه خۆمان ئەم قورئانەمان ناردووەته خوارەوە و هەر ئێمەش دەیپارێزین.” (الحِجر: 10).

⁽[351]⁾ (مشكاة المصابيح، باب العلامات بين يدي الساعة).

⁽[352]⁾ (صحيح مسلم، ج2 ص516).

⁽[353]⁾ (صحيح مسلم).

⁽[354]⁾ (صحيح مسلم، باب في خروج الدجال ومكثه، ج2، ص518).

⁽[355]⁾ واتە: “كاتێ دەگاتە هەرەبەهێزی و تەمەنی دەگاتە چل ساڵ.” (الأحقاف: 16).

⁽[356]⁾ (صحيح مسلم، باب في فتح قسطنطينية وخروج الدجال).

⁽[357]⁾ (صحيح مسلم، باب ذكر الدجال).

⁽[358]⁾ (مشكاة المصابيح).

⁽[359]⁾ “خوا زاتێكە كە خۆری گێڕاوە بە تیشك مانگیشی گێڕاوە بە ڕووناكی بۆ (گەڕانی) مانگ چەند قۆناغێكی دیاریكردووە بۆ ئەوەی ژمارەی ساڵەكان و حیسابی پێ بزانن.” (سورة يونس).

⁽[360]⁾ واتە: “خۆریش بەرەو بنكەی خۆی (لە گەڕاندایە و) دەڕوات، ئەوە بڕیاردراوی خوای زاڵی زانایە * وە بۆ مانگیش چەند قۆناغێكمان داناوە هەتا وەكو لقی دارخورمای كۆنی لێ دێت * خۆر بۆی نیە بگات بە مانگ و شەویش ناتوانێ پێشكەوێ لە ڕۆژ و هەریەكەیان لە خولگەیەكدا مەلەدەكەن و دەسووڕێنەوە”، (سورة يس).

⁽[361]⁾ واتە: “هەرگیز نابینی سوننەتی خوا جێگۆڕكێ بكات.” (سورة الفتح).

⁽[362]⁾ (المرقاة، بەرگی پێنجەم، لا175).

⁽[363]⁾ (مشكاة المصابيح، باب أشراط الساعة، والمرقاة شرح المشكاة، المجلد 5).

⁽[364]⁾ (صحيح مسلم، باب ذكر الدجال).

⁽[365]⁾ (مشكاة المصابیح).

⁽[366]⁾ (كنز العمال، بەرگى حەوت، لا266).

⁽[367]⁾ واتە: “كاتێك وشترە ئاوسەكان وازیان لێ هێنرا.” (سورة التكوير).

⁽[368]⁾ واتە: “وە ئەسپ و ماین و ئێستر و گوێدرێژ (ی بۆ دروست كردوون) لەبەرئەوەی سواریان بن و هۆی ڕازانەوەش بن بۆ ئێوە وە (خوا) شتی وا دروست دەكات كە (ئێستا) ئێوە نایزانن.” (سورة النحل).

⁽[369]⁾ “وَلَتُتْرَكَنَّ الْقِلَاصُ فَلَا يُسْعَى عَلَيْهَا.” (صحیح مسلم، باب نزول عیسی ابن مریم).

⁽[370]⁾ (بەشی پێنجەم، لاپەڕە 221).

⁽[371]⁾ (كنز العمال، ج7، ص205).

⁽[372]⁾ (ج2، ص82).

⁽[373]⁾ (ج2، ص83).

⁽[374]⁾ (ج2، ص84).

⁽[375]⁾ (ج2، ص84).

⁽[376]⁾ (ج2، ص108).

⁽[377]⁾ (ج2، ص13).

⁽[378]⁾ (ج2، ص8).

⁽[379]⁾ (الإشارات، ج2، ص283).

⁽[380]⁾ (تعطير الأنام، الجزء الأول، ص165).

⁽[381]⁾ (منتخب الكلام: ج1، ص134).

⁽[382]⁾ (الإشارات، ج2، ص284).

⁽[383]⁾ (صحيح مسلم، باب فضل سورة الكهف).

⁽[384]⁾ (صحيح مسلم باب ذكر الدجال).

⁽[385]⁾ واتە: “وامان دانا ئێوە دەتوانن لەسەر ئەو شتانە دەمەقاڵێ بكەن كە دەیزانن، دەسا بۆچی كێشە و دەمەدەمێ دەكەن لەسەر شتێ كە نایزانن.” (سورة آل عمران).

⁽[386]⁾ واتە: “یان لای خوا بە بەڵگە دژتان دەوەستین.” (سورة آل عمران).

⁽[387]⁾ واتە: “ئەو كەسەت نەبینی كە دەربارەی پەروەردگارت مشتومڕی دەكرد لەگەڵ ئیبراهیمدا.” (سورة البقرة).

⁽[388]⁾ واتە: “وە گەلەكەی دەربارەی خوا مشتومڕیان لەگەڵ دەكرد، ئەویش فەرمووی ئایا دەربارەی خوا مشتومڕم لەگەڵدا دەكەن.” (سورة الأنعام).

⁽[389]⁾ (الطبراني).

⁽[390]⁾ (صحیح مسلم، باب ذكر الدجال).

⁽[391]⁾ (صحيح مسلم، باب فضل سورة الكهف).

⁽[392]⁾ (مسلم، والفتح الكبير، ج 3 ص225).

⁽[393]⁾ واتە: “خەریكە ئاسمانەكان لە ناقۆڵایی ئەو گوفتارە نابەجێیە، لەت و پەت ببێت، زەوی خەریكە شەق بەرێت و ڕۆبچێت، كێوەكانیش خەریكە بكەون و ورد و خاش بن (*) كاتێك كە بوونی ڕۆڵە و نەوەیان دایەپاڵ خوای میهرەبان.” (مريم: 91_92).

⁽[394]⁾ بگەڕێوە بۆ تەفسیری (كەششاف و جەلالەین).

⁽[395]⁾ (ج 3 ص 440).

⁽[396]⁾ واتە: “بەڕاستی بەدیھێنانی ئاسمانەكان و زەوی گەورەترە لە بەدیھێنانی خەڵك (دەججال).” (سورة غافر).

⁽[397]⁾ (تفسير معالم التنزيل، ولباب النقول في أسباب النزول لجلال الدين السيوطي).

⁽[398]⁾ (صحيح مسلم، باب في بقية من أحاديث الدجال، ج 2 ص522).

⁽[399]⁾ (صحيح مسلم، باب تقوم الساعة والروم أكثر الناس، ج 2 ص500).

⁽[400]⁾ لە كتێبی (حیاة المسیح ووفاتە) وەرگیراوە، مەولانا زین العابدین ولي اللە شاهـ نووسیویەتی كە پێشتر مامۆستای مێژووی ئایینەكان بووە لە كۆلێژی سەڵاحەددینی ئەیوبی لە بەیتولمەقدیس. نووسەر

⁽[401]⁾ (حزقیێل 39: 1_6).

⁽[402]⁾ واتە: “هەتا ئەو كاتەی ڕێگا لە یەئجووج و مەئجووج دەكرێتەوە و لە هەموو بەرزاییەكەوە دادەگەڕێن.” (سورة الأنبياء).

⁽[403]⁾ واته: “ئەو كاتە لێیان دەگەڕێین دێن بەسەر یەكدا و لەناو یەكتردا شەپۆل دەدەن و فوو دەكرێت بە شەيپووردا (الصُّور) و هەموویان كۆدەكەینەوە.” (الكهف: 100_102).

⁽[404]⁾ الملخص من كتاب إزالة الأوهام، ص251_253.

⁽[405]⁾ پێشەوا ئەسفەهانی لە (المفردات)دا دەربارەی مانای یەئجووج و مەئجووج دەڵێت: “لە وتەكانیان: بڵێسەی ئاگر و كڵپەكەی، تاوسەندنی ڕۆژگار بەهۆی گەرماوە، وە یەئجووج و مەئجووج لەوەوە هاتووە. چوێنراون بە ئاگری هەڵچوو و ئاوێك شەپۆلی هەبێت لەبەر زۆری ئاشوبیان.” داتاشینی ناوەكە ئەوە دەگەیەنێت ئەو خەڵكانە ئاگر و ئاو دەخەنە ژێر ڕكێفی خۆیان و بەكاریان دەهێنن لە كاروباری خۆیان و جێبەجێ كردنی بەرنامە تایبەتیەكانیان! وە ئەمە دەبینرێت لە هەڵسوكەوتەكانی گەلانی ئەوروپادا. نووسەر

⁽[406]⁾ واتە: “كاتێك چاو بە مۆلەق وەستا و مانگیش گیرا و مانگ و خۆریش كۆكرانەوە، مرۆڤ ئەو ڕۆژە دەڵێت ڕێگەی دەرەتان كوانێ.” (سورة القيامة).

⁽[407]⁾ (سنن الدارقطني، ص 188).

⁽[408]⁾ (هامش على سنن ابن ماجه، ج2 ص510).

⁽[409]⁾ (مرقاة شرح مشكاة المصابيح).

⁽[410]⁾ بڕوانە چۆن زانا هەرە پێشینەكان هەندێ جار هەڵەیان كردووە و بەبێ بیركردنەوە و لێكۆڵینەوە باوەڕیان بە وتەی كەسانی پێش خۆیان كردووە، ئایا كەسێكی ژیر هەیە ئەو قسەيەی ئەوان قەبوڵ بكات كە بەیتولمەقدس لە ڕۆژهەڵاتی دیمەشقە.

⁽[411]⁾ (صحيح مسلم، ج2، ص52، باب في خروج الدجال).

⁽[412]⁾ (لا 108).

⁽[413]⁾ وەرگیراوە لە كتێبی “جوهر الكلام” دانراوی مامۆستا بەڕێز جەلالەددین شەمس لاپەڕە 26_28.

⁽[414]⁾ (صحيح مسلم باب تأويل الرؤيا).

⁽[415]⁾ (صحيح مسلم، باب تأويل الرؤيا. وصحيح البخاري، ج3. كتاب المغازي باب من قتل من المسلمين يوم أحد).

⁽[416]⁾ (صحيح البخاري، باب الرؤيا في الصدقة).

⁽[417]⁾ (راجع فتح الباري، ج3، باب صدقة السر).

⁽[418]⁾ (صحيح البخاري، كتاب الحيل، باب التعبير).

⁽[419]⁾ (البخاري، ج3، ص49، كتاب المغازي، باب وفد بني حنيفة).

⁽[420]⁾ (سورة الصافات).

⁽[421]⁾ واتە: “كاتێك یوسف بە باوكی وت: باوكی بەڕێزم بێگومان من لە خەومدا یازدە ئەستێرە و خۆر و مانگم بینی كڕنووشیان بۆ دەبردم.” (سورة يوسف).

⁽[422]⁾ واتە: “ئەی باوكی خۆشەویستم ئەمە تەئویلی خەونەكەی پێشوومە كە پەروەردگارم بەڕاستی گێڕا.” (سورة يوسف).

⁽[423]⁾ واتە: “كێ گومڕاترە لەو كەسەی هاوار لە غەیری خوا بكات كە وەڵامی ناداتەوە تا ڕۆژی دوایی، وە ئەو هاوارلێكراوانە لە هاواری ئەوان بێ ئاگان.” (الأحقاف: 6).

⁽[424]⁾ واتە: “ئیتر (سامیری لەو خشڵە تواوانە) پەیكەری گوێرەكەیەكی بۆ دروستكردن بۆڕەیەكی هەبوو ئینجا وتیان ئەمەیە خوای ئێوە و خوای مووساشە لەبیری چووە (*) ئایا ئەوان نابینن (ئەو گوێرەكەیە) وەڵامی هیچ وتەیەكیان ناداتەوە وە خاوەنی هیچ زیان و قازانجێكی نییە بۆیان.” (طه: 89_90).

⁽[425]⁾ واتە: “جا لەدوای چوونی مووسا (بۆ كێوی طور) قەومەكەی پەیكەری گوێرەكەیەكیان لە خشڵەكانیان دروست كرد، كە بۆڕەیەكی هەبوو!! ئایا ئەوان نەیانزانی كە ئەوە بەڕاستی قسەیان لەگەڵدا ناكات و ڕێنمووییان ناكات بۆ هیچ ڕێیەك، (لەگەڵ ئەو هەموو كەموكوڕیانەشدا) كردیان بە خوای خۆیان، ئەوانە ستەمكار بوون.” (الأعراف 149).

⁽[426]⁾ “كَذَلِكَ إِذْ أَوْحَى اللهُ إِلَى عِيسَى.” (صحيح مسلم، باب ذكر الدجال وصفته).

⁽[427]⁾ (راجع روح المعاني، ج7، ص65).

⁽[428]⁾ واتە: “بۆ هیچ مرۆڤێك نەبووە كە خوا قسەی لەگەڵدا بكات مەگەر بە وەحى یان لە پشت پەردەوە یان نێردراوێك بنێرێت و بە فەرمانی خۆی ئەوەی كە بیەوێ وەحى دەكات…” (الشورى: 52).

⁽[429]⁾ واتە: “كاتێ ئێمە وەحیمان كرد بۆ دايكت ئەوەی كە پێویست بوو وەحی بۆ بكرێت.” (طه: 39).

⁽[430]⁾ واتە: “هەروەها كاتێك وەحیم نارد بۆ حەواریەكان كە باوەڕبھێنن بە من و بە پێغەمبەرەكەم.” (المائدة: 112).

⁽[431]⁾ واتە: “كاتێك فریشتەكە گوتی: ئەی مەریەم بێگومان خوا مژدەت دەداتێ بە وتەیەك لەوەوە كە ناوی مەسیح عیسای كوڕی مەریەمە.” (آل عمران: 46).

⁽[432]⁾ واتە: “ئەوانەی بەڕاستی وتیان: پەروەردگارمان (الله)یە، لەوەودوا بەردەوام پابەندی ئەو ڕێبازە ڕاستە بوون، ئەوە فریشتە دادەبەزن بۆلایان، پێیان دەڵێن: هیچ ترس و بیمێكتان نەبێت، هیچ غەم و پەژارەیەكتان نەبێت، مژدەتان لێ بێت بەو بەهەشتەی كە بەڵێنتان پێدراوە (*) ئێمە لە ژیانی دنیا و دواڕۆژدا دۆستی ئێوەین.” (فصِّلت: 31_32).

⁽[433]⁾ واتە: “ئەی محمد (ﷺ) ئەگەر بەندەكانم پرسیارت لێ بكەن دەربارەم، ئەوە من نزیكم لێیانەوە، بە هانا و هاواری دوعا گۆیانەوە دەچم و هەر كاتێك لێم بپاڕێنەوە و دوعا بكەن وەڵامیان دەدەمەوە، دەبا ئەوانیش بەدەم بانگەوازی منەوە بێن و باوەڕی دامەزراو بە من بهێنن، بۆ ئەوەی ڕێگای هۆشیاری و ئاگایی بگرنەبەر.” (البقرة: 187).

⁽[434]⁾ واتە: “بێگومان پێشتر یوسف پێغەمبەرتان بۆهات بە بەڵگە ڕوونەكانەوە كەچی ئێوە هەر لە گوماندا بوون لەو بەڵگانەی بۆی هێنابوون تا كاتێ وەفاتی كرد وتتان ئیتر دوای ئەو خوا هیچ پێغەمبەرێكی تر نانێرێ ئا بەو جۆرە خوا ئەو كەسە گومڕا دەكات كە زیادەڕەوی دوودڵە (*) ئەوانەی دەربارەی نیشانەكانی خوا دەمەقاڵێ دەكەن بەبێ ئەوەی بەڵگەیەكیان بۆ هاتبێ…” (غافر: 35_36).

⁽[435]⁾ (مُسلَّم الثبوت، ج2، ص175، طبع مصر).

⁽[436]⁾ واتە: “وە ئەوانیش وەك ئێوە گومانیان وابوو كە هەرگیز خوا هیچ پێغەمبەرێك ڕەوانە ناكات.” (الجن: 8).

⁽[437]⁾ واتە: “هیچ شتێ بە تۆ ناوترێ مەگەر ئەوەی بە پێغەمبەرانی پێش تۆ وتراوە.” (فُصّلت: 44).

⁽[438]⁾ واتە: “بێگومان ئێمە تەوراتمان ناردە خوارەوە كە ڕێنموونی و ڕووناكی تێدا بوو ئەو پێغەمبەرانە حوكمیان پێ دەكرد كە موسوڵمان و ملكەچ بوون بۆ ئەوانەی كە جوولەكە بوون.” (المائدة: 45).

⁽[439]⁾ واتە: “بەڕاستی تەوراتمان دا بە مووسا و بە شوێنی ئەودا كۆمەڵێك لە پێغەمبەرانمان ڕەوانە كرد.” (البقرة: 88).

⁽[440]⁾ (التفسير الكبير، ج1، ص613).

⁽[441]⁾ واتە: “ئەمڕۆ ئایینەكەتانم تەواو كردووە بۆتان و چاكە و بەهرەی خۆم بەتەواوی ڕشتووە بەسەرتاندا و ڕازی بووم كە ئیسلام ئایینتان بێت.” (المائدة: 4).

⁽[442]⁾ واتە: “موحەممەد باوكی هیچ یەكێك لە پیاوەكانتان نیە بەڵام ئەو نێردراوی خوا و خاتەمی پێغەمبەرانە.” (الأحزاب: 41).

⁽[443]⁾ واتە: “ئێمە خۆمان ئەم قورئانەمان دابەزاندووە و هەر خۆیشمان دەیپارێزین.” (الحجر: 10).

⁽[444]⁾ واتە: “هەركەسێك گوێڕایەڵی خوا و ئەم پێغەمبەرە بكات ئەوانە لەو كەسانەدا دەبن كە خوا نیعمەتی ڕژاندووە بەسەریاندا لە پێغەمبەران و ڕاستگۆیان و شەهیدان و پیاوچاكان، ئەمانەش هاوەڵانێكی زۆر چاكن” (النساء: 70).

⁽[445]⁾ واتە: “(ئەی پێغەمبەر (ﷺ) بە ئیمانداران) بڵێ: ئەگەر ئێوە خواتان خۆشدەوێت ئەوا شوێنی من بكەون و لە فەرمانی من دەرمەچن، ئەوكاتە خوایش ئێوەی خۆشدەوێت.” (آل عمران: 32).

⁽[446]⁾ (الاستفتاء، ص 29 طبع فلسطين).

⁽[447]⁾ (التعليم، تعريب مولانا الأستاذ زين العابدين ولي الله شاه، ص21).

⁽[448]⁾ (صحيح مسلم، ج1، كتاب المساجد).

⁽[449]⁾ (ج7 ص286).

⁽[450]⁾ (ج1).

⁽[451]⁾ (صحيح البخاري، كتاب الجهاد، باب دعوة اليهودي والنصراني).

⁽[452]⁾ واتە: “بێگومان ئێمە لەناو هەر نەتەوەیەكدا پێغەمبەرێكمان ڕەوانەكردووە.” (النحل: 37).

⁽[453]⁾ (مواهب الرحمن، لا 67).

⁽[454]⁾ (تفسیر الصافي).

⁽[455]⁾ (وفيات الأعيان لابن خلكان، دار صادر بيروت، ج2 ص18.).

⁽[456]⁾ (الفتح الكبير، ج1 ص9).

⁽[457]⁾ (مواهب الرحمن، الخزائن الروحانية، مجلد 19 ص285_287).

⁽[458]⁾ (مقدمة ابن خلدون، لا 221).

⁽[459]⁾ (لا 142).

⁽[460]⁾ واتە: “وە دەیكات بە پێغەمبەرێك بۆسەر نەوەی ئیسڕائیل.” (آل عمران: 50).

⁽[461]⁾ واتە: “موحەممەد باوكی هیچ یەكێك لە پیاوەكانتان نیە.” (الأحزاب: 41).

⁽[462]⁾ (تاريخ الخميس، ج1،ص564).

⁽[463]⁾ (تاريخ الخميس، ج2، ص162).

⁽[464]⁾ (سنن ابن ماجه، ج1، باب ما جاء في الصلاة على ابن رسول الله).

⁽[465]⁾ (الموضوعات الكبرى، لا58)

⁽[466]⁾ (الموضوعات الكبرى، لا 58_59).

⁽[467]⁾ واتە: “موحەممەد باوكی هیچ یەكێك لە پیاوەكانتان نیە بەڵام پێغەمبەری خوا و خاتەمی پێغەمبەرانە، وە خوا بە هەموو شتێك زانايە.” (الأحزاب: 41).

⁽[468]⁾ (الجامع للترمذي، أبواب التفسير، سورة الأحزاب).

⁽[469]⁾ واته: “موحەممەد باوكی هیچ یەكێك لە پیاوەكانتان نیە.” (الأحزاب: 41).

⁽[470]⁾ واتە: “پێغەمبەر بۆ باوەڕداران لەخۆیان باشتر و لەپێشترە و خێزانەكانیشی دایكی باوەڕدارانن.” (الأحزاب: 7).

⁽[471]⁾ (راجع المفردات، للإمام راغب، ص62).

⁽[472]⁾ واتە: “موحەممەد باوكی هیچ یەكێك لە پیاوەكانتان نیە.” (الأحزاب: 41).

⁽[473]⁾ واتە: “بەڵام پێغەمبەری خوا و خاتەمی پێغەمبەرانە.”

⁽[474]⁾ واتە: “بێگومان ئەوەی تۆی خۆشناوێت خۆی وەجاخكوێرە.” (الكوثر: 4).

⁽[475]⁾ واتە: “موحەممەد باوكی هیچ یەكێك لە پیاوەكانتان نیە.”

⁽[476]⁾ واتە: “بەڵام پێغەمبەری خوا و خاتەمی پێغەمبەرانە.”

⁽[477]⁾ (صحيح البخاري، ج3، باب غزوة تبوك).

⁽[478]⁾ (بحار الأنوار، ج9، ص277).

⁽[479]⁾ (ج5، ص15).

⁽[480]⁾ واتە: “پاشان دوای ئەو گوێرەكەتان پەرست.” (البقرة: 52).

⁽[481]⁾ واتە: “جا لەدوای چوونی مووسا (بۆ كێوی طور) گەلەكەی پەیكەری گوێرەكەیەكیان لە خشڵەكانیان دروست كرد.” (الأعراف: 149).

⁽[482]⁾ واتە: “لەدوای من چەند جێنشینێكی خراپ بوون.” (الأعراف: 151).

⁽[483]⁾ واتە: “ئێمە لەدوای تۆ هۆزەكەتمان تاقیكردەوە و سامری گومڕای كردن.” (طه: 86).

⁽[484]⁾ (رواه الترمذي).

⁽[485]⁾ واتە: “دەی بە چ قسەیەك باوەڕدەكەن جگە لە قسەی خوا و ئایەتەكانی” (الجاثية: 7).

⁽[486]⁾ واتە: “هەر كاتێك خوا دەروازەی ڕەحمەت و بەخششی خۆی لە خەڵكی بكاتەوە، ئەوە هیچ كەس و هیچ شتێك ناتوانێت بەریبگرێت، هەر كاتێكیش دەروازەی ڕەحمەتی بگرێتەوە و دایبخات، كەس ناتوانێت لە دوای گرتنەوەكەی خوا بێجگە لە خۆی بیكاتەوە.” (فاطر: 3).

⁽[487]⁾ (المرقاة، ج5، ص539).

⁽[488]⁾ (كنوز الحقائق، ص289 طبع الهند).

⁽[489]⁾ (رواە أبو داود).

⁽[490]⁾ (إكمال الإكمال شرح صحيح مسلم، ج7 ص258).

⁽[491]⁾ واتە: “دەی كێ هەیە سەرتانبخات جگە لە الله.” (آل عمران 161).

⁽[492]⁾ (صحيح البخاري، ج3، كتاب المغازي).

⁽[493]⁾ (صحيح البخاري، ج2 ص120، كتاب الجهاد).

⁽[494]⁾ (فتح الباري شرح البخاري، ج2).

⁽[495]⁾ (صحیح البخاری).

⁽[496]⁾ واتە: “لەدوای ئەوان كەسانێك لە نەوەكانیان بوونە جێنشین، كە نوێژەكانیان بەزایەدا..” (مريم: 60).

⁽[497]⁾ واتە: “گوێمان لە كتێبێك بوو كە لەدوای مووسا نێردراوە.” (الأحقاف: 31).

⁽[498]⁾ (صحيح مسلم، باب ذكر الدجال وصفته).

⁽[499]⁾ (مسلم باب أسماء النبي ﷺ).

⁽[500]⁾ (مرقاة شرح مشكاة ج5، ص376).

⁽[501]⁾ (تنوير الحوالك، ج3، باب أسماء النبي ﷺ).

⁽[502]⁾ (راجع البخاري، كتاب التفسير، تفسير سورة الصف، والموطأ للإمام مالك).

⁽[503]⁾ (الاستفتاء، المطبوع بالمطبعة الأحمدية بفلسطين، ص24).

⁽[504]⁾ (رواه الترمذي).

⁽[505]⁾ (المقدمة، لا 271).

⁽[506]⁾ واتە: “ئەمڕۆ ئایینەكەتانم تەواو كردووە بۆتان و چاكە و بەهرەی خۆم بە تەواوی ڕشتووە بەسەرتاندا و ڕازی بووم كە ئیسلام ئایینتان بێت.” (المائدة: 4).

⁽[507]⁾ (سفينة نوح المسمى (التعليم)، لا 18).

⁽[508]⁾ واتە: “ئێمە پێغەمبەرانمان تەنھا بۆ ئەوە ناردووە كە مژدەدەر و ئاگاداركەرەوەبن.” (الأنعام: 49).

⁽[509]⁾ واتە: “ئەو كەسانەی كە دەڵێن خوا پەروەردگارمانە و بەردەوام جێگیر و سەقامگیر دەبن، فریشتەكان دادەبەزن بۆ سەریان: كە نە بترسن و نە خەم بخۆن، وە مژدەیان پێ دەدەن بەو بەهەشتەی كە بەڵێنتان پێدراوە.” (فُصِّلت: 31).

⁽[510]⁾ (صحيح البخاري، باب مناقب عمر).

⁽[511]⁾ (إكمال الإكمال شرح صحيح مسلم ج2 ص143).

⁽[512]⁾ واتە: “ئەوانە كەسانێكن خودا هیدایەتی داون، دەی تۆیش پەیڕەوی هیدایەتەكەی ئەوان بكە.” (الأنعام: 91).

⁽[513]⁾ (المرقاة).

⁽[514]⁾ (مسلم، باب فضل الصلاة في مسجد المدينة ومكة).

⁽[515]⁾ (الفتوحات المكية، ج2 الباب 73).

⁽[516]⁾ (ج1، ص69).

⁽[517]⁾ (ج2، ص42).

⁽[518]⁾ (تكملة، ص 85).

⁽[519]⁾ (الموضوعات الكبری، حديث لو عاش إبراهيم (بن رسول الله ﷺ) لكان صِدِّيقًا نبيًّا. ص58-59).

⁽[520]⁾ (ص53).

⁽[521]⁾ (تحذير الناس، ص 28).

⁽[522]⁾ (تحذير الناس، ص28).

⁽[523]⁾ (فصّ حكمة قدرية في كلمة عزيرية).

⁽[524]⁾ واتە: “دەشیكات بە پێغەمبەرێك بۆ نەوەی ئیسڕائیل.” (آل عمران: 50).

⁽[525]⁾ واتە: “هەركەسێك گوێڕایەڵی خوا و پێغەمبەر بكات ئەوا ئەو كەسانە لەوانەدا دەبن كە خوا نیعمەتی باراندووە بەسەریاندا لە پێغەمبەران و ڕاستگۆیان و شەهیدان و پیاوچاكان، وە ئەمانە هاوڕێیانێكی چاكن.” (النساء: 70).

⁽[526]⁾ واتە: “لەگەڵ (لەڕیزی) چاكەكاراندا بمانمرێنە.” (آل عمران: 194).

⁽[527]⁾ واتە: “مەگەر ئەوانەی پەشیمان دەبنەوە و كاری چاكە ئەنجام بدەن و خۆیان بەخوا بسپێرن و بەدڵسۆزیەوە دینداری بكەن بۆ خودا ئەوسا ئەوانیش لە باوەڕداراندا دەبن.” (النساء: 147).

⁽[528]⁾ واتە: “ملی نەدا كە یەكێك بێت لە سوجدەبەران.” (الحجر: 32).

⁽[529]⁾ واتە: “یەكێك نەبوو لە سوجدەبەران.” (الأعراف: 12).

⁽[530]⁾ واتە: “ئەوانەی باوەڕیان هێنا بە خوا و بە پێغەمبەرانی ئەوانە خۆیانن ڕاستگۆیان وە شەهیدان لەلای پەروەردگاریان.” (الحديد: 20).

⁽[531]⁾ واتە: “ئەی نەوەكانی ئادەم ئەگەر پێغەمبەرانێك لەخۆتان هاتنە لاتان تا نیشانەكەنی منتان بۆ باس بكەن، ئەوا ئەوانەتان كە خۆپارێزن و كاری چاك ئەنجام دەدەن، نەدەترسن و نە خەم دەخۆن.” (الأعراف: 36).

⁽[532]⁾ (الأعراف: 27).

⁽[533]⁾ (الأعراف: 28).

⁽[534]⁾ (الأعراف: 32).

⁽[535]⁾ (الإتقان، ج2).

⁽[536]⁾ واتە: “پلەی بەرزە، خاوەنی عەرشە فەرمانی خۆی بەوەحی دەنێرێتە سەر هەركەسێك لە بەندەكانی كە خۆی حەز بكات تا ئاگاداریان بكاتەوە لەو ڕۆژەی كە هەر تووشیان دێت كە تێیدا دەگەنەوە بە خوا.” (غافر: 16).

⁽[537]⁾ واتە: “پێغەمبەرانمان ناردووە تەنھا وەك مژدەدەر و ئاگاداركەرەوە.” (الأنعام: 49).

⁽[538]⁾ واتە: “تۆ تەنھا ئاگاداركەرەوەيەكی و هەموو نەتەوەیەكیش ڕێنیشاندەرێكی هەیە.” (الرعد: 8).

⁽[539]⁾ واتە: “بێگومان ئێمە پێغەمبەرێكمان بۆ ناردن كە شاهیدە بەسەرتانەوە هەروەك پێغەمبەرێكمان نارد بۆ فیرعەون.” (المزمل: 16).

⁽[540]⁾ واتە: “خوا بەڵێنیداوە بەو كەسانەتان كە باوەڕیان هێناوە و كردەوەی چاك ئەنجام دەدەن كە بیانكات بە جێنشین لەسەر زەوی وەك چۆن ئەوانەی پێش ئەوانی كرد بە جێنشین.” (النور 56).

⁽[541]⁾ واتە: “جا ئایا كەسێك بەڵگەیەكی ئاشكرای ببێ لەلایەن پەروەردگاریەوە و شایەتێك لای ئەوەوە بەدوایدا بێت، وە لەپێش ئەمەوە كتێبەكەی مووساش (شایەتە بۆی) كە پەیڕەو و پێشەوا و میهرەبانیە.” (هود: 18).

⁽[542]⁾ واتە: “یەكێك لە نەوەی ئیسڕائیل شایەتی داوە لەسەر نموونەكەی.” (الأحقاف: 11).

⁽[543]⁾ واتە: “هەر ئەویشە كە لەناو نەخوێندەوارەكاندا هەر لە خۆیان پێغەمبەرێكی بۆ ڕەوانەكردن كە ئایەتەكانی ئەویان بەسەردا بخوێنێتەوە و خاوێنیان بكاتەوە و فێری كتێب و كارزانییان بكات ئەگەرچی ئەوان لە پێشوودا لەوپەڕی گومڕاییدا بوون * وە بۆ پاشینەكانیش لەوان كە هێشتا پێیان نەگەيشتوون، خودا خاوەن دەسەڵاتی كارزانە.” (الجمعة: 3_4).

⁽[544]⁾ واتە: “وە بۆ پاشینەكانیش لەوان.”

⁽[545]⁾ (الخطبة الإلهامية، الخزائن الروحانية، المجلد 16، ص 259).

⁽[546]⁾ (هود 18).

⁽[547]⁾ واتە: “كۆمەڵێك لە پێشینەكان و كۆمەڵێك لە پاشینەكان.” (الواقعة: 40_41).

⁽[548]⁾ واتە: “خوا لە فریشتەكاندا فروستادە هەڵدەبژێرێت هەروەها لە خەڵكیشدا بەڕاستی خوا بیسەری بینایە.” (الحج: 76).

⁽[549]⁾ واتە: “ڕێنموونیمان بكە بۆ ڕێگای ڕاست* ڕێگای ئەوانەی كه ناز و نیعمەت و بەخششی خۆتت بەسەردا ڕشتوون.” (الفاتحة: 6_7).

⁽[550]⁾ واتە: “باسی ئەو كاتە بكە كە مووسا بە گەلەكەی فەرموو: ئەی گەلەكەم بیری چاكە و بەهرەی خوا بكەنەوە بەسەرتانەوە كاتێ كە پێغەمبەرانی لەناو ئێوەدا فەراهەم هێناوە، وە چەندینی كردوون بە پادشا وە شتێكی پێبەخشیوون كە نەیبەخشیووە بە هیچ كەس لە جیهانیان.” (المائدة: 21).

⁽[551]⁾ واتە: “خوا واز لە بڕواداران ناهێنێ لەسەر ئەو بارودۆخەی كە ئێوەی لەسەرن هەتا پیس لە پاك جیانەكاتەوە، وە خوای گەورە ئێوە ئاگادارناكات لە غەیب بەڵام خوا لە پێغەمبەرانیدا هەر كەسێكی بوێت هەڵیدەبژێرێت جا بڕوای ڕاستەقینە بێنن بە خوا و بە نێرراوەكانی، وە ئەگەر بەو جۆرە بڕوا بێنن و خۆتان بپارێزن ئەوە پاداشتێكی زۆر گەورەتان بۆ هەیە.” (آل عمران: 180).

⁽[552]⁾ واتە: “ئەمڕۆ ئایینەكەتانم تەواوكردووە بۆتان و چاكە و بەهرەی خۆم بەتەواوی ڕشتووە بەسەرتاندا و ڕازیبووم كە ئیسلام ئایینتان بێت.” (المائدة: 4).

⁽[553]⁾ واتە: “نیعمەتەكانی خۆیت بەسەردا تەواودەكات و هەروەها بەسەر نەوەكانی یەعقووبیشدا، هەروەك چۆن پێشتر نیعمەت و پلەوپایەی بڵندی بەخشی بە باپیرانت كە ئیبراهیم و ئیسحاقن.” (يوسف: 7)

⁽[554]⁾ واتە: “چاكە و بەهرەی خۆم بە تەواوی ڕشتووە بەسەرتاندا.” (المائدة: 4).

⁽[555]⁾ (سنن ابن ماجه، كتاب الجنائز).

⁽[556]⁾ (صحيح مسلم، باب ذكر الدجال).

⁽[557]⁾ (نور الأبصار للشيخ المؤمن ص89، وكنوز الحقائق ص5، والفتح الكبير، ج1، ص19. والجامع الصغير، باب ألف، ج1، ص13).

⁽[558]⁾ (تكملة مجمع البحار، ص85، والدر المنثور للسيوطي، ج5، ص204).

⁽[559]⁾ (كتاب المساجد).

⁽[560]⁾ واتە: “خوا بەڵێنیداوە بەو كەسانەتان كە باوەڕیان هێناوە و كردەوەی چاك ئەنجام دەدەن كە بیانكات بە جێنشین لەسەر زەوی وەك چۆن ئەوانەی پێش ئەوانی كرد بە جێنشین.” (النور: 56).

⁽[561]⁾ (مواهب الرحمن، ص68، طبع قاديان).

⁽[562]⁾ (الاستفتاء، لا 42).

⁽[563]⁾ ئەم توێژینەوەیە لە گۆڤاری (البشری)وە گواستراوەتەوە كە لە چیای كرمل دەردەچێت لە حەیفای فەڵەستین.

⁽[564]⁾ واتە: “…بێگومان من مامەوە لەناوتاندا ماوەی تەمەنێكی درێژ پێش هاتنی ئەم قورئانە دەی ئایا ئێوە بۆ ژیر نابن و بیرناكەنەوە؟” (يونس: 17).

⁽[565]⁾ واتە: “دەی ئایا ئێوە بۆ ژیر نابن و بیرناكەنەوە.”

⁽[566]⁾ واتە: “نزیكترین خزمەكانیشت ئاگاداربكەوە.”

⁽[567]⁾ (تذكرة الشهادتين، ص62).

⁽[568]⁾ (إشاعة السنة، المجلد السادس).

⁽[569]⁾ واتە: “بڵێ: بەڕاستی ئەوانەی كە درۆ هەڵدەبەستن بەناوی خواوە، سەركەوتوو نابن.” (يونس: 70).

⁽[570]⁾ واتە: “خۆ ئەگەر محمد (ﷺ) هەندێك قسە و گوفتاری بەدەم ئێمەوە هەڵبەستایە * ئەوە بەهێز و دەسەڵاتی خۆمان دەمانگرت * لەوەودوا ڕەگی دڵیمان دەپچڕاند و دەمانمراند * ئەوسا هیچ كەسێك نەدەبوو لە ئێوە بەربەست و بەرگری بكات لێمان.” (الحاقة: 45_48).

⁽[571]⁾ (زاد المعاد، ج1 ص500).

⁽[572]⁾ “إِنَّ لَمَهْدِيِّنَا آيَتَيْنِ لَمْ تَكُونَا مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ، يَنْخَسِفُ الْقَمَرُ لَأَوَّلِ لَيْلَةٍ مِنْ رَمَضَانَ، وَتَنْكَسِفُ الشَّمْسُ فِي النِّصْفِ مِنْهُ، وَلَمْ تَكُونَا مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ.”

⁽[573]⁾ واتە: “هەر خوایە زانا بە نهێنیەكان وە بەڕێژەی زۆر كەس ئاگادار ناكات لە نهێنی خۆی * مەگەر پێغەمبەرێكی كە لێی ڕازی بێ جا بێگومان خوا پاسەوان لە فریشتە دەنێرێ لە بەردەمی و پشتییەوە * تا بزانێ كە پەیامەكانی خوای خۆیان گەیاندووە وە خوا ئاگادارە بەوەی كە لایانە وە هەموو شتێكی ژماردووە بە ژماردن.” (الجن: 27_29).

⁽[574]⁾ واتە: “خوا نووسیویەتی كە بێگومان من و پێغەمبەرانم سەردەكەوین.” (المجادلة: 22).

⁽[575]⁾ واتە: “دەی كەواتە بەڵگەی بەهێز هەر بۆ خوایە.” (الأنعام 150).

⁽[576]⁾ واتە: “ئایا سەرنجیان نەداوە كە ئێمە زەوی (كافران) كەم دەكەینەوە لە هەموو لایەنەكانییەوە و خوا بڕیاردەدات كەس ناتوانێ بڕیاری ئەو بگۆڕێت، وە ئەو لێپرسینەوەی خێرایە.” (الرعد 42).

⁽[577]⁾ سەیری ڕاگەیەندراوى “تكمیل التبلیغ” بكە لە 12ی كانوونی دووەم ساڵی 1889ز بڵاوكراوەتەوە، “مجموعة الإعلانات”، بەشی یەكەم، لاپەڕە 189_190.